पंडिता रमाबाई

अमोल पालेकर यांनी दिग्दर्शित केलेल्या `समाजस्वास्थ'कार रघुनाथ धोंडो कर्वे यांच्या चरित्रावरच्या 'ध्यासपर्व' या डाक्युमेंटरीमधील हा अगदी सुरुवातीचा प्रसंग. पांढरीशुभ्र साडी घातलेली आणि केशसंभार पूर्ण धवल असलेली उतारवयाची एक स्त्री केक कापत आहे असा तो सीन आहे. महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांनीे बालविधवा असलेल्या गोदूबाईशी विवाह केला आहे आणि त्यांच्या पहिल्या बायकोपासून झालेला मुलगा रघुनाथ खिन्न मनाने हे सगळे पाहतो आहे असे हे दृश्य.

यातली केक कापणारी महिला आहे पंडिता रमाबाई, कारण बालविधवा गोदूबाई ही त्यांच्याच अनाथाश्रमातली मुलगी आणि बालविधवेचा हा पहिला पुनर्विवाह ही भारतातली एक सामाजिक क्रांतीच होती. पंडिता रमाबाईंची भूमिका साकारली आहे विजयाबाई मेहता यांनीं.

मात्र गोदूबाईचे किरकोळ प्रकृतीच्या कर्वे यांच्याशी लग्न ठरवताना रमाबाईंनी अट घातली होती, आपल्या या 'जावईबापूं'नी आधी स्वतःचा विमा उतरवून घ्यावा, उगाच गोदू पुन्हा बालविधवा झाल्यास तिचे हाल व्हायला नको ! गंमतीचा भाग म्हणजे महर्षी कर्वे यांनी पुढे आयुष्याची शंभरी पार केली ! लक्ष्मीबाई आणि रेव्ह. नारायण वामन टिळकांचे चिरंजीव देवदत्त टिळक यांनी `पंडिता रमाबाई - महाराष्ट्राची तेजस्विनी' या चरित्रात हा प्रसंग रेखाटला आहे.

एक अत्यंत तेजस्वी व्यक्तिमत्व असलेल्या पंडिता रमाबाई यांचा २३ एप्रिल हा जन्मदिन.

मूळच्या कर्नाटकातल्या असलेल्या रमाबाई डोंगरे यांची महाराष्ट्र हीच कर्मभूमी. महाराष्ट्रातील काही अगदी मोजक्या म्हणजे एका हाताच्या बोटांवर मोजता येतील अशा काही विदुषींमध्ये मी त्यांचा समावेश करील. महाराष्ट्र ही तशी संशोधक आणि विद्वानांची खाण. `महाराष्ट्र चरित्रकोश : इ. स. १८०० ते इ.स. २०००’ या माझ्या चरित्रकोशात मी अनेक विद्वानांची अल्पचरित्रे दिली आहे, त्यात विदुषी म्हणता येईल अशी फारच कमी व्यक्तिमत्वे मला आढळली.

इरावती कर्वे, दुर्गाबाई देशमुख (सी. डी देशमुख यांच्या पत्नी), दुर्गा भागवत अशा त्या नावे घेण्यासारख्या महाराष्ट्रातील इतर काही विदुषी. यांमध्ये पंडिता रमाबाईंचे फार वरचे स्थान आहे.

पंडिता रमाबाई म्हटले कि ब्राह्मण समाजातून ख्रिस्ती होऊन या धर्माचा प्रचार करणारी महिला असेच चित्र समोर येते. पण पंडिता रमाबाई यांनी याहून खूप काही केले आहे. काँग्रेसच्या १८८०च्या दशकात सुरुवातीच्या अधिवेशनात हजेरी लावणाऱ्या मोजक्या महिलांमध्ये त्या होत्या, हंटर शिक्षण आयोगासमोर त्यांनी भारतीय महिलांच्या शिक्षणाच्या गरजेची जोरदार बाजू मांडली. बालविधवा, परित्यक्त्या आणि अनाथ मुलींसाठी त्यांनी किती कार्य केले हेसुद्धा समजून घेतले पाहिजे. त्या तरुण वयात विधवा झाल्या, शिवाय त्या ख्रिस्ती मिशनरी, म्हणून पुण्यातील आघाडीच्या दैनिकात त्यांची 'रेव्हरांडा' असा द्विअर्थी शब्द वापरुन म्हणून संभावना, हेटाळणी केली गेली, जसे मिशनरींच्या जवळ गेल्याने महात्मा फुले यांना 'रेव्हरंड फुले' असे म्हणले गेले.

काम करणाऱ्या, घराबाहेर पडणाऱ्या महिलांसाठी नऊवारी साडी ऐवजी सहावारी गोल साडी चांगली, असा प्रचार करणाऱ्या पंडिता रमाबाई. त्यांची मुलगी मनोरमा मेधावी यांनी केडगावात अंधांसाठी भारतातील पहिली शाळा सुरु केली आणि तिथे ब्रेल लिपी शिकवली. केडगावातून पुण्यात डेक्कन कॉलेजात चारचाकी वाहन चालवत येणारी मनोरमा मेधावी महाराष्ट्रातील किंवा पुण्यातील बहुधा पहिली महिला. नंतरच्या काळात इरावती कर्वे यांनी पुण्यातील पेठेंत स्कुटरवरुन प्रवास करत असाच विक्रम केला होता.

पंडिता रमाबाई यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषांत विविध विषयांवर अनेक पुस्तके लिहिली, बायबलचे मूळ हिब्रू आणि ग्रीक भाषांतून भाषांतर करणाऱ्या त्या जगातील पहिला महिला. आजही बायबलचे मराठीत भाषांतर करणाऱ्या त्या एकमेव महिला आहेत. पंडिता रमाबाईंवर आजवर मराठी, इंग्रजी आणि इतर भाषांत जितकी चरित्रे आणि पुस्तके लिहिली गेली आणि आजही लिहिली जाताहेत, तितकी पुस्तके महाराष्ट्रातील कुणाही महिलेवर आतापर्यंत लिहिली गेलेली नाहीत.

ज्योत्स्ना देवधर (पॉप्युलर प्रकाशन १९९०) यांचे `रमाबाई' , सिसिलिया कार्व्हालो यांचे 'महाराष्ट्राचे शिल्पकार: पंडिता रमाबाई' (महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ (२००७) आणि अनुपमा निरंजन उजगरे यांचे `पंडिता रमाबाई' (साहित्य अकादमी २०११) ही अगदी अलिकडची त्यांची प्रसिद्ध झालेली काही चरित्रे.

पंडिता रमाबाईंनी आपल्या वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवनात अनेक वादळांना तोंड दिले. त्यांचे एकूण व्यक्तिमत्व कुणालाही अचंबित करेल असेच आहे. 'ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान' (2003 ) या माझ्या पुस्तकाची सुरुवातच या विदुषी आणि समाजसुधारक व्यक्तिमत्वाच्या प्रकरणाने होते.

या थोर व्यक्तिमत्वाला त्यांच्या जयंतीनिमित्त अभिवादन !

Camil Parkhe 23 April 2021

काही घटना कायम आठवणीत राहतात. त्याचे कारण त्यातील महत्त्वाच्या व्यक्ती

 काही घटना अगदी काही क्षणांच्या, किंवा एक-दोन तासांच्या असतात, पण कायम आठवणीत राहतात. त्याचे कारण त्यातील महत्त्वाच्या व्यक्ती

पडघम - माध्यमनामा
कामिल पारखे

नारायण सुर्वे, एन.डी. पाटील, जयंत नारळीकर, अण्णा हजारे, बा. भ. बोरकर, सय्यदभाई, मोहन धारिया आणि किरण बेदी

• Tue , 06 April 2021

“नारायण सुर्वे सपत्नीक पणजीला आले आहेत, अल्तिनोला गेस्ट हाऊसवर उतरले आहेत. त्यांना ‘गोवादर्शन’ घडवून आणशील का?”

एक दिवस गोव्यातल्या महाराष्ट्र परिचय केंद्राच्या अधिकारी अनुराधा आठवले यांचा निरोप आला. १९८०च्या दशकाच्या सुरुवातीची ही घटना असावी. लँडलाईन फोन दुर्मीळ आणि मोबाईलची संकल्पनाही अस्तित्वात नसलेल्या त्या काळात हा निरोप माझ्यापर्यंत कसा आला आता आठवत नाही. त्या वेळी मी पणजीतल्या ‘नवहिंद टाइम्स’ या दैनिकात नवशिखा बातमीदार होतो. गंमतीची बाब म्हणजे अनुराधा आठवले या पणजीतल्याच ‘गोमंतक’ या मराठी दैनिकाचे संपादक असलेल्या नारायण आठवले यांच्या पत्नी. त्यामुळे इंग्रजी दैनिकात काम करणाऱ्या माझ्यासारख्या नवख्या बातमीदाराकडे या कामगिरीसाठी अनुराधाबाईंनी विचारणा करावी, याचे आश्चर्य वाटले. आमचे वृत्तसंपादक एम. एम. मुदलीयार या कामगिरीसाठी परवानगी देतील, याची खात्री असल्याने मीही लगेच होकार कळवला.

महाराष्ट्र सरकारतर्फे महाराष्ट्राबाहेर ‘महाराष्ट्र परिचय केंद्रे’ चालवली जातात. महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचा इतर राज्यांतील लोकांना परिचय व्हावा, या हेतूने या केंद्रांतर्फे विविध कार्यक्रम राबवले जातात. महाराष्ट्रातील साहित्यिकांची व्याख्याने आयोजित करणे हा त्यापैकीच एक. त्याआधी महाराष्ट्र परिचय केंद्राने पु.ल. देशपांडे यांची तीन व्याख्याने आयोजित केली होती. साहित्यरसिकांचा प्रचंड प्रतिसाद मिळालेल्या या कार्यक्रमाच्या वेळी माझी अनुराधा आठवले यांच्याशी पहिल्यांदा गाठभेट झाली होती.

ठरल्याप्रमाणे सकाळीच मी अल्तिनोवर गेस्ट हाऊसवर गेलो, तेव्हा कवीमहाशय आणि त्यांच्या पत्नी कृष्णाबाई तयारच होत्या. सुर्वे यांचे ‘माझे विद्यापीठ’ आणि ‘ऐसा गा मी ब्रह्म’ हे दोन्ही काव्यसंग्रह माझ्याकडे होते.  त्या दोन दिवसांत मी सुर्वे दाम्पत्याला गोव्याच्या काही प्रसिद्ध ठिकाणी घेऊन गेलो.  

आठवले यांच्यामुळेच रयत शिक्षण संस्थेचे अध्यक्ष एन. डी. पाटील आणि त्यांच्या पत्नी यांना कारमधून गोव्यात फिरवून आणण्याची अशीच एक संधी मिळाली. आता नारायण सुर्वे किंवा एन. डी. पाटील यांच्याशी काय गप्पा झाल्या, ते काही आठवत नाही, पण त्या भेटींची स्मरणचित्रे अजूनही ताजी आहेत. 

असेच एकदा कुठल्याशा एका साहित्य संमेलनासाठी पणजीहून आम्ही काही बातमीदार कारने निघालो होतो. बहुधा रणजित देसाई उद्घाटक असलेले म्हापसा येथील ते कोकणी साहित्य संमेलन असावे. संमेलनासाठी पत्रकारांना घेऊन जाणाऱ्या आयोजकांनी आमच्या गाडीत एका महनीय पाहुण्यालाही घेतले होते. ही व्यक्ती होती मानेपर्यंत रुळणारे केस असणारे आणि खांद्यावर घडी केलेली शाल टाकलेले ज्येष्ठ कवी बा. भ. बोरकर!

‘बाकीबाब बोरकर’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ज्या कवीच्या कविता आपण शाळेत शिकलो, तो कवी आज आपल्यासोबत बसून गप्पा मारतो आहे, हे माझ्यासारख्या तरुण बातमीदारासाठी अविश्वसनीय होते. त्याआधी काही काळ बाकीबाब बातम्यांच्या केंद्रस्थानी आले होते, ते दुसऱ्या एका कारणाने. मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदाची त्यांनी लढवलेली निवडणूक अटीतटीची आणि व्यक्तीगत आणि प्रादेशिक पातळीवर तेढ आणि कटुता निर्माण करणारी झाली होती. त्या निवडणुकीत बोरकरांचा पराभव करून गजमल माळी मराठी साहित्य संमेलनाध्यक्ष झाले होते. बाकीबाब यांना आणि अनेकांना हा पराभव जिव्हारी लागला होता. त्यानंतर बाकिबाब ‘कोकणीवादी’ बनले असे म्हटले गेले. त्या कारच्या अर्ध्या तासांच्या प्रवासात मी बाकीबाब यांच्याशी एक शब्दही बोललो नव्हतो. माझ्याकडे त्यांच्याशी बोलण्यासारखे काही नव्हतेच. या ज्येष्ठ कविवर्यांचा आपल्याला काही क्षणांचा सहवास लाभला, हे मात्र आजही मी विसरलेलो नाही.

पणजीला कंपाल येथे कला अकादमीचे भव्य, देखणे संकुल उभारले, त्यानंतर लवकरच तेथे गोवा, दमण आणि दीव सरकारच्या सांस्कृतिक खात्यातर्फे एक नाट्यक्षेत्रातील लोकांसाठी चार दिवसांची कार्यशाळा आयोजित करण्यात आली होती. बाकीचे बातमीदार उद्घाटनाच्या कार्यक्रमाला हजर राहून नंतर आपल्या नेहमीच्या कामाला लागले होते. बातमीदार म्हणून मला मात्र त्या चारही दिवसांच्या कार्यशाळेला उपस्थित राहण्याची संधी मिळाली. रंगभूमीविषयी मला आताही फारसे काही माहीत नाही, तेव्हा तर काही माहिती असणे शक्यच नव्हते. पण तरीही आपण रंगभूमीवरील काही मोठ्या व्यक्तींबरोबर वावरत आहोत, याची मला लगेचच जाणीव झाली होती.  

रंगभूमीवर मोठे योगदान आणि वावर असलेल्या त्या व्यक्तींपैकी केवळ एकच नाव मला तेव्हा परिचित होते. ते म्हणजे रोहिणी हट्टंगडी. सर रिचर्ड अटनबरो यांचा ‘गांधी’ हा चित्रपट त्या वेळी नुकताच प्रदर्शित झाला होता. गोव्यात तोपर्यंत टेलिव्हिजनचा जमाना सुरू झालेला नव्हता. ‘नवहिंद टाइम्स’चे संपादक बिक्रम व्होरा यांनी आमच्या दैनिकाच्या ऑफिसात एका चौकोनी बॉक्सवर तो कृष्णधवल चित्रपट सर्वांना दाखवला होता. धावती चित्रे दाखवणारा आणि आवाज असणारा चौकोनी बॉक्स असलेला व्हिडिओ सेट पाहण्याची आम्हा अनेकांची ती पहिलीच वेळ. या ‘गांधी’ चित्रपटात कस्तुरबा गांधी यांची भूमिका केल्याने रोहिणी हट्टंगडी या एकदम प्रकाशझोतात आल्या होत्या. त्यांचे पती जयदेव हट्टंगडीसुद्धा या कार्यशाळेला उपस्थित होते.

पहिल्याच दिवशी इथे मराठी रंगभूमीवरील दादा मंडळी आहेत, हे लक्षात आले होते. त्यापैकी एक होत्या विजया मेहता, दुसरे होते महेश एलकुंचवार. महाराष्ट्रातील विविध शहरांतील ज्येष्ठ रंगकर्मीही होते, पण इतरांची नावे मला आज आठवत नाहीत.

कार्यशाळेत चर्चा होत असताना अधूनमधून एक ज्येष्ठ व्यक्ती बोलायला उभी राहायची, तेव्हा इतर सर्व मंडळी त्यांना अदबीने ऐकून घेत असत. नंतर समजले की, ते मराठी रंगभूमीवरील खूप ज्येष्ठ व्यक्तिमत्त्व आहे, त्यांचे नाव दामू केंकरे. मूळ गोव्याचे असलेल्या केंकरे यांनीच या कार्यशाळेच्या आयोजनात महत्त्वाची भूमिका पार पाडली होती, असे नंतर समजले. 

त्या चार दिवसांच्या कार्यशाळेवर नंतर मी काय बातमी वा वार्तापत्र लिहिले ते आता आठवत नाही. मी स्वतः त्या वेळी नुकतीच विशी ओलांडली होती आणि रोहिणी आणि जयदेव हट्टंगडी, निळ्या जिन्सवर इन-शर्ट असणारे महेश एलकुंचवार हे लोकसुद्धा त्या वेळी ऐन तरुणाईतच होते. मात्र वास्तुशिल्पकार चार्ल्स कोरिया अफ़ॉन्सो यांनी डिझाईन केलेल्या कला अकादमीच्या त्या नव्या संकुलातील अम्फी थिएटरमध्ये, खुल्या जागेत, हिरवळीवर झालेल्या त्या चर्चांची चित्रे आजही माझ्या नजरेसमोर आहेत. त्यानंतर एलकुंचवार यांची ‘गार्बो’ आणि इतर काही नाटकांची पुस्तके मी आवर्जून विकत घेऊन संग्रही ठेवली होती.    

गोव्यात १९८३ साली राष्ट्रकुलातील ३९ देशांतील प्रमुखांची - राष्ट्राध्यक्ष आणि पंतप्रधान- यांची अनौपचारिक बैठक (कॉमनवेल्थ हेडस ऑफ गव्हर्नमेंट मिटिंग - चोगम रिट्रीट) पार पाडली, तेव्हा गोव्यातील वाहतूक नियोजनाची जबाबदारी पोलीस उपअधीक्षक (वाहतूक) किरण बेदी यांच्याकडे होती. बेदी या भारतीय पोलीस दलातील (आयपीएस) पहिल्या महिला अधिकारी. ‘नवहिंद टाइम्स’चा क्राईम रिपोर्टर म्हणून बेदी यांच्याशी त्या काळात जवळपास रोजच संबंध आला. या काळात वॉकी-टॉकीचा अवजड बॉक्स असलेल्या जिप्सी जीपमधून त्यांच्यासह मी दाबोळी विमानतळ ते आग्वाद ताज व्हिलेजपर्यंत रंगीत तालमीसाठी फिरायचो. एक बातमी देण्यावरून आमच्यात एकदा खडाजंगीही झाली होती. मात्र पुढे देशभर नाव कमावलेल्या या पोलीस अधिकाऱ्याशी बातमीदार म्हणून एकेकाळी अगदी वैयक्तिक  संबंध होते, याचा आज मागे वळून पाहताना आनंद वाटतो.

आपल्या ‘भारत जोडो’ या अभियानाच्या निमित्ताने गोव्यात आलेले सामाजिक कार्यकर्ते बाबा आमटे यांच्या दौऱ्याचे वार्तांकन केले, नोबेल पारितोषक विजेत्या आणि भारतरत्न किताबाच्या मानकरी मदर तेरेसा यांच्या गोवा दौऱ्यात त्यांना भेटलो, त्यांच्याशी बोललो. भारताच्या दहा दिवसांच्या पाळकीय दौऱ्यावर असताना पोप जॉन पॉल दुसरे १९८६मध्ये पणजीला आले होते. तेव्हा बुलेटप्रूफ पोपमोबाईलमधून गर्दीतून हिंडत, उजवा हात उंचावून क्रुसाची खूण करून भाविकांना आशीर्वाद देताना त्यांना मी अगदी जवळून पाहिले. 

अशीच गोष्ट सामाजिक कार्यकर्ते अण्णा हजारे यांच्याबाबाबत. गोवा सोडून पुण्यात ‘इंडियन एक्सप्रेस’ला रुजू झाल्यानंतर हजारे यांच्या राळेगण सिद्धीला अनेकदा गेलो, तेथे काही दिवस मुक्कामही केला. अण्णा पुण्यात शनिवार पेठेतल्या राष्ट्रभाषा भवनात राहायला आल्यावर हमखास आमच्या भेटी व्हायच्या, पत्रव्यवहारही असायचा. नंतर या भेटी विरळ होत गेल्या, गेली कित्येक वर्षे तर प्रत्यक्ष भेट किंवा फोनवरही संभाषण नाही. मात्र राळेगण आणि हजारे यांच्याशी असलेले जुने संबंध आजही विसरलेलो नाही. आम्हां दोघांचे कृष्णधवल, काही रंगीत फोटो आणि काही पत्रव्यवहार आजही मी जपून ठेवले आहेत.  

औरंगाबादला ‘लोकमत टाइम्स’ला असताना तेथील मुंबई उच्च न्यायालयाच्या खंडपीठाचे बिट माझ्याकडे होते. या खंडपीठातील ज्येष्ठ वकील नरेंद्र चपळगावकर माझे सर्वांत महत्त्वाचे सोर्स. त्यांनी इंग्रजीत डिक्टेट केलेली खटल्याची ब्रिफिंग मी अगदी जशीच्या बातमीत वापरायचो, इतकी त्यांची वैचारिक स्पष्टता आणि अचूकता असायची. हे चपळगावकर नंतर मुंबई उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश झाले, त्यांनी अनेक पुस्तकेही लिहिली आहेत. माझ्या बातमीदारीतील कारकिर्दीतील न्यायमूर्ती चपळगावकर हे एक अत्यंत आदरणीय सोर्स आणि व्यक्ती आहेत.

पुण्यात बातमीदारी करताना कुटुंबनियोजनाच्या चळवळीत रघुनाथ धोंडो कर्वे यांना मदतीचा हात देणाऱ्या रँग्लर परांजपे यांच्या कन्या शकुंतला परांजपे यांच्याशी त्यांच्या अखेरच्या काळात म्हणजे १९९०च्या सुरुवातीला माझे जवळकीचे संबंध निर्माण झाले. मिठाईचा डबा हातात घेऊन मांजरांना खेळवत, पनामा सिगारेट पित, निरागस हसत माझ्याशी गप्पा मारणाऱ्या लेखिका, माजी राज्यसभा सभासद, पद्मविभूषण सन्मानित शकुंतलाबाई आजही माझ्या नजरेसमोर आहेत. 

काही घटना अगदी काही क्षणांच्या, मिनिटांच्या किंवा एक-दोन तासांच्याच असतात, पण कायम आठवणीत राहतात. त्याचे कारण म्हणजे त्यातील महत्त्वाच्या व्यक्ती. पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी आणीबाणी शिथिल करून निवडणुका जाहीर केल्या तेव्हाची ही घटना. तुरुंगातून राजकीय नेत्यांच्या सुटका झाल्यावर निवडणूक प्रचारावर येणाऱ्या नेत्यांचे देशभर उत्साहाने स्वागत केले जात होते. इंदिरा गांधींच्या मंत्रिमंडळात राज्यमंत्री असूनही आणीबाणीला विरोध करून तुरुंगात जाणारे, तरुण तुर्कांपैकी एक असणारे मोहन धारिया श्रीरामपूरला आले, तेव्हा झालेल्या त्यांच्या जंगी स्वागताला आणि नंतर आझाद मैदानावर झालेल्या सभेला मी हजर होतो. त्या वेळी मी नुकतीच अकरावीची परीक्षा दिली होती. त्यानंतर १२ वर्षांनी ‘इंडियन एक्सप्रेस’चा पुण्यातील बातमीदार म्हणून मी मोहन धारिया यांना भेटलो, तेव्हा पुणे कॅंटोन्मेंट बोर्डाच्या कुठल्याशा निर्णयाला विरोध करण्यासाठी गोळीबार मैदानापाशी अण्णा बेमुदत उपोषणाला बसलेले होते.

पुण्यातील ‘आयुका’चे संचालक असलेले डॉ. जयंत नारळीकरांची खूप वर्षांपूर्वी ‘इंडियन एक्सप्रेस’च्या संगीता जैन-जहागिरदार आणि मी मुलाखत घेतली. त्या वेळी मुलाखतीस वेळेवर यावे, नारळीकर वक्तशीरपणाबाबत किती जागरूक याविषयी त्यांच्या सचिव महिलेने वारंवार बजावले होते, ते आजही आठवते. एक तास चाललेल्या या मुलाखतीत नारळीकर यांनी विज्ञानाच्या प्रगतीमुळे आज त्यांना जगातील कुठल्याही व्यक्तीचा शोधनिबंध ‘इलेक्ट्रॉनिक मेल’मुळे काही क्षणात उपलब्ध होतो, असे म्हटले तेव्हा मला काहीच अर्थबोध झाला नव्हता. ते साल होते १९९१ आणि सर्व क्षेत्रांत इंटरनेटचा वापर होण्यासाठी आणखी काही वर्षे जाणार होते. त्या वेळी माझ्या अगदी डोक्यावरून गेलेल्या ‘ई-मेल’शिवाय आज कुणाचे चालू शकणार आहे का? छापलेल्या मुलाखतीची वृत्तपत्रांतील कात्रणे मी डॉ. नारळीकरांना एक छोटेशा पत्रासह पोस्टाने पाठवली, तेव्हा उलटटपाली मला पाठवलेल्या माझ्या त्याच टाईप केलेल्या पत्रावर नारळीकरांनी दोन ओळींत धन्यवाद दिले होते. नारळीकरांच्या स्वाक्षरीचा तो ३० वर्षांपूर्वीचा तो कागद आजही माझ्या संग्रही आहे. काही महिन्यांपूर्वी डॉ. नारळीकरांची मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदावर निवड झाल्याची बातमी ऐकली, तेव्हा त्या भेटीची चित्रफित नजरेसमोर  झळकली.

पुणे जिल्ह्यातल्या आंबेठाण गावातून शेतकरी संघटनेच्या चळवळीचे नेतृत्व करणाऱ्या शरद जोशींना भेटण्यासाठी ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या अभय वैद्यसह मी १९९१ साली गेलो होतो, ती भेट विसरणे तर अशक्य. भारतासारख्या धर्मनिरपेक्ष देशात धर्माच्या नावावर निवडणूक प्रचार करणाऱ्या भारतीय जनता पक्ष आणि शिवसेना या पक्षांविरुद्ध शरद जोशी यांनी त्या खेड्यात राहून जोरदार मोहीम राबवली होती. काही काळानंतर धर्माच्या नावाने निवडणुकीत मते मागितल्याबद्दल शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे आणि मुंबईचे माजी महापौर आमदार रमेश प्रभू यांच्यांवर निवडणूक आयोगाने सहा वर्षांसाठी मतदान करण्यावर आणि निवडणुकीत भाग घेण्यावर बंदी आणली होती. स्वतः शरद जोशीच नंतर भाजपचे खासदार बनले, पण तो वेगळा विषय आहे.   

मुस्लीम समाजात सामाजिक सुधारणा घडवून आणण्यासाठी पुण्यातील सय्यदभाई यांनी केलेल्या कामाबाबत दोन-तीन वर्षांपूर्वी नरेंद्र मोदी सरकारने त्यांना पद्मश्री प्रदान केली. त्या वेळी पंतप्रधान राजीव गांधी यांच्या काळात प्रसिद्ध शाह बानो प्रकरणात सय्यदभाईंनी केलेल्या चळवळीचा बहुतेकांना माहितीही नव्हती. त्या काळात म्हणजे १९९०ला ‘इंडियन एक्सप्रेस’साठी मी त्यांची मुलाखत घेतली होती, हे या पदमश्री पुरस्काराच्या निमित्ताने आठवले. याच दरम्यान सामाजिक कार्यकर्ते डॉ. बाबा आढाव, बोहरी समाजातील कार्यकर्ते ताहेर पूनावाला यांच्याही मुलाखती ‘इंडियन एक्सप्रेस’साठी घेतल्या होत्या.

सत्ताधारी आणि इतर राजकिय नेत्यांशी आम्हा पत्रकारांचा नेहमीच संबंध येतो. मात्र समाजमनावर राज्य करणाऱ्यांमध्ये, समाजाला प्रेरित करणारी सामान्यांमधील असामान्यजनही असतात. वैद्यकीय महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांना प्रात्यक्षिकासाठी मृतदेहाचा तुटवडा पडतो, हे लक्षात आल्यावर आपल्या वृद्धापकाळी देहदानाची चळवळ राबवणारे पुण्यातील ग. म. सोहोनी अशांपैकी एक. त्यांच्यावरही मी अनेक बातम्या केल्या. समाजवादी नेते नानासाहेब गोरे आणि उद्योगपती शंतनुराव किर्लोस्करांनी स्वतः देहदानाच्या अर्जावर सह्या करून या सोहोनींना नैतिक पाठबळ दिले. नानासाहेबांची देहदानाची इच्छा त्यांच्या अमेरिकास्थित मुलीच्या प्रखर विरोधामुळे साकार होऊ शकली नाही, हा भाग वेगळा.  

गोवा आणि महाराष्ट्रातील माझ्या पत्रकारितेच्या व्यवसायातील या काही आठवणी. ३०-४० वर्षांच्या कालखंडातील घटना आणि व्यक्तींबद्दलच्या या आठवणी काही नव्या, ताज्या घडामोडींमुळे परत ताज्यातवान्या होतात. काळाचा महिमा असा की, त्याबद्दल आता खेद किंवा खंत नसते, क्वचित त्या घटनेवरून स्वतःशीच हसणे होते. एकतर त्या घटनेत आपल्यासह सहभागी असणारे आता आपल्याशी संपर्कात नसतात किंवा काळाच्या पडद्याआड गेलेले असतात. भूतकाळातल्या या आठवणींना ऐतिहासिक मूल्यही असू शकेल, असे म्हणणे आत्मप्रौढीचे ठरू शकते. या घटनांना आणि व्यक्तींना अशा प्रकारे उजळणी देताना त्या काळात पुन्हा वावरल्याची आणि त्या व्यक्तींना पुन्हा एकदा भेटल्याची अनुभूती येते, हे मात्र खरे! 

गेल्या पाच दशकांतील सार्वत्रिक निवडणुकांच्या काही आठवणी

गेल्या पाच दशकांतील सार्वत्रिक निवडणुकांच्या काही आठवणी पडघम - देशकारण कामिल पारखे इंदिरा गांधी, राजीव गांधी, पी. व्ही. नरसिंहराव, अटल बिहारी वाजपेयी, बाळासाहेब ठाकरे, शरद पवार, काँग्रेस आणि भाजप Sat , 06 April 2019 पडघमदेशकारणलोकशाहीनिवडणुकाइंदिरा गांधीराजीव गांधीपी. व्ही. नरसिंहरावअटल बिहारी वाजपेयीबाळासाहेब ठाकरेशरद पवारSharad Pawar देशातील सार्वत्रिक निवडणुकांचा मी सर्वप्रथम अनुभव घेतला तो बांगलादेश मुक्तीनंतर पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी १९७१ साली निवडणुका लढवल्या तेव्हा. कोपरगाव लोकसभा मतदारसंघात डाव्या पक्षाच्या पी. बी. कडू यांच्याविरोधात काँग्रेसतर्फे एकनाथ विठठलराव विखे उभे होते. अहमदनगर जिल्हा त्या काळात डाव्यांचा बालेकिल्ला होता. सुरुवातीला नवखे उमेदवार असलेल्या विखेंनी अखेरीस निवडणुकीत बाजी मारली. याचे कारण इंदिरांच्या नेतृत्वाखाली गाय-वासरू चिन्ह असलेल्या नवकाँग्रेस पक्षानं संपूर्ण देशात संघटना काँग्रेसच्या बैलजोडीला, जनसंघाच्या पणतीला, डाव्यांच्या लाल बावट्याला आणि इतर पक्षांना निवडणुकीत धूळ चारली होती. ‘गाय-वासरू नका विसरू’ ही घोषणा अजूनही आठवते. या बाळासाहेब विखेंनी नंतर महाराष्ट्राच्या राजकारणात पुढील पाच दशके आपली मांड व्यवस्थित बसवली. त्यांनतर १९७२ ला विधानसभा निवडणुकीत श्रीरामपूर मतदारसंघात अशोकनगर साखर कारखान्याचे चेअरमन असलेल्या बंडखोर उमेदवार भाऊसाहेब गलांडे पाटलांना गोविंदराव आदिक या तरुण वकिलाने कसे हरवले हे मी जवळून पाहिले. या दोन निवडणुकांच्यावेळी मी सहावी-सातवीला होतो. निवडणुकांत कुठले मुद्दे महत्त्वाचे ठरतात, कुंपणावरचे मतदार अखेरच्या क्षणी निवडणुकीचे कौल कसे ठरवतात, याची आमच्या घरात असलेल्या पाच मतांवरून अंदाज आला. मतदानाच्या आदल्या रात्री मतांचा भाव फुटे आणि पक्षांचे नेते एखाद्या स्थानिक कार्यकर्त्याला घेऊन घराघरांत फिरत. घरटी किती मते आहेत, याची कार्यकर्त्यांना माहिती असे. तेव्हा पाच-दहा रुपयांच्या नोटा मोजत असलेल्या कार्यकर्त्यांकडे आशाळभूत नजरेने पाहणाऱ्या गरीब मतदारांचे चेहरे आजही माझ्या नजरेसमोर आहेत. आणीबाणीनंतर १९७७ साली झालेल्या सार्वत्रिक निवडणुकीच्यावेळी मी कराडला अकरावीला होतो. जनता पक्षाच्या प्रचाराला मी झोकून घेतले होते. सातारा मतदारसंघातील काँग्रेस उमेदवार आणि केंद्रिय मंत्री यशवंतराव चव्हाण आणि कराड मतदारसंघात प्रेमलाकाकी चव्हाण (पृथ्वीराज चव्हाण यांच्या मातोश्री) यांच्या विरोधात आमचा जनता पक्षाच्या वतीने प्रचार होता. मतदानानंतर भल्या पहाटे कराडहून एका ट्रकने आम्ही कार्यकर्ते साताऱ्याला मतमोजणीसाठी गेलो होतो. त्या दोन मतदारसंघातील मतमोजणी रात्री उशिरापर्यंत चालू होती. रात्री दोनच्या सुमारास कुणीतरी सांगितले की, रेडिओ बीबीसीने जाहीर केले की, पंतप्रधान इंदिरा गांधी रायबरेलीतून निवडणूक हरल्या आहेत. ती बातमी ऐकून त्या मतदान मोजणी मंडपातील वातावरणच बदलून गेले. यशवंतराव आणि प्रेमलाकाकी प्रचंड मताधिक्याने निवडून येऊनसुद्धा काँग्रेस कार्यकर्त्यांमध्ये सुतक होते, तर आम्हा जनता पार्टीच्या लोकांचा उत्साह ओसंडून वाहत होता. १९८० च्या सार्वत्रिक निवडणुकीतील एक अविस्मरणीय घटना आठवते. सत्ता गमावलेल्या इंदिरा गांधी डिसेंबर महिन्यात गोव्याच्या निवडणूक दौऱ्यावर होत्या. पणजीत गाडीतून उतरून इंदिराजी लोकांना अभिवादन करताना आणि मांडवी हॉटेलमध्ये शिरत असताना मी त्यांच्यापासून अगदी काही फुटांच्या अंतरावर उभा होतो. नंतर अर्ध्या तासानंतर मांडवीच्या तीरावर कम्पाल ग्राऊंडवर त्यांचे भाषणं मी ऐकले. त्या लोकसभा निवडणुकीत इंदिरा काँग्रेस पक्ष प्रचंड मताने देशात सत्तेवर आला. आणीबाणीमुळे खूप बदनाम झालेल्या इंदिरा गांधी पुन्हा एकदा इतक्या मताधिक्याने निवडून येतील असे कुणाला वाटले नव्हते. गंमत म्हणजे त्याचवेळी झालेल्या केंद्रशासित प्रदेश असलेल्या गोवा, दमण आणि दीव विधानसभेच्या निवडणुकीत मात्र यशवंतराव चव्हाण आणि देवराज अर्स यांच्या काँग्रेस पक्षाने शशिकला काकोडकरांच्या महाराष्ट्र गोमंतक पक्षाचा पराभव करून सत्ता मिळविली. केंद्रात तर इंदिरा काँग्रेस पक्ष सत्तेवर आला होता. ही मोठी विचित्र राजकीय घटना असल्याने प्रतापसिंग राणे आणि डॉ. विल्फ्रेड डिसोझा यांच्या नेतृत्वाखालील गोवा अर्स काँग्रेस पक्षाने सरळसरळ इंदिरा काँग्रेस पक्षात विलीन होण्याचाच निर्णय घेतला. त्यानंतर राणे यांनी गोव्याचे सलग अकरा वर्षे मुख्यमंत्री राहण्याचा विक्रमही केला. १९८१ साली पणजीच्या ‘दि नवहिंद टाइम्स’ या इंग्रजी दैनिकाचा मी बातमीदार बनलो. तेव्हापासून वेगवेगळ्या प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय पातळीच्या दैनिकांसाठी आजतागायत म्हणजे चालू २०१९च्या निवडणुकीच्या बातम्या आणि वार्तापत्रे मी लिहीत आहे. (गंमत म्हणजे मला स्वतःला मतदानाचा अधिकार मिळाला तो लग्न झाल्यानंतर माझ्या पायाखालची भिंगरी गायब होऊन मी पिंपरी-चिंचवडला १९९३ ला स्थायिक झाल्यानंतरच!) गोवा, दमण आणि दीव हा केंद्रशासित प्रदेश त्यावेळी एकच जिल्हा होता. लोकसभेचे मात्र आतासारखेच उत्तर आणि दक्षिण गोवा असे दोन मतदारसंघ होते. यापैकी उत्तर गोव्यात हिंदू आणि दक्षिण गोव्यात कॅथोलिक खासदार निवडून येई. (अल्पसंख्याकांना शक्यतो डावलण्याचे धोरण असलेल्या सत्ताधारी भाजपने अल्पमताने का होईना, पण दक्षिण गोव्यातही हिंदूच खासदार राहतील अशी यशस्वी चाल आता राबविली आहे.) गोव्यात नंतरच्या काळात लोकशाही पद्धतीचे आणि पक्षांतर बंदी कायद्याचे धिंडवडे निघायला सुरुवात झाली आणि तो प्रकार आजही चालू आहे. १९९०च्या दशकात काही आठवड्यांसाठी, सहा महिन्यासाठी, एक वर्षांसाठी मुख्यमंत्री होण्यासाठी रांग लागल्यामुळे त्या काळात सक्रिय असलेल्या अनेक आमदारांना मुख्यमंत्री होता आले. गोवा सोडून मी पुण्यात ‘इंडियन एक्सप्रेस’मध्ये रुजू झालो आणि लगेच १९८९च्या लोकसभा निवडणुकीच्या धामधुमीत सहभागी झालो. पंतप्रधान राजीव गांधींची पुण्यात स.प. कॉलेज मैदानावर झालेल्या त्या सभेत त्यावेळी विशीत असलेल्या राहुल गांधींना मी पहिल्यांदा पाहिले. सभेहून परतल्यावर निवासी संपादक प्रकाश कर्दले यांना त्या बातमीचा इन्ट्रो सांगितला, तर ते म्हणाले- “अशा प्रकारची बातमीसाठी “इंडियन एक्सप्रेस’ने आपला बातमीदार सभेसाठी का पाठवायचा? अशी बातमी प्रेस इन्फॉर्मेशन ब्युरो (पीआयबी) कडून येईलच की!” तोपर्यंत मी अँटी-इस्टॅब्लिशमेंट दैनिकात कधी काम केले नव्हते, याची त्याक्षणी मला जाणीव झाली. या निवडणूक काळात ‘इंडियन एक्सप्रेस’साठी वार्तांकन करण्यासाठी कोल्हापूर, सातारा आणि सांगली जिल्हा मी पिंजून काढला होता. पुण्यात १९८९च्या लोकसभा मतदानपत्रिकांची मोजणी सकाळी सुरू झाली. रात्रीपर्यंत काँग्रेसचे विठ्ठलराव गाडगीळ आणि भाजपचे अण्णा जोशी यांच्यात आघाडीसाठी लढत चालू होती. जिल्हाधिकारी श्रीनिवास पाटील निवडणूक अधिकारी होते. रात्री साडेदहाला मी कार्यालयात परतून मतांच्या आघाडीच्या आधारे ‘भाजपच्या अण्णा जोशींची निवड निश्चित’ अशी बातमी दिली, त्यानुसार इंडियन एक्सप्रेसच्या पुणे म्हाफुसिल आवृत्तीत ‘भाजपचे अण्णा जोशी जिकंले’ अशा शीर्षकाची बातमी होती. माझ्यानंतर डेडलाइनपूर्वी आमच्या दुसऱ्या बातमीदाराने बदललेल्या मतांच्या आघाडीनुसार बातमी दिली आणि शहर आवृत्तीत बातमीचे बदलेले शीर्षक होते- ‘काँग्रेसचे गाडगीळ जिंकले!’ या निवडणुकीत राजीव गांधी पराभूत झाले आणि विश्वनाथ प्रताप सिंग पंतप्रधान झाले. काही महिन्यांत ते सत्तेतून पायउतार झाल्यानंतर चंद्रशेखर पंतप्रधान झाले. या काळात विरोधी पक्षनेते राजीव गांधी पुण्यात आले असता, त्यांच्या पत्रकार परिषदेला मी हजर होतो आणि त्यांच्यांबरोबर हस्तांदोलन करण्याचा योग लाभला. १९९१ मध्ये पुन्हा मध्यावधी निवडणुका जाहीर झाल्या. या काळात बाळासाहेब विखे अहमदनगरमधून अपक्ष म्हणून लढत होते. त्यावेळी प्रचार आटोपून अहमदनगर निवडणूक कार्यालयात विखे परतल्यानंतर त्यांची ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’चे अभय वैद्य आणि मी मध्यरात्र टळल्यानंतर तासभर मुलाखत घेतली होती. विखेंनी त्या काळात प्रचारात चांगली आघाडी घेतली होती, मात्र एका राष्ट्रीय दुर्घटनेने मतदारांचा कौल ऐनवेळी बदलल्याने विखे हरले आणि यशवंतराव गडाख जिंकले. (विखेंनी मात्र सर्वोच्च न्यायालयात जाऊन गडाखांची ही निवड रद्द ठरवली आणि गडाखांना सहा वर्षे मतदानात आणि निवडणुकीत सहभागी होण्यावर बंदी घालण्यात आली. अशाच प्रकारची नामुष्की देशाच्या इतिहासात केवळ शिवसेनेचे प्रमुख बाळासाहेब ठाकरे आणि मुंबईचे माजी महापौर आणि शिवसेना आमदार रमेश प्रभू यांच्यावर धर्माच्या नावावर मते मागण्यामुळे आली होती.) त्याच मे महिन्याच्या एका रात्री झोपायला गेल्यानंतर माझ्या रूममेटने मला गदागदा हलवून जागी केले- ‘राजीव गांधींची हत्या झाली. उठ लवकर!’ मी उठून धावत शिवाजीनगरच्या ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या कार्यालयात गेलो, तेथे टाइम्स समूहाचे सर्व बातमीदार आणि संपादकीय मंडळी कामात गुंतली होती. राजीव यांच्या हत्येआधी निवडणुकाच्या दोन फैरी पार पडल्या होत्या. उरलेल्या निवडणुका काही आठवडे पुढे ढकलण्यात आल्या. योगायोगाने त्यावेळी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री शरद पवार होते. राजीव गांधींची हत्या झाल्यानंतर विजनवासात गेलेले पी. व्ही. नरसिंह राव काँग्रेसाध्यक्ष बनले आणि ‘काँग्रेसला सत्ता मिळाल्यास पंतप्रधानांच्या शर्यतीत आपण असू’ असे पवार यांनी जाहीर केले. बारामती मतदारसंघ प्रसारमाध्यमांसाठी त्यामुळे महत्त्वाचा ठरला. त्यावेळी बीबीसीचे दिल्लीतील प्रतिनिधी सॅम मिलर यांच्यासाठी स्थानिक वार्ताहर मदतनीस म्हणून मला करण्याची मला संधी मिळाली. बारामतीहून मुख्यमंत्री पवार यांच्याच गाडीत बसून पुणे विमानतळाच्या दिशेने जात असताना मिलर, मी आणि इतर दोन पत्रकारांनी पवार यांची अर्धा-पाऊण तास मुलाखत घेतली. हा एका वेगळाच अनुभव होता. या निवडणुकीच्या शेवटच्या दोन फैरींत सहानुभूतीच्या लाटेत काँग्रेस सत्तेवर आली आणि नरसिंह राव पंतप्रधान झाले. त्यांनतर केंद्रातील अस्थिर सरकारांमुळे १९९६, १९९८ आणि १९९९ ला लागोपाठ लोकसभा निवडणूक झाल्या. काँग्रेसचे खासदार सुरेश कलमाडी यांनी १९९८ची पुण्याची लोकसभा निवडणूक शिवसेना-भाजप पुरस्कृत उमेदवार म्हणून लढवली होती, त्यांच्या प्रचारसभेसाठी खुद्द पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी आले होते यावर आज अनेकांचा विश्वासही बसणार नाही. कलमाडींच्या उमेदवारीस ठाम विरोध असणाऱ्या बाळासाहेब ठाकरेंनी कलमाडींना उद्देशून ‘इकडून तिकडे उड्या मारणाऱ्या बेडकाची’ उपमा दिली होती. आणि झालेही तसेच! त्या निवडणुकीत काँग्रेसचे विठ्ठल तुपे जिंकले, कलमाडींचे हाडवैरी बनलेल्या शरद पवारांनी काही महिन्यातच काँग्रेस सोडली अन दोन-तीन दिवसांतच कलमाडी पुन्हा काँग्रेसवासी झाले आणि नंतर पुण्यातून दोनदा लोकसभेवर निवडूनही आले. १९९९मध्ये लोकसभा निवडणुका होणार होत्या. महाराष्ट्रात त्यावेळी शिवसेना-भाजपचे सरकार होते. याच वेळी सोनिया गांधींच्या परदेशी असण्याच्या मुद्द्यावरून काँग्रेस सोडून शरद पवारांनी राष्ट्रवादी पक्ष स्थापन केला. कारगिल युद्ध नुकतेच घडले होते. या घडामोडींमुळे महाराष्ट्रात सहा महिने आधीच विधानसभेच्या निवडणुका घेण्याचा निर्णय बाळासाहेब ठाकरे यांनी घेतला. महाराष्ट्रात झालेल्या या दुहेरी निवडणुकीत मतदारांच्या प्रगल्भतेचे दर्शन घडले. भाजपच्या नेतृत्वाखालील एनडीएला महाराष्ट्रातील जनतेने झुकते माप देऊन ४८पैकी २८ जागा दिल्या आणि अटल बिहारी वाजपेयी यांचे सरकार केंद्रात पुन्हा सत्तेवर आले. महाराष्ट्रात मात्र मतदारांनी शिवसेना-भाजप युती सरकारविरुद्ध कौल देऊन राज्यात त्रिशंकू अवस्था निर्माण केली. निवडणुकीचे निकाल आल्यानंतर बरेच दिवस सत्तेसाठी दावा करण्यासाठी कुठलाच पक्ष सामोरे येईना, तेव्हा राज्यपाल डॉ. पी. सी. अलेक्झांडर यांनी विधानसभा स्थगित ठेवण्याचा इशारा दिला. मग अपरिहार्यता म्हणून राष्टवादी काँग्रेस पक्ष काँग्रेसशी घरोबा करून सत्तेवर आली आणि आघाडीची ही सत्ता तब्बल १५ वर्षे टिकली! १९९९नंतर ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या पुणे आवृत्तीत मी रुजू झालो. तेथील नोकरीच्या काळात विधानसभेची वा लोकसभेची कुठलीही निवडणूक झाली नाही. पत्रकारितेच्या माझ्या व्यवसायात निवडणुकीचे वार्तांकन करण्याची संधी मिळाली नाही, असे त्यामुळे ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’ हे एकमेव दैनिक ठरले. . सकाळ माध्यम समूहाच्या ‘महाराष्ट्र हेराल्ड’ आणि नंतर ‘सकाळ टाइम्स’ या इंग्रजी दैनिकांसाठी २००४ च्या आणि त्यानंतर झालेल्या सर्व निवडणुकांनिमित्त वार्तांकन करण्याची संधी मला मिळाली. देशात ‘फिल गुड’ आणि ‘इंडिया शायनिंग’ वातावरण असल्याने लोकसभेच्या निवडणुका सहा महिने आधीच घेण्याचा निर्णय भाजपने २००४ साली घेतला. निवडणूक प्रचाराच्या काळात भाजपच्या एका नेत्याच्या साडी वाटपाच्या कार्यक्रमात चेंगराचेंगरी होऊन अनेक गरीब महिला ठार झाल्या आणि ‘इंडिया शायनिंग’च्या फुग्याला छोटीशी टाचणी लागली. या घटनेने वातावरण वेगाने बदलत गेले, हे निवडणूक निकालांनंतरच कळाले. वाजपेयी सरकारचा पराभव होऊन काँग्रेस पक्ष सत्तेवर आला. या घटनेने अगदी कसलेल्या राजकीय पंडितांनाही धक्का बसला. २०१४ च्या निवडणुका तर अगदी अलीकडच्या आणि त्यामुळे आपल्या सर्वांच्या आठवणीत आहेत. आपला जगातील सर्वांत मोठा लोकशाही देश आता पुन्हा एकदा लोकसभेच्या निवडणुकांसाठी सज्ज झाला आहे! ............................................................................................................................................. लेखक कामिल पारखे ज्येष्ठ पत्रकार आहेत. camilparkhe@gmail.com ..................................................................

The Shaping Of A Destiny: Moving From Aurangabad To Pune

The Shaping Of A Destiny: Moving From Aurangabad To Pune

Writer's Corner The Shaping Of A Destiny: Moving From Aurangabad To Pune Camil Parkhe Pune, 13th March 2021: After resigning from my job at The Navhind Times in Goa, I had now settled down as a reporter in Lokmat Times English daily in Aurangabad. In Panjim, the bug of the college students union and later the trade union had caught my attention. So soon after coming to Aurangabad, I enrolled myself as a member of the Aurangabad Union of Working Journalists and within six months, after contesting the elections, I became the General Secretary of this trade union. This happened in 1989. The city of Aurangabad was not new to me. I am originally from the Marathwada region as my native village is Wahegaon in Gangapur taluka of Aurangabad district. Soon I fell in love with this historic city, named after the Mughal emperor Aurangzeb and my visits to my home town Shrirampur became monthly instead of fortnightly. This particular incident happened in September. My colleague Mustafa Alam, a crime reporter for the Lokmat Times, had applied for the post of a reporter in Indian Express in Pune. Meanwhile, Mustafa was selected as the Aurangabad correspondent of ‘The Independent’, an English daily based in Mumbai with Bharatkumar Raut, as the executive editor. Thus Mustafa Alam withdrew his application for the reporter’s post at the Indian Express. The Indian Express had decided to introduce its edition in Pune. At that time, Pune did not have many English newspapers. Dileep Padgaonkar, who later became the Editor-in-Chief of The Times of India, had started his career in journalism at the Poona Herald (later the Maharashtra Herald) in the Pune camp. The shortage of experienced journalists was also felt by Lokmat Times where I worked in Aurangabad. In Goa, the same was true of the English dailies ‘The Navhind Times’ and ‘Herald’, and the Marathi daily ‘Gomantak’. The newspaper owners always brought editors from outside Goa for these dailies. After the liberation of Goa from Portuguese rule in 1961, Trimbak Vishnu Parvate took over as the first editor of The Navhind Times, the first English daily published in Goa. When the ‘O Heraldo’, a Portuguese daily, turned into an English daily, Rajan Narayan from Mumbai was appointed as its editor, a position he held for many years. Madhav Gadkari of Marathi ‘Gomantak’, Narayan Athavale, S. S. Kokje of `Navprabha’, were other editors brought from outside Goa. Even today, things have not changed much. Many journalists from Goa, however, have in the past worked and are working in very high posts in the field of journalism in the country and abroad. The Biblical verse uttered by Jesus Christ that ‘Prophet is not honoured in his own town’ applies here. Therefore, Prakash Kardaley, resident editor of the Pune edition of Indian Express, had decided to recruit experienced reporters and sub-editors from outside Pune for the new Pune edition of Indian Express. As per Kardaley’s suggestion, Arif Shaikh, Aurangabad correspondent of the Indian Express, was looking for experienced journalists for the jobs in Aurangabad. Having secured `The Independent’ job in Aurangabad, Mustafa Alam had now turned down the offer for a reporter’s post with the Indian Express in Pune. As a friend, I had accompanied Mustafa when he met Arif Shaikh at the Indian Express office at Gulmandi in Aurangabad to inform the latter about his decision.

Arif Shaikh Arif Shaikh was understandably disappointed when Mustafa Alam turned down the Indian Express job offer at the last minute. At that time, Mustafa blurted out in half jest, “Hey Camil, why don’t you apply for the Indian Express job?” Arif Shaikh immediately heaved a sigh of relief. Yes, this was a good suggestion, he felt. Shaikh and Mustafa then cajoled me to write down my short bio-data and Arif Shaikh immediately typed it on the office teleprinter and transmitted it to Prakash Kardaley’s office in Pune. I just forgot about it when both Mustafa Alam and I got out of the Indian Express office. Three days later, Arif Shaikh sent me a message through Mustafa Alam, asking me to immediately visit the Indian Express office in the city. “Indian Express Pune resident editor Prakash Kardaley has called you for an interview in the Pune office this Friday,” he said. This came as a bombshell to me. When Arif Shaikh and Mustafa Alam persuaded me to submit my bio-data, I had no inkling that something will ever emerge out of this. It had been hardly 10 months since I had joined ‘Lokmat Times’ in Aurangabad. Frankly, I had not thought of resigning from my post or of leaving Aurangabad so soon. Nonetheless, I went to Pune for the scheduled interview. The Indian Express monthly salary for a reporter as per the prevailing Justice Palekar Wage award was too tempting to refuse the job offer. Resident Kardaley did not even refer to the pay scales but simply asked me, “Camil, when can you join us at the earliest?’’ Instantly, I knew that my employment in Lokmat Times and my stay in Aurangabad was going to end soon. Thus it has been over 32 years since I left Aurangabad. Since then, I have not moved out of Pune although I have switched over to many jobs in English newspaper organizations. I worked for 11 years with Indian Express, then at The Times of India for nearly six years and at the Maharashtra Herald-Sakal Times of the Sakal Media Group for astonishingly 16 long years until the Corona outbreak in March 2020 when many reputed newspaper organisations closed down their editions. Arif Shaikh of the Indian Express was indeed instrumental in bringing me to Pune and shaping my career for the last three decades. Many such people come into everyone’s life and do something to shape their destiny. We normally don’t give credit to them or we don’t even talk or think about it. Arif Shaikh and I have never met in the last three decades. Today, I read an article on social media after the passing away of Arif Shaikh. The obit flashed before my mind this very old incident in Aurangabad. (Camil Parkhe is a senior journalist based in Pune. He started his journalism career in Goa and has worked in various newspapers in different capacities.) Camil Parkhe Follow Punekar News:

 बार्देसकर समाजाची संस्कृती : भाग २

(फोटोमध्ये लेखक कामिल पारखे एका प्रसिद्ध बार्देस्कराबरोबर, येशूसंघीय फादर प्रभुधर, यांच्याबरोबर पुण्यातील पेपल सेमिनरीच्या आवारात)

महाराष्ट्र व कर्नाटकच्या सीमावर्ती भागात राहत असलेले गोयंकार कॅथोलिकांनी म्हणजेच बार्देसकर समाजाने आपल्या मूळ वैशिष्ठ्यपूर्ण सामाजिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरा दोनशे वर्षे गोव्यापासून दूर राहूनसुद्धा जपल्या आहेत. त्यांची मातृभाषा कोंकणी टिकवल्यामुळे आणि आंतरजातीय विवाह न केल्यामुळे त्यांना आपली खास ओळख कायम राखण्यात यश आलं आहे. तथापि, त्यांना स्वतःला अथवा त्यांच्या नवीन मातृभूमीतील लोकांना ते `परके’ वाटत नाहीत.

बार्देसकारांच्या गेल्या कित्येक पिढ्या नेहमी खेड्यातील एकाच भागांत राहुन देखील फक्त त्यांच्या घरातच गोवन कॅथोलिक राहिल्या आहेत. पण तरीदेखील त्यांनी इतर समाजांशी सामंजस्य राखले आहे. ते महाराष्ट्रातील कोंकण आणि कोल्हापूर भागांतील नमुनेदार मराठी आणि कर्नाटकातील बेळगांव जिल्ह्यातील वैशिष्ठ्यपूर्ण कन्नडिगा आहेत.

रोमन कॅथोलिक धर्माप्रमाणे कोंकणी भाषा हा त्यांची पूर्वसुरींच्या भूमीशी (गोव्याशी) नाळ जोडणारा एक महत्वाचा घटक आहे. साहजिकच, कालौघात म्हणजेच त्यांच्या लादलेल्या स्थलांतरपासून बार्देसकरांच्या कोंकणी भाषेत मराठी किंवा कन्नडमधील नवीन शब्द आल्यामुळे बरेच मोठे बदल झाले आहेत. तरीसुद्धा, हे शक्य आहे कि बार्देसकरांच्या कोंकणीत असे बरेच शब्द ते अजूनही वापरत असतील, जे गोव्यातील कोंकणीत कधीच नामशेष झाले आहेत. याशिवाय, कित्येक जुनी कोंकणी लोकगीतं ह्या समाजात प्रचलित आहेत, जी विविध सामाजिक प्रसंगी गायली जातात - जसे लग्न, धर्मगुरुदीक्षा आणि इतर धार्मिक सेवा. कोंकणी भाषेच्या संशोधकांना बार्देसकर बोलत असलेल्या कोंकणीत संशोधनाचे मुबलक विषय मिळू शकतील.

काळाच्या ओघात नष्ट होण्याअगोदर त्यांची कोंकणी लोकगीते पुढील पिढ्यांसाठी जपून ठेवण्याची तातडीची गरज आहे. आजदेखील बार्देसकर विविध प्रार्थना म्हणजे पवित्र मिस्सा, रोझरी किंवा पवित्र माळ आणि लितानी कोंकणी भाषेत म्हणतात. गोव्याप्रमाणे इथेही धार्मिक उपासनाविधींसाठी वापरली जाणारी अधिकृत मिस्साग्रंथ किंवा लिटर्जी रोमन लिपीत आहे..

रोजच्या जीवनात कोंकणीचा वापर हा सार्वत्रिक असला तरीदेखील वाङ्मयीन कोंकणी इथपर्यंत अजून पोहचली नाही. काही मोजक्या जेसुईट धर्मगुरुंनी मराठी साहित्यविश्वात आपले वेगळे स्थान निर्माण केले आहे. त्यांत मराठी निरोप्या मासिकाचे संपादक फादर प्रभुधर आणि फादर कारिदाद द्रागो उर्फ संदीप हळदणकर यांच्या मोजक्या साहित्यकृती आहेत.

बार्देसकरांबाबत आणखी एक रंजक गोष्ट म्हणजे त्यांचा गोव्याशी गेल्या दोन शतकात खूपच कमी संपर्क असूनसुद्धा त्यांनी त्यांच्या मूळच्या मायभूमीत असलेल्या मालमत्तांवर असलेला हक्क सोडला नाही. हे विस्मयकारक आहे कि गोव्यातील राज्यकर्ते हे नेहमीच ब्रिटिशांच्या अमलात असलेल्या भारतीय भागांतून येणाऱ्या लोकांविषयी साशंक असत, तरीसुद्धा कोंकण, कोल्हापूर आणि बेळगांव जिल्ह्यांत वाढलेल्या व तेथे बरीच वर्षे वास्तव्य असलेल्या बार्देसकरांनी पूर्वजांच्या भूमीतील मालमत्तेवर आपला हक्क आजमितीपर्यंत कायम राखला आहे.

मी माझ्या पश्चिम महाराष्ट्र व बेळगांव जिल्ह्यातील वास्तव्यात बऱ्याच बार्देसकरांना भेटलो आहे, जे स्वतःची ओळख गोवन, गोयंकार अशी करून देतात आणि ते बार्देस तालुक्यातील आल्डोना, शिवोली, पार्रा, तिव्हिम व इतर गावचे असल्याचे सांगतात. असं म्हटलं जातं कि गोव्यातील बार्देसकरांच्या पूर्वजांनी आपल्या मुलांची नांवे त्यांच्या गावातील कम्युनिदाद या पारंपारिक सहकारी संस्थांमध्ये नोंदवून ठेवली होती. कित्येक बार्देसकरांनी ते जेंव्हा-जेंव्हा गोव्याला भेट देत, तेंव्हा आपले या संस्थातील भाग, शेअर्स किंवा झोण मिळविले, मग ते कितीही छोटे असोत.

नंतरच्या काळात पोर्तुगीजांनी त्यांच्या हद्दीत प्रवेश करणाऱ्या `परकियां’विरुध्द कडक कारवाई करण्यास सुरुवात केली तेंव्हा अनेक बार्देसकर सेंट फ्रान्सिस झेविअरच्या दर्शनाच्या निमित्ताने किंवा इतर काही कामासाठी सुरक्षा नसलेल्या सीमेवरील गावांतून गोव्यात प्रवेश करत.

कालपरवापर्यंत म्हणजे कोल्हापूर आणि कोंकणातील कॅथोलिक धर्मविभाग गोवा धर्मप्रांतापासून वेगळे होईपर्यंत आणि ते पुणे धर्मप्रांताशी जोडले जाईपर्यंत या भागातील सर्व चर्चमधील बाप्तिस्मा, लग्न, मृत्य, इ. विषयीच्या नोंदी पोर्तुगीज भाषेमध्ये असत. बार्देसकारांच्या पूर्वजांविषयी नोंदी असलेली महत्त्वाची माहिती आजही कोल्हापूर जिल्हयांतील आजरा, हलकर्णी आणि इतर ठिकाणी असलेल्या धर्मग्रामातील म्हणजे पॅरिशमधील चर्चमध्ये उपलब्ध आहे. काळाला बार्देसकरांना त्यांच्या भूतकाळापासून तोडण्यात अपयश आले आहे. त्यांनी आपला हा भूतकाळ प्रामाणिकपणे तर कधी कट्टरपणे सांभाळून ठेवला आहे.

माझ्या मते बदलाला विरोध हा नव्या कालानुरूप सुसुत्रीकरणामुळे नसून केवळ रूढी टिकवण्यासाठी आहे. उदाहरणार्थ, कित्येक तरुण बार्देसकरांना त्यांच्या समाजातील काही रितीरिवाजांची कारणे माहित नाहीत तरीदेखील ते पाळण्याची इच्छा त्यांच्यात आहे. परिणामी, बार्देसकर समाजातील विविध गटांत लग्ने होत नाहीत कारण धर्मांतरापूर्वी ते वेगवेगळ्या हिंदू जातींत विभागले गेले होते.

जातीयवादाचं अरिष्ट, जरी कॅथोलिक चर्चची त्यावर अधिकृतपणे बंदी असली तरी, गोव्यात प्रचलित आहे व बार्देसकरांनी ते आपल्याबरोबर गोव्याबाहेर आणलं आहे.

बार्देसकर समाजात काही ‘आंतरजातीय’ विवाह गेल्या काही वर्षात झाले आहेत. काही बार्देसकर अजूनही बिफ खात नाहीत, जे पूर्वाश्रमीचे सवर्ण हिंदू असल्याचे दर्शवते.

त्यांच्या गोव्यातील पूर्वजांच्या परंपरेप्रमाणे आजही या भागांतील विविध चॅपेल आणि चर्चमध्ये वार्षिक सणाचा सोहळा साजरा केला जातो. त्याप्रमाणे म्हापसा शहराजवळील शिवोलीहुन आलेले आणि कोल्हापूर जिल्हातील चंदगड तालुक्यातील अडकूर गावी स्थायिक झालेले बार्देसकर सेंट अँथनीचा सण साजरा करतात. दोन वर्षांपूर्वी जेव्हा तेथे एक चॅपेल बांधले गेले तेंव्हा शिवोलीतील रिवाजाप्रमाणे ते सेंट अँथनीच्या स्मृतीस समर्पित करण्यात आले. गोव्याप्रमाणे येथेही चर्चच्या कारभारात महत्त्व असलेली सामान्य लोकांची कॉन्फ्ररिया आहे.

अशाप्रकारे महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील सीमेवरील गोवन समुदायाने आपली भाषा, धर्म आणि संस्कृती पोसली आणि सुरक्षितपणे टिकविल्यामुळे त्यांना आपली ओळख पुसली जाण्याची भीती ते रहात असलेल्या नवीन ठिकाणी कधीच वाटली नाही. कारण त्यांची पाळेमुळे तेथे खोलवर रुजली आहेत. बऱ्याच बार्देसकरांना पुणे, कोल्हापूर आणि मुंबई येथे नोकऱ्या मिळाल्या आहेत. तर काही मोजके लोक शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत किंवा किंवा आपला व्यवसाय चालवीत आहेत.

((मूळ प्रसिद्धी ३० जून,, १९८५, इंग्रजी दैनिक द नवहिंद टाइम्स, पणजी, गोवा )

बार्देसकर Part one

गोव्यातील बार्देस तालुक्यातील बार्देसकर !

गोव्यातील बार्देस तालुक्यातील बार्देसकर !

गोव्याच्या सीमेबाहेरच्या नजिकच्या परिसरांत म्हणजे कोल्हापूर जिल्ह्यांत आणि कर्नाटकातील बेळगाव जिल्ह्यात फर्नांडिस, डिसोझा, मस्कारेन्हास अशी गोव्यात आढळणारी आडनावे असणारी अनेक लोक आहेत. रोमन कॅथोलिक असलेली ही मंडळी घराबाहेर मराठी आणि घरात आपली मातृभाषा कोकणी बोलतात. या लोकांना बार्देसकर म्हणूनही ओळखले जाते. हे लोक मूळचे गोव्यातील बार्देस तालुक्यातील म्हणून बार्देसकर !

गोयंकारांबद्दल म्हणजे मूळचे गोवन असलेल्या लोकांबद्दल बरंच काही लिहिलं गेलं आहे. मुंबईत किंवा आखाती देशांत स्थायिक होऊन देखील त्यांनी आपलं वेगळं सांस्कृतिक अस्तित्व कायम ठेवलं आहे. त्यांच्यापैकी बऱ्याच जणांनी आपल्या मायभूमीशी आपलं घट्ट नातं कायम ठेवलं आहे. गोव्यात राहणाऱ्या त्यांच्या सग्यासोयऱ्यांना याबद्दल त्यांच्याविषयी खूपच अभिमान वाटत आला आहे.

मात्र गोव्यापासून फक्त २०० कि.मी. अंतरावर महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमेवरील भागात २०० वर्षांपूर्वी स्थायिक झालेल्या गोवन कॅथोलिक समाजाच्या एका मोठ्या समुदायाबद्दल लोकांना फारशी माहिती नाही. आपल्या मायभूमीशी इतकी वर्षे फारसा संबंध नसूनदेखील त्यांनी आपली मूळ गोवन संस्कृती, कोकणी मातृभाषा आणि ख्रिस्ती धर्म टिकवून ठेवला आहे.

मागील २०० वर्षांतील स्थित्यंतरामुळे व बार्देस्करांच्या समाजातील विशिष्ट स्थानामुळे हा समाज ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक व भाषिक संशोधनाचा विषय झाला आहे. बार्देसकरांनी त्यांच्या मूळच्या व स्थानिक अशा दोन वेगळ्या संस्कृतींचा अफलातून संगम साधला आहे.

बार्देसकर समाज छोट्या-छोट्या समूहांमध्ये या सीमावर्ती परिसरात - पश्चिम महाराष्ट्रातील कोल्हापूर ज़िल्ह्यातील गडहिंग्लज, आजरा आणि चंदगड तालुक्यांत तसेच कर्नाटकातील बेळगाव जिल्ह्यातील चिक्कोडी, कुकेरी आणि खानापूर तालुक्यांत स्थायिक झाले आहेत.

गमतीचा भाग असा कि गोव्यातील लोकांचे ह्या स्थलांतरित गोयंकारांबद्दल खूप गैरसमज आहेत. गोवा पोर्तुगीजांच्या जोखंडातून १९६१ साली मुक्त झाल्यावर काही मोजके बार्देसकर आपल्या मूळ गावी गेल्यावर स्थानिक लोकांनी त्यांना परकं मानलं. त्यांची आडनावं डिसोझा, फर्नांडिस, डीकोस्टा अशी असूनसुद्धा काही वेळा त्यांची 'घाटी' (म्हणजे घाटमाथ्यावर राहणारे) म्हणून संभावना केली जाते. गोव्यातील ऐतिहासिक घटनांवर फक्त एक दृष्टिक्षेप, अठराव्या शतकाच्या अखेरीस बार्देसकरांचं शेजारच्या प्रदेशांत झालेलं स्थलांतर आणि त्यानंतरचं त्यांचं जीवन ह्या गोष्टी त्यांच्या महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमेवरील सद्यस्थितीवर प्रकाश टाकू शकतात. अठराव्या शतकाच्या शेवटी त्यांनी केलेल्या मोठ्या स्थलांतराबद्दल आपण खात्रीने बोलू शकतो, परंतु हे स्थलांतर का झालं? यावर इतिहासकारांचं एकमत नाही.

काहींच्या मते बार्देसकरांच्या या एकगठ्ठा स्थलांतरामागे काही राजकीय कारण असू शकतात त्याकाळी भारतात ब्रिटिशांची सत्ता काही भागातच होती. पोर्तुगीजांकडून गोवा काबीज करण्याच्या इराद्याने त्यांनी सत्तारीच्या राणेंची मदत घेतली. प्रतिकार करताना पोर्तुगीजांनी इंग्रजांची बाजू घेणाऱ्या खालच्या जातींतील गोयंकरांना पकडले व दहशत निर्माण करण्याच्या इराद्याने त्यांची कापलेली शरीरे सार्वजनिक ठिकाणी टांगण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे बार्देस्करांनी पोर्तुगीज वसाहतीतून पलायन करून कोल्हापूर, व बेळगाव परिसरात आश्रय घेतला.

तथापि, हे पुरेसं पटणारं नाही कारण स्थलांतर करणारे फक्त कॅथोलिक होते आणि ते सर्व कनिष्ठ वर्गातील नव्हते. एक लोकापवाद असाही आहे कि पश्चिम युरोपात उदयास आलेल्या इन्क्विझिशन कॅम्पेन या नावाने कुप्रसिद्ध असलेल्या कडव्या ख्रिश्चन कॅथोलिक चौकशी मोहिमेमुळे हे स्थलांतर झाले असावे.

या मताप्रमाणे, पोर्तुगीजांनी स्थानिक लोकांचं धर्मपरिवर्तन केल्यानंतर ख्रिश्चन धर्मतत्वांचा चुकीचा अर्थ लावून त्यांना जबरदस्तीने पाश्चात्य पद्धतीची जीवनशैली स्वीकारण्यास भाग पाडलं. पोर्तुगीजांनी स्थानिक ख्रिश्चन लोकांचा Aqui e Portugal' (Here is Portugal!) या मोहिमेचा भाग म्हणून अत्याचार करण्यास सुरवात केली. मूळच्या उच्च आणि कनिष्ठ स्तरांतील हिंदूंचा या लोकांमध्ये समावेश होता. ह्या पाश्चात्तीकरणाचा भाग म्हणून नवख्रिश्चनांना पाश्चात्य कपडे घालण्यास तसेच खाण्याच्या सवयी बदलण्यास सांगितले गेले. गोमांस खायला लावणे हे स्थानिक ख्रिश्चनांच्या सहजासहजी पचनी पडणारे नव्हते कारण त्यांची नाळ हिंदू धर्माशी जोडली गेली होती. ह्या अतिरेकी चौकशी मोहिमेचा धसका घेऊन प्रामुख्याने बार्देस तालुक्यातील बहुसंख्य कॅथोलिक कुटुंबांनी १७६१ ते १७८० च्या दरम्यान ह्या सीमावर्ती भागात स्थलांतर केले असावे.

ह्या स्थलांतरित कॅथोलिक समाजात गेल्या २०० वर्षांत काय बदल घडले असावेत? आणि अशा कोणत्या गोष्टी होत्या कि ज्यामुळे ते गोव्यातील पोर्तुगीज सत्ता हे ब्रिटिश अमलाखालील भारतात राहण्याऱ्या लोकांच्या विरोधात असून देखील आपल्या मायभूमीच्या, मूळ संस्कृतीच्या संपर्कात राहू शकले? असं म्हटलं जातं कि ब्रिटिश सत्ता असलेल्या प्रदेशातील भारतीयांना गोव्यात प्रवेश करण्यास बंदी असून देखील बरेच बार्देसकर आपल्या मूळगावी जात असत. आणि दरवर्षी गोयंच्या सायबाचं म्हणजे सेंट फ्रान्सिस झेवियरचं दर्शन ३ डिसेम्बरला या संताच्या फेस्ताला, फिस्ट डे म्हणजे सणाला घेत असत.

बार्देसकरांचा त्यांच्यावर लादलेल्या स्थलांतरापासून ते आजमितीचा इतिहास थक्क करणारा आहे. तो वाचल्यावर ह्या समाजाचं कुणालाही कौतुक करावंसं वाटेल सुरुवातीला अत्यंत हालअपेष्टा सहन करून त्यांनी आपल्या नव्या प्रदेशांत आपले बस्तान बसवले, स्वतःसाठी सन्माननीय स्थान निर्माण केलं. ह्या कॅथोलिक समाजाने आपल्या भोवतालच्या बहुसंख्य समाजाच्या चालीरीतींशी जुळवून घेतले आहे. नव्या जागी ही बार्देसकर मंडळी इतकी मिळून मिसळून राहिली कि कालांतराने त्यांची ही स्थलांतरित गावंच त्यांची दुसरी मायभूमी बनली. त्या ठिकाणी त्यांनी शेती केली तर काहींनी स्वतःचे व्यवसाय सुरु केले. ते पश्चिम महाराष्ट्रात मराठी तर कर्नाटकात कन्नड अस्खलितपणे बोलू लागले. तरीदेखील त्यांनी वेगवेगळ्या खेड्यांत आणि गोव्यापासून दूर राहून देखील आपली मायबोली म्हणजे ‘आमची भास’ कोंकणी जिवंत ठेवली.

बार्देसकर महिला सुके-ओले मासे विकतात. बाजाराच्या दिवशी वेंगुर्ल्याहून मासळीचा पुरवठा होतो. गोव्याच्या अगदी विरुद्ध, जिथे हिंदूंना ख्रिश्चन लोक 'कोंकणो' संबोधतात, ख्रिस्तीधर्मीय बार्देस्करांना मात्र स्थानिक लोक ‘कोंकणी’ म्हणतात कारण ते कोंकणी भाषा बोलतात म्हणून.

बार्देसकरांची अतिशय नवलाची बाब अशी कि ख्रिश्चन धर्मात एकत्रित मिस्साविधी, प्रार्थना व जीवनाच्या विविध टप्प्यांतील स्नानसंस्कार म्हणजे सप्त सांक्रामेंत महत्वाचे समजले जातात. असे असूनही त्यांनी कित्येक दशके धर्मगुरूंच्या उपस्थितीविना आपला धर्म सांभाळला. ह्या समाजाने आपल्या गोव्यातील पूर्वसूरींच्या धर्माचं पालन करत कोणतंही धर्मशास्त्राचे ज्ञान नसताना आणि धर्मगुरु नसताना प्रार्थना आणि धार्मिक चालीरीतींचे जतन केले, कौटुंबिक प्रार्थना, रोझरी जपमाळ आणि लितानी चालू ठेवल्या. गोयंचो सायबा म्हणजे सेंट फ्रान्सिस झेव्हिअर हा त्यांचा अर्थातच महत्त्वाचा संत होता. नंतरच्या काळात गोव्यातील धर्मगुरूंना बार्देसकरांच्या धार्मिक गरजांसाठी वेळोवेळी या परिसरांत पाठवण्यात येत असे.

पोर्तुगिजांच्या सत्तेतून १९६१ साली गोवा मुक्त होईपर्यंत सावंतवाडी आणि कोल्हापूर हे विभाग गोवा धर्मप्रांताचे भाग होते. नंतर त्यांचा पुणे धर्मप्रांतात समावेश करण्यात आला. धर्मगुरूंशिवाय किंवा धर्मशिक्षकांविना धर्मपालन करीत राहणाऱ्या ह्या समाजाविषयी चर्चच्या अधिकाऱ्यांना आजतागायत कोडं पडलं आहे. नंतर जेसुइटांनी बार्देसकरांच्या नव्या पिढीला ख्रिश्चन धर्माचरण नव्याने शिकविण्यास सुरवात केली. ह्या समाजाने २०० वर्षांच्या कालखंडात आपल्या वाडवडिलांच्या धर्मात राहून आणि धार्मिक उपासनाविधींपासून वंचित राहूनसुद्धा आता मुख्य प्रवाहात येऊन ख्रिश्चन धर्मातील आधुनिक प्रवाहांचं स्वागत केलं आहे.

( मूळ प्रसिद्धी : कामिल पारखे. जून २३, १९८५, इंग्रजी दैनिक द नवहिंद टाइम्स, पणजी, गोवा )

 खुशवंत सिंग - पत्रकारितेतील 'पहिल्या बॉस 'चे 'पहिले बॉस '

"खुशवंत सिं"खुशवंत सिंगांनीं सुवर्णमंदिरात झालेल्या सैनिकी कारवाईचा निषेध म्हणून त्यांना मिळालेला पद्मभूषण सन्मान सरकारला परत केला आहे," असं म्हणत आणि टेलीप्रिंटरवर आलेल्या पीटीआयच्या बातम्यांचे भेंडोळे घेऊन आमचे एक उपसंपादक संपादकांच्या केबिनकडे धावले. मोठ्या आवाजात त्यांनी सांगितलेली ती बातमी ऐकताच आमच्या पणजी येथील नवहिंद टाइम्सच्या ऑफिसमधले वातावरण एकदम बदलले. शवंत सिंगांनीं सुवर्णमंदिरात झालेल्या सैनिकी कारवाईचा निषेध म्हणून त्यांना मिळालेला पद्मभूषण सन्मान सरकारला परत केला आहे," असं म्हणत आणि टेलीप्रिंटरवर आलेल्या पीटीआयच्या बातम्यांचे भेंडोळे घेऊन आमचे एक उपसंपादक संपादकांच्या केबिनकडे धावले. मोठ्या आवाजात त्यांनी सांगितलेली ती बातमी ऐकताच आमच्या पणजी येथील नवहिंद टाइम्सच्या ऑफिसमधले वातावरण एकदम बदलले. गांनीं सुवर्णमंदिरात झालेल्या सैनिकी कारवाईचा निषेध म्हणून त्यांना मिळालेला पद्मभूषण सन्मान सरकारला परत केला आहे," असं म्हणत आणि टेलीप्रिंटरवर आलेल्या पीटीआयच्या बातम्यांचे भेंडोळे घेऊन आमचे एक उपसंपादक संपादकांच्या केबिनकडे धावले. मोठ्या आवाजात त्यांनी सांगितलेली ती बातमी ऐकताच आमच्या पणजी येथील नवहिंद टाइम्सच्या ऑफिसमधले वातावरण एकदम बदलले. शवंत सिंगांनीं सुवर्णमंदिरात झालेल्या सैनिकी कारवाईचा निषेध म्हणून त्यांना मिळालेला पद्मभूषण सन्मान सरकारला परत केला आहे," असं म्हणत आणि टेलीप्रिंटरवर आलेल्या पीटीआयच्या बातम्यांचे भेंडोळे घेऊन आमचे एक उपसंपादक संपादकांच्या केबिनकडे धावले. मोठ्या आवाजात त्यांनी सांगितलेली ती बातमी ऐकताच आमच्या पणजी येथील नवहिंद टाइम्सच्या ऑफिसमधले वातावरण एकदम बदलले.

खुशवंत सिंगांनीं आपला सन्मान निषेध म्हणून परत करणे आमच्या दृष्टीने एक मोठी बातमी होती. पीटीआयची ती बातमी पाहताच ऑफिसमधले वातावरण बदलणे साहजिकच होते.

ते १९८४ साल होतं. नवहिंद टाइम्स या गोव्यातल्या इंग्रजी दैनिकातील मी एक तरुण वार्ताहर ऑफिसातील ते पेटलेले वातावरण आणि त्या अनुषंगाने झालेले गरमा-गरम संभाषण अगदी कुतूहलाने ऐकत होतो.

खुशवंत सिंग यांच्याविषयी ती बातमी ऐकल्यानंतर नवहिंद टाईम्समधील न्युजरूम मधील सर्वांनी उत्तेजित होणे तसे अगदी साहजिकच होते. खुशवंत सिंग यांच्याविषयी त्या दैनिकातील आम्ही बातमीदार आणि डेस्कवरची मंडळी गेली काही वर्षे खूप काही ऐकत होतो. इलेस्ट्रेटेड विकली ऑफ इंडियाचे संपादक म्हणून खुशवंत सिंग यांची कारकिर्द देशभर गाजली होती.

त्या काळी बेनेट अँड कोलमन ह्या टाइम्स ऑफ इंडियाचे प्रकाशक असणाऱ्या कंपनीच्या मालकीच्या द इलस्ट्रेटेड विकली ऑफ इंडियाला देशातील सर्वांत लोकप्रिय साप्ताहिक बनविण्यात संपादक खुशवंत सिंग यांचा मोलाचा वाटा होता. खुशवंत यांनी इलस्ट्रेटेड विकली ऑफ इंडिया'चे संपादक म्हणून काम पाहण्यास सुरुवात केल्यावर ते एकदम प्रकाशझोतात आले. इल्लस्ट्रेटेड विकली या पूर्णतः कौटुंबिक आणि पारंपरिक नियतकालिकाचे वितरण कित्येक पटींनी वाढविण्यास खुशवंत यांनी मोठा हातभार लावला. हे साप्ताहिक जास्तीत-जास्त वाचकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्यांनी अनेक अपारंपरिक पद्धतीचा वापर केला. तोडक्या कपड्यांतील युवतींचे छायाचित्र त्यांनी `इलेस्ट्रेटेड विकली'त छापले तेव्हा मोठी खळबळ उडाली होती. त्या जमान्यात हे साप्ताहिक जवळ-जवळ सर्व नामांकित शिक्षणसंस्थांत तसेच अभिजन वर्गात वाचले जात असे.(आता बंद पडलेल्या साप्ताहिकाच्या काही मोजक्या कृष्णधवल प्रती माझ्याकडे अजूनही आहेत.)

खुशवंत सिंग यांच्या 'विथ मॅलिस टुवॉर्डस वन अँड ऑल' या सिंडिकेटेड आणि देशभरातील विविध भाषांतील वृत्तपत्रांत दर आठवड्याला प्रसिद्ध होणाऱ्या स्तंभलेखनाने त्यांना देशभर लोकप्रियता मिळवून दिली होती. बल्बमध्ये बसलेले खुशवंत सिंग पानाच्या भेंडोळ्यावर लिहित आहेत असे एक चित्र या स्तंभलेखासह प्रसिद्ध व्हायचे. देशातील इतर दैनिकांप्रमाणे नवहिंद टाइम्ससुद्धा खुशवंत सिंग यांचे हे सदर दर सोमवारी छापत असे. अनेक मराठी वर्तमानपत्रांतही हे सदर प्रसिद्ध व्हायचे.

या स्तंभात खुशवंत सिंग आपल्या खुसखुशीत शैलीत कुणाचाही मुलाहिजा न ठेवता विविध क्षेत्रांत संचार करत चौफेर टोलेबाजी करत असत. त्याकाळी एकाच वेळी अनेक वर्तमानपत्रांत प्रसिद्ध होणारे (सिंडिकेटेड) ते सर्वांत लोकप्रिय सदर होते. मला वाटते त्यांच्या या स्तंभलेखासारखा इतर कुठलाही स्तंभलेख त्याआधी इतका गाजला नव्हता आणि आताही त्यांच्या तोडीचा देशपातळीवरचा दुसरा स्तंभलेखक माझ्या नजरेसमोर नाही.

आचार्य अत्रे यांच्याप्रमाणेच विशेषतः एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर ऑबिट किंवा मृत्युलेख लिहिताना खुशवंत यांची प्रतिभा अधिक बहरत असायची. जिवंत असताना ज्या व्यक्तीला आपल्या अग्रलेखातून धारदार टीकेने झोडपले अशा काही व्यक्तींच्या निधनानंतर आचार्य अत्रे यांनी मृतलेखांत त्यांचे खूप गुणगान केले आहे. अत्रे यांनी तर पंडित नेहरूसारख्या अनेक लोकांवर मृत्युलेखांची मालिकाच लिहिली आहे.

याच्या अगदी उलट खुशवंत सिंगांची पद्धत.

खुशवंत सिंगांची मृत्युलेखाची शैलीच अफलातून होती. मृत व्यक्तींचे अनेक वादग्रस्त किस्से आणि विविध लफडी ते या मृत्युलेखातून बाहेर काढायचे. मृत व्यक्ती बदनामीचा दावा दाखल करू शकत नाही, अशी त्यांची यावरची मल्लीनाथी असायची. मुंबई प्रदेश काँग्रेसचे अध्यक्ष रजनी पटेल यांच्यावरच्या खुशवंत यांच्या मृत्युलेखाने तर १९८२ साली मोठे वादळ निर्माण केले होते. खुशवंत यांच्यावरील चरित्रलेख रजनी पटेल यांच्यावरील त्या गाजलेल्या मृत्युलेखाशिवाय पूर्ण होऊ शकत नाही.

पण खुशवंत सिंग यांच्या पद्मभूषण किताब परत करण्याच्या बातमीने आमच्या वृत्तपत्र ऑफिसातले वातावरण तापण्याचे कारण दुसरेच होते.

माझ्या बीए परिक्षेचा निकाल लागायच्या आधीच नवहिंद टाइम्स मध्ये बातमीदार म्हणून मी ऑगस्ट १९८१ला रुजू झालो होतो. त्याआधी जेमतेम काही महिने आधी बिक्रम व्होरा संपादक म्हणून आणि एम. एम. मुदलियार वृत्तसंपादक ही जोडगोळी गोव्याबाहेरुन आली होती. या दरम्यानच्या काळात आम्हां सर्वांना माहित झाले होते कि संपादक बिक्रम व्होरा यांनी पत्रकारितेची सुरुवात खुशवंत सिंग यांच्या हाताखाली केली होती. व्होरा यांनी ' इलस्ट्रेटेड विकली ऑफ इंडिया'त १९७० च्या दशकात काम केले होते आणि तेथे खुशवंत सिंग हे त्यांचे पहिले बॉस होते.

सुवर्ण मंदिरातील ‘ऑपरेशन ब्लू स्टार’ या लष्करी कारवाईचा निषेध म्हणून पद्मभूषण हा प्रतिष्ठेचा नागरी सन्मान परत करण्याचा खुशवंत सिंग यांचा निर्णय योग्य कि नाही यावर आमच्या दैनिकातील पत्रकारांत चर्चा सुरु झाली होती. खरे पहिले तर याबाबत मुळी दुमत नव्हतेच. आमच्या दैनिकातील न्युज डेस्कच्या लोकांत आणि बातमीदारांत सुवर्णमंदिरात पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी केलेल्या लष्करी कारवाईला पूर्ण समर्थन होते. या पवित्र स्थानी अतिरेक्यांनी कबजा घेतल्याने या कारवाईची गरज होती, असेच सर्वांचे म्हणणे होते.

पंतप्रधान इंदिरा गांधी आणि संजय गांधी यांचे कट्टर समर्थक असलेल्या खुशवंत सिंग यांना मात्र शीख समाजाच्या या अतिपवित्र स्थानाच्या अगदी गाभाऱ्यात शिरुन केलेली लष्करी कारवाई मुळीच आवडली नव्हती. त्या रागात त्यांनी तडकाफडकी पद्मभूषण परत करण्याचा निर्णय घेतला होता. अलिकडच्या काळात सरकारी मानसन्मान परत देऊन सरकारच्या काही निर्णयांचा निषेध करण्याची टूम निघाली असली तरी खुशवंत सिंग यांचा हा त्यावेळचा निर्णय नक्कीच धक्कादायक होता. मला वाटते स्वातंत्र्योत्तर काळात असे पहिल्यांदाच घडत होते. (त्यानंतर बऱ्याच काही वर्षांनी अण्णा हजारे यांनी आपली पदमश्री परत करण्याची धमकी देण्याचे आणि ९ ऑगस्ट क्रांतिदिनीं उपोषण सुरु करण्याचे सत्र सुरु केले.)

सुवर्णमंदिरातील कारवाईवरील मुद्द्याची जागा आता दुसऱ्याच एका वादाने घेतली. आता कळीचा मुद्दा असा होता कि खुशवंत सिंग हे आपला पद्मभूषण 'किताब परत देत आहेत ही बातमी आमच्या दैनिकात कुठल्या पानावर घ्यावी.

नवहिंद टाइम्स किंवा त्याकाळात बहुतेक सर्वच स्थानिक आणि प्रादेशिक वृत्तपत्रांत पान एकवर बहुतांश वेळेस राष्ट्रीय म्हणजे दिल्लीतल्या आणि अगदी आंतरराष्ट्रीय बातम्यांनाच जागा मिळायची. त्याकाळात वृत्तपत्राचे पान एक आणि संपादकीय पान ही दोन्ही पाने अत्यंत महत्त्वाची म्हणजे पवित्र मानली जात असत. गोव्यातील एकमेव इंग्रजी दैनिक असलेल्या आमच्या नवहिंद टाइम्स मध्ये पान एकवर स्थानिक बातम्या क्वचितच असायच्या. आम्हा बातमीदारांना आमच्या बातम्यांना पान एकवर जागा मिळाली तर त्या दिवशी फार काही कमावले असे वाटायचे.

खुशवंत सिंग यांची पुरस्कार वापसीची ( 'घर वापसी' मुळे तयार झालेला हा शब्द त्याकाळी अर्थातच रुढ नव्हता) बातमी देऊन त्यांचे उगाचच उदात्तीकरण होईल आणि सुवर्णमंदिरावरील कारवाई अयोग्य होती असा संदेश दिला जाईल असा त्या न्यूजरुममधील मतप्रवाह होता.

चिरुट ओढणाऱ्या आणि बिक्रम व्होरांपेक्षा वयाने आणि अनुभवाने मोठे असणाऱ्या आमच्या वृत्तसंपादक एम. एम. मुदलियार यांनी सौम्यपणे म्हटले कि ही बातमी आतल्या पानावर घ्यावी. तेथे उपस्थित असलेल्या इतरांनीही त्यांच्या म्हणण्याला ताबडतोब पुस्ती जोडली.

संपादकांच्या केबिन मध्ये उपस्थित असलेल्या जवळ-जवळ सर्वांचं याबाबत एकमत होतं कि खुशवंत सिंगांची पद्मभूषण परत करण्यासंबंधीची बातमी आतील पानावर इतर राष्ट्रीय बातम्यांबरोबर घ्यावी.

संपादक बिक्रम व्होरा यांना मात्र ही बातमी पान एकच्या लायकीची आहे असे वाटत होते. पण संपादकिय बैठकीत असे मत असणारे ते एकटेच होते. ते अल्पमतात गेले होते.

अखेरीस बिक्रम व्होरा यांनी हताशपणे आपले हात वर केले आणि संपादक या नात्याने आपल्याकडे असणारे ब्रह्मास्त्र आपण आता वापरणार असल्याचे त्यांनी जाहिर केले.

"कम ऑन एव्हरी वन , हॅव्ह सम हार्ट ! तुम्हा सगळ्यांना चांगलं माहित आहे कि खुशवंत सिंग हे पत्रकारितेतील माझे पहिले बॉस होते. आणि तरीसुद्धा तुम्ही सगळे एक होऊन ही बातमी आतल्या पानावर ढकलण्याचा प्रयत्न करताय का? ठीक आहे, तर मग मी माझा नकाराधिकार वापरत आहे. ही बातमी उद्याच्या अंकात पान एक वर जाईल, पानाच्या फोल्डच्या खाली पण फक्त कॉलम विथ खुशवंतस फोटो !" त्यांनी जाहीर केले. आता यावर चर्चा शक्य नव्हती.

संपादक बिक्रम व्होरा आणि त्यांच्यानंतर दुसऱ्या क्रमांकावर असलेले मुदलियार हे आमच्या दैनिकातील स्वभावाने आणि वृत्तीने दोन अगदी दोन विरुद्ध टोके असली तरी ती दोन आपसांत सतत भांडणारी सत्ताकेंद्रे नव्हती. व्होरा यांच्या व्हेटो वापरण्याच्या निर्णयावर सर्वानी अगदी हसत हसत शिक्कामोर्तब केले आणि सगळे आपापल्या कामाला लागले.

या सर्व निर्णयप्रक्रियेत सर्वात ज्युनियर असल्याने माझा काहीही सक्रिय सहभाग नसला तरी एक साक्षीदार म्हणून माझी भूमिका होती. चार दशकांपूर्वी त्यादिवशी हे जे काही घडले ते मला आजही असे ठळकपणे आठवतेय. .

खुशवंत सिंग यांनी जरी १९८४ साली पद्मभूषण सन्मान परत केला होता तरी भारत सरकारने २००७ साली त्यांना देशातील द्वितीय सर्वोच्च नागरी सन्मान पद्मविभूषण देऊन त्यांचा गौरव केला.

माजी राज्यसभा सदस्य खुशवंत सिंग यांचे २०१४ साली वयाच्या ९९ व्या वर्षी निधन झाल्याची बातमी मी ऐकली तेंव्हा हा सारा प्रसंग माझ्या डोळ्यासमोर उभा राहिला. बिक्रम व्होरा हे पत्रकारितेतील माझे पहिले बॉस होते. १९८५ साली त्यांनी ते गोव्याचं दैनिक सोडलं आणि आखाती देशात खलीज टाइम्स आणि इतर अनेक प्रतिष्ठेच्या दैनिकांत त्यांनी अनेक वर्षे मोठ्या पदांवर काम केले. आजही `टाइम्स ऑफ इंडिया'त ते स्तंभलेख लिहित असतात. .

खुशवंत सिंग यांनी पत्रकार आणि लेखक म्हणून आपल्या प्रदीर्घ कारकिर्दीत वेगवेगळ्या विषयांवर लिखाण केले आहे. एक पत्रकार आणि लेखक म्हणून खुशवंत सिंग त्यांच्या आयुष्यात एक असामान्य व्यक्तित्व होते. ते खूपच वादग्रस्त होते. जीवनविषयक त्यांचा दृष्टीकोण आणि त्यांच्या लिखाणासाठी त्यांचा जेव्हढा तिरस्कार केला गेला, अगदी तेव्हढेच प्रेमदेखील त्यांना मिळाले.

खलिस्तानी नेते जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले आणि इतर खलिस्तान्यांच्या हिटलिस्टवर खुशवंत सिंग होते. त्यामुळे त्यांना खूप वर्षे सुरक्षा पुरवण्यात आली होती. टीकेबाबाबत खुशवंत यांनी कोणालाही मोकळे सोडले नाही, तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी, संजय गांधी यांचे ते कडवे समर्थक आणि स्वयंघोषित चाहते होते, (नंतर मनेका गांधी यांचे ते पाठीराखे बनले ). मात्र त्यांनी या व इतर राजकीय नेत्यांचाही कधी मुलाहिजा ठेवला नाही.

खुशवंत सिंग आजच्या घडीला एक संपादक, स्तंभलेखक, लेखक असते तर त्यांना किती गोष्टींना सामोरे जावे लागले असते याची नुसती कल्पनाच केलेली बरे. समाज माध्यमांवर ते किती 'ट्रोल' झाले असते, त्यांच्यावर किती वेळा बदनामीचे आणि राष्ट्रद्रोहाचे खटले चालविले गेले असते वा न्यायालयांचा अवमान केल्याप्रकरणी चौकशीस सामोरे जावे लागले असते याचा नुसता अंदाज करता येईल.

खुशवंत सिंग एक सृजनशील लेखक होते. मला त्यांची पुस्तके वाचल्यानंतर त्यांच्याविषयी बरेच काही समजले आणि माझी खात्री झाली कि ते लोक समजत तसे अथवा त्यांनी स्वतःविषयी लिहिले तसे व्यक्तिमत्व नव्हते. त्यांची दिनचर्या ठरलेली असे व याबाबत ते खूप काटेकोर असत. रात्री नऊला झोपायला जाऊन पहाटे लवकर उठून ते लिखाण करत असत. त्यांची ही दिनचर्या पाळण्यासाठी आणि आगंतुक लोकांपासून त्यांचे सरंक्षण करण्याबाबत त्यांच्या पत्नीने मोलाची भुमिका पार पाडली. नव्वदी पार केल्यानंतरसुद्धा खुशवंत स्विमिंग पूलमध्ये पोहत असत. त्यांची शंभरी केवळ एका वर्षाने हुकली !

खुशवंत सिंग हे पत्रकारितेतील माझ्या पहिले बॉस असलेल्या बिक्रम व्होरा यांचे पहिले बॉस होते. हा खरे तर खुशवंत सिंगांशी माझा ओढूनताडून जोडलेला म्हणजे बादरायण संबंध वा व्हेरी रिमोट कनेक्शन ! पण खुशवंत सिंग आणि बिक्रम व्होरा या दोघांनीही पत्रकारितेच्या क्षेत्रात भरीव कामगिरी केली, आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नाव कमावले म्हणून त्यांच्याशी असलेले माझे हे संबंध माझ्या दृष्टीने अभिमानानेच आहे. खुशवंत सिंग हे खरे तर सर्व पत्रकारांचे आणि संशोधनात्मक लिखाण करणाऱ्या सर्वांचे स्फूर्तिस्थान आणि आदर्श आहेत.