बार्देसकर समाजाची संस्कृती : भाग २
(फोटोमध्ये लेखक कामिल पारखे एका प्रसिद्ध बार्देस्कराबरोबर, येशूसंघीय फादर प्रभुधर, यांच्याबरोबर पुण्यातील पेपल सेमिनरीच्या आवारात)
महाराष्ट्र व कर्नाटकच्या सीमावर्ती भागात राहत असलेले गोयंकार कॅथोलिकांनी म्हणजेच बार्देसकर समाजाने आपल्या मूळ वैशिष्ठ्यपूर्ण सामाजिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरा दोनशे वर्षे गोव्यापासून दूर राहूनसुद्धा जपल्या आहेत. त्यांची मातृभाषा कोंकणी टिकवल्यामुळे आणि आंतरजातीय विवाह न केल्यामुळे त्यांना आपली खास ओळख कायम राखण्यात यश आलं आहे. तथापि, त्यांना स्वतःला अथवा त्यांच्या नवीन मातृभूमीतील लोकांना ते `परके’ वाटत नाहीत.
बार्देसकारांच्या गेल्या कित्येक पिढ्या नेहमी खेड्यातील एकाच भागांत राहुन देखील फक्त त्यांच्या घरातच गोवन कॅथोलिक राहिल्या आहेत. पण तरीदेखील त्यांनी इतर समाजांशी सामंजस्य राखले आहे. ते महाराष्ट्रातील कोंकण आणि कोल्हापूर भागांतील नमुनेदार मराठी आणि कर्नाटकातील बेळगांव जिल्ह्यातील वैशिष्ठ्यपूर्ण कन्नडिगा आहेत.
रोमन कॅथोलिक धर्माप्रमाणे कोंकणी भाषा हा त्यांची पूर्वसुरींच्या भूमीशी (गोव्याशी) नाळ जोडणारा एक महत्वाचा घटक आहे. साहजिकच, कालौघात म्हणजेच त्यांच्या लादलेल्या स्थलांतरपासून बार्देसकरांच्या कोंकणी भाषेत मराठी किंवा कन्नडमधील नवीन शब्द आल्यामुळे बरेच मोठे बदल झाले आहेत. तरीसुद्धा, हे शक्य आहे कि बार्देसकरांच्या कोंकणीत असे बरेच शब्द ते अजूनही वापरत असतील, जे गोव्यातील कोंकणीत कधीच नामशेष झाले आहेत. याशिवाय, कित्येक जुनी कोंकणी लोकगीतं ह्या समाजात प्रचलित आहेत, जी विविध सामाजिक प्रसंगी गायली जातात - जसे लग्न, धर्मगुरुदीक्षा आणि इतर धार्मिक सेवा. कोंकणी भाषेच्या संशोधकांना बार्देसकर बोलत असलेल्या कोंकणीत संशोधनाचे मुबलक विषय मिळू शकतील.
काळाच्या ओघात नष्ट होण्याअगोदर त्यांची कोंकणी लोकगीते पुढील पिढ्यांसाठी जपून ठेवण्याची तातडीची गरज आहे. आजदेखील बार्देसकर विविध प्रार्थना म्हणजे पवित्र मिस्सा, रोझरी किंवा पवित्र माळ आणि लितानी कोंकणी भाषेत म्हणतात. गोव्याप्रमाणे इथेही धार्मिक उपासनाविधींसाठी वापरली जाणारी अधिकृत मिस्साग्रंथ किंवा लिटर्जी रोमन लिपीत आहे..
रोजच्या जीवनात कोंकणीचा वापर हा सार्वत्रिक असला तरीदेखील वाङ्मयीन कोंकणी इथपर्यंत अजून पोहचली नाही. काही मोजक्या जेसुईट धर्मगुरुंनी मराठी साहित्यविश्वात आपले वेगळे स्थान निर्माण केले आहे. त्यांत मराठी निरोप्या मासिकाचे संपादक फादर प्रभुधर आणि फादर कारिदाद द्रागो उर्फ संदीप हळदणकर यांच्या मोजक्या साहित्यकृती आहेत.
बार्देसकरांबाबत आणखी एक रंजक गोष्ट म्हणजे त्यांचा गोव्याशी गेल्या दोन शतकात खूपच कमी संपर्क असूनसुद्धा त्यांनी त्यांच्या मूळच्या मायभूमीत असलेल्या मालमत्तांवर असलेला हक्क सोडला नाही. हे विस्मयकारक आहे कि गोव्यातील राज्यकर्ते हे नेहमीच ब्रिटिशांच्या अमलात असलेल्या भारतीय भागांतून येणाऱ्या लोकांविषयी साशंक असत, तरीसुद्धा कोंकण, कोल्हापूर आणि बेळगांव जिल्ह्यांत वाढलेल्या व तेथे बरीच वर्षे वास्तव्य असलेल्या बार्देसकरांनी पूर्वजांच्या भूमीतील मालमत्तेवर आपला हक्क आजमितीपर्यंत कायम राखला आहे.
मी माझ्या पश्चिम महाराष्ट्र व बेळगांव जिल्ह्यातील वास्तव्यात बऱ्याच बार्देसकरांना भेटलो आहे, जे स्वतःची ओळख गोवन, गोयंकार अशी करून देतात आणि ते बार्देस तालुक्यातील आल्डोना, शिवोली, पार्रा, तिव्हिम व इतर गावचे असल्याचे सांगतात. असं म्हटलं जातं कि गोव्यातील बार्देसकरांच्या पूर्वजांनी आपल्या मुलांची नांवे त्यांच्या गावातील कम्युनिदाद या पारंपारिक सहकारी संस्थांमध्ये नोंदवून ठेवली होती. कित्येक बार्देसकरांनी ते जेंव्हा-जेंव्हा गोव्याला भेट देत, तेंव्हा आपले या संस्थातील भाग, शेअर्स किंवा झोण मिळविले, मग ते कितीही छोटे असोत.
नंतरच्या काळात पोर्तुगीजांनी त्यांच्या हद्दीत प्रवेश करणाऱ्या `परकियां’विरुध्द कडक कारवाई करण्यास सुरुवात केली तेंव्हा अनेक बार्देसकर सेंट फ्रान्सिस झेविअरच्या दर्शनाच्या निमित्ताने किंवा इतर काही कामासाठी सुरक्षा नसलेल्या सीमेवरील गावांतून गोव्यात प्रवेश करत.
कालपरवापर्यंत म्हणजे कोल्हापूर आणि कोंकणातील कॅथोलिक धर्मविभाग गोवा धर्मप्रांतापासून वेगळे होईपर्यंत आणि ते पुणे धर्मप्रांताशी जोडले जाईपर्यंत या भागातील सर्व चर्चमधील बाप्तिस्मा, लग्न, मृत्य, इ. विषयीच्या नोंदी पोर्तुगीज भाषेमध्ये असत. बार्देसकारांच्या पूर्वजांविषयी नोंदी असलेली महत्त्वाची माहिती आजही कोल्हापूर जिल्हयांतील आजरा, हलकर्णी आणि इतर ठिकाणी असलेल्या धर्मग्रामातील म्हणजे पॅरिशमधील चर्चमध्ये उपलब्ध आहे. काळाला बार्देसकरांना त्यांच्या भूतकाळापासून तोडण्यात अपयश आले आहे. त्यांनी आपला हा भूतकाळ प्रामाणिकपणे तर कधी कट्टरपणे सांभाळून ठेवला आहे.
माझ्या मते बदलाला विरोध हा नव्या कालानुरूप सुसुत्रीकरणामुळे नसून केवळ रूढी टिकवण्यासाठी आहे. उदाहरणार्थ, कित्येक तरुण बार्देसकरांना त्यांच्या समाजातील काही रितीरिवाजांची कारणे माहित नाहीत तरीदेखील ते पाळण्याची इच्छा त्यांच्यात आहे. परिणामी, बार्देसकर समाजातील विविध गटांत लग्ने होत नाहीत कारण धर्मांतरापूर्वी ते वेगवेगळ्या हिंदू जातींत विभागले गेले होते.
जातीयवादाचं अरिष्ट, जरी कॅथोलिक चर्चची त्यावर अधिकृतपणे बंदी असली तरी, गोव्यात प्रचलित आहे व बार्देसकरांनी ते आपल्याबरोबर गोव्याबाहेर आणलं आहे.
बार्देसकर समाजात काही ‘आंतरजातीय’ विवाह गेल्या काही वर्षात झाले आहेत. काही बार्देसकर अजूनही बिफ खात नाहीत, जे पूर्वाश्रमीचे सवर्ण हिंदू असल्याचे दर्शवते.
त्यांच्या गोव्यातील पूर्वजांच्या परंपरेप्रमाणे आजही या भागांतील विविध चॅपेल आणि चर्चमध्ये वार्षिक सणाचा सोहळा साजरा केला जातो. त्याप्रमाणे म्हापसा शहराजवळील शिवोलीहुन आलेले आणि कोल्हापूर जिल्हातील चंदगड तालुक्यातील अडकूर गावी स्थायिक झालेले बार्देसकर सेंट अँथनीचा सण साजरा करतात. दोन वर्षांपूर्वी जेव्हा तेथे एक चॅपेल बांधले गेले तेंव्हा शिवोलीतील रिवाजाप्रमाणे ते सेंट अँथनीच्या स्मृतीस समर्पित करण्यात आले. गोव्याप्रमाणे येथेही चर्चच्या कारभारात महत्त्व असलेली सामान्य लोकांची कॉन्फ्ररिया आहे.
अशाप्रकारे महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील सीमेवरील गोवन समुदायाने आपली भाषा, धर्म आणि संस्कृती पोसली आणि सुरक्षितपणे टिकविल्यामुळे त्यांना आपली ओळख पुसली जाण्याची भीती ते रहात असलेल्या नवीन ठिकाणी कधीच वाटली नाही. कारण त्यांची पाळेमुळे तेथे खोलवर रुजली आहेत. बऱ्याच बार्देसकरांना पुणे, कोल्हापूर आणि मुंबई येथे नोकऱ्या मिळाल्या आहेत. तर काही मोजके लोक शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत किंवा किंवा आपला व्यवसाय चालवीत आहेत.
((मूळ प्रसिद्धी ३० जून,, १९८५, इंग्रजी दैनिक द नवहिंद टाइम्स, पणजी, गोवा )
