श्रीरामपूरला आमच्या आजूबाजूला साजरा होणाऱ्या अनेक सणांपैकी काही सण आमच्याही घरात साजरे व्हायचे, पोळा हा त्यापैकी एक.

या सणाच्या काही दिवस आधीच आमच्या `पारखे टेलर्स' या दुकानापाशी असलेल्या मेनरोडला मातीपासून बनवलेल्या रंगीबेरंगी बैलांच्या जोड्या विक्रीला ठेवलेल्या असत.

पोळ्याच्या आदल्या दिवशी यापैकी मग पांढऱ्या, उंचच उंच खिलारी बैलांच्या एकदोन जोडी घरात यायच्या.

त्या बैलांची आमच्या घरात पूजा होत नसायची, मात्र दिवसभर मग या बैलजोड्यांशी माझा खेळ चालायचा.

पोळा संपल्यानंतर अनेक दिवस या बैलजोड्या भिंतीवरच्या फळ्यांवर असायच्या, होली विकमध्ये झावळ्यांचा रविवारी (Palm Sunday) घरी आणलेल्या झावळ्या अनेक दिवस अल्तारापाशी असायच्या, अगदी तसेच.

काही दिवसांनी शिंगे मोडलेली किंवा एखादा पाय मोडलेल्या बैलांच्या जोड्या मग आम्हा मुलांच्या नकळत अचानक गायब व्हायच्या.

श्रीरामपुरात शहरी वातावरणात वाढलेल्या आमचा बैलांशी वा इतर कुठल्याही प्राण्यांशी यायचा तो औरंगाबाद जिल्ह्यातल्या घोगरगावातल्या आमच्या आजोळामुळे. तिथे शिनगारे आडनाव असलेल्या मामांकडे गेले म्हणजे या प्राणिमात्रांशी जवळून संबंध यायचा.

आम्हाला आजोळी नेण्यासाठी घोगरगावाहून शांत्वन मामाची तरणीताठी मुलं शाहू, अंतोन किंवा मार्शल बैलगाडी घेऊन श्रीरामपुरला यायची. शांत्वनमामाकडे खिलाऱ्या बैलांच्या दोनतीन जोड्या होत्या. सर्वांत लहान असलेल्या शिवराममामाकडे लहानखुऱ्या बैलांची एकच जोडी होती. येताना बैलगाडीत दोन दिवस भरपूर पुरेल इतका ज्वारीचा कडबा आणलेला असायचा.

रात्री मुक्काम केल्यावर सकाळी बाई आणि आम्ही काही पोरं बैलगाडीत बसून निघायचो. बरोबर दुपारच्या जेवण्यासाठी कपड्यांत बांधलेल्या भाकरी आणि बेसनाचे कोरडे पिठले किंवा बटाट्याची सुकी भाजी असायची. , पिण्याच्या पाण्यासाठी फिरकीचा पितळी तांब्या बरोबर असायचा.

भामाठाणला आले कि मग बैलगाड्या गंगेच्या उथळ पाण्याच्या खोऱ्यात विसाव्यासाठी थांबायच्या. औरंगाबाद आणि अहमदनगर या दोन जिल्ह्यांच्या सीमेवरचा हा भाग. मामाची मुले तहानलेल्या बैलांना पाणी दाखवून यायचे आणि मग बैलांसमोर कडबा टाकायचे. आम्ही पण मग जेवायच्या तयारीला लागायचो.

गोदावरीच्या पात्रातली वाळू थोडी वर काढली कि खाली निथळ पाणी लागायचे, तोंड धुवून ते थंड गार पाणी प्यायचे आणि भाकरी पिठल्यावर ताव मारायचा.

शिवराम मामा, शाहू, अंतोन आणि मार्शल यांनी कधी आपल्या बैलांवर चाबूक मारल्याचे आठवत नाही. बैल सावकाश चालले कि त्यांच्या शेपट्या जरा पिरगळल्या कि बैलगाडीच्या प्रवासाची गती वाढायची. कधी हातातल्या काठीने बैलांना ढुशी दिली तरी काम भागायचे .

एक गोष्ट मात्र आजही कित्येक वर्षानंतर स्पष्टपणें आठवते ती म्हणजे आपल्या परतीच्या प्रवासातला त्या बैलजोडींचा प्रवास. घोगरगाव जवळ येत आहे याची जणू त्या मुक्या जनावरांना माहित असायचे अशा जलद गतीनं ते बैल चालत असायचे.

घोगरगावात शांत्वनमामा, वामनमामा, शिवराममामा यांच्याकडे बैलांना वर्षभर काही ना काही काम असायचे.

शिवराममामा आणि शाहू शेतावरच्या विहिरीवर चार बैल लावून मोट चालवायचे तेव्हा खळाळते पाणी वर येताना मी अचंबून पाहत राहायचो. विहिरीवर प्रत्यक्ष मोट चालवली जाताना मी पहिल्यांदा आणि शेवटी तिथेच पाहिली.

शेतात अनेक ठिकाणी शेणाच्या गोवऱ्या थापलेल्या असायच्या, बैलांकडे गेले कि एखादा बैल शिंगे हलवून आगंतुक जवळकीबद्दल नापसंती व्यक्त करायचा.

`हा मारका बैल हाय, फार जवळ जाऊ नकोस,'' असे कुणी म्हणायचे.

शिवराम मामांकडे एक शेळीसुद्धा होती. त्यामुळे शहरातील आम्ही मुले आजोळी आल्यानंतर त्यांच्याकडे कोरा चहाऐवजी दुधाचा चहा मिळायचा हे मला आजही आठवते.

शेतकऱ्यांना शेतकामांसाठी बैलांची जास्त गरज भासायची, तशी गायांना फारशी मागणी नसायची. एखाददुसरी गाय मात्र प्रत्येकाकडे असायची. त्यामुळं जन्माला आलेलं गोऱ्ह शेतकरी स्वतःजवळ ठेवत, मात्र कालवड कुणाला तरी देत.

एकदा अशीच एक कालवड कुठल्या तरी मामानं श्रीरामपूरला आमच्याकडे बाईला पाठवून दिली होती. कालवड विकायची नसते, असा एक संकेत असायचा, जसं दुधाच्या घट्ट मलईतून लोणी काढून झाल्यावर निघालेलं ताकसुद्धा कधी विकायचे नसते .

श्रीरामपुरला बैलपोळ्याच्या दिवशी रेल्वेस्टेशन आणि बस स्टॅन्डपाशी असलेल्या छोट्याशा मारुतीच्या देवळापाशी सजवलेले बैल आणले जात, तिथे मारुतीला वंदन केल्यानंतर गळ्यातल्या घुंगरांचा मोठ्याने आवाज करत या बैलजोड्या जात असत.

हरेगाव येथे संत तेरेजा स्कुलच्या बोर्डिंगात मी असताना बैलपोळ्याच्या वेगळ्याच आठवणी आहेत.

पोळ्याच्या संध्याकाळी हरेगावातले आणि आसपास असलेल्या एकवाडी, दोनवाडी अशा नावांच्या वाड्यांतले शेतकरी आपले सजवलेले बैल घेऊन तिथल्या उंच शिखर असलेल्या चर्चकडे येत.

त्याकाळात म्हणजे सत्तरच्या दशकात हरेगावला फादर ह्युबर्ट सिक्स्थ, फादर रिचर्ड वासरर, फादर फ्रान्सिस झेम्प, फादर बेन्झ अशी युरोपियन धर्मगुरु असत.

देवळाच्या पायऱ्यांवर पांढरे झगे आणि गळ्याभोवती स्ट्रोल घालून हे फादर लोक उभे राहत आणि ख्रिस्ती भाविक शेतकरी आपल्या बैलांसह आल्यावर हातातले पवित्र पाणी बैलांवर आणि त्या शेतकऱ्यांवर शिंपडवून आशीर्वादित करत.

बैलांना वर्षातून एकदा अशा प्रकारे सन्मानित करणे, त्यांच्यावर प्रेम व्यक्त करणे धर्मविरोधी किंवा पवित्र शास्त्रविरोधी आहे असे त्यावेळी कुणाला वाटले नाही. आजही तसे वाटत नाही.

आज संध्याकाळी औरंगाबाद आणि अहमदनगर जिल्ह्यांत बैलांच्या मिरवणुकी अनेक चर्चमध्ये येतील आणि पोळा हा सण साजरा होईल.

भारतातील अनेक सण धर्म आणि जातिनिरपेक्ष आहेत, पोळा, भाऊबीज, रक्षाबंधन, पोंगल, ओणम वगैरे सणांचा धर्माशी संबंध नसतो.

अहमदनगर आणि इतर काही भागात आजच्या श्रावणी अमावास्येला पोळा साजरा करतात, पुण्यासारख्या काही भागात भाद्रपद महिन्यात पोळा साजरा होतो.

पोळ्यानिमित्त सर्वांना शुभेच्छा...

(फोटोओळी : स्व. फादर जेम्स शेळके पोळा सणानिमित्त सजवलेल्या खिलारी बैलजोडीला आशिर्वादित करताना )

Camil Parkhe,

आज खूप दिवसांनी खरे तर काही महिन्यांनी सुकटाची चटणी नाश्त्याला खाल्ली. ही चटणी तशी घरी काल रात्रीच तयार झाली होती पण तेव्हाच ठरवलं होतं नाश्त्याला खायची म्हणून. सकाळी श्रीधरनगर बागेत फिरायला गेलो तेव्हा छानपैकी कोवळे ऊन पडले होते आणि बॅडमिंटन खेळण्यासाठी एक ताज्या दमाचा पार्टनर गडीसुद्धा मिळाला. छान घामाघूम झालो होतो पण तेव्हाही मनात घरी असलेल्या सुकटाच्या चटणीची आठवण होतीच. मला स्वतःलाच त्याबद्दल हसूही आले होते.

लहानपणापासून माझ्या एक अत्यंत आवडीचा असलेला हा पदार्थ आजही खास आवडीचा आहे. सुकट आणि बोंबलाची चटणी हे दोन्ही पदार्थ बरोबरीने येतात, ज्याला सुकट आवडते त्याला बोंबीलसुद्धा आवडणार असे मला वाटते. इथे मी सुके बोंबीलबद्दल बोलतो आहे, ओले बोंबील हा वेगळा खाद्यपदार्थ आणि वेगळा विषय आहे. आठवड्यातून किमान एकदोनदा आमच्याकडे रात्रीला तळलेले ओले बोंबिल असतातच. त्याबद्दल नंतर कधीतरी स्वतंत्रपणे लिहिता येईल.

चिकनच्या दुकानांच्या मानाने मासळीची दुकाने तुरळक असतात. मात्र आमच्या कॉलनीच्या तोंडालाच मासळीचे मोठे दुकान आहे. तिथे शनिवारी आणि रविवारी लोकांची झुंबड तुम्ही एकदा पाहायला हवी.

तर श्रीरामपुरला शुक्रवारी दुपारी पाचच्या दरम्यान आठवडी बाजारात बाईचे बोट धरून मी जायचो तेव्हा सर्व पदार्थ घेतल्यानंतर सर्वात शेवटी सुकट आणि सुक्या बोंबलाची खरेदी व्हायची. शुक्रवारी आमच्या घरी कधीही मटण शिजत नसायचे वा खाल्ले जात नसे. त्याला कारण म्हणजे गुड फ्रायडे किंवा उत्तम शुक्रवारचा संबंध. गंमत म्हणजे मात्र मासे किंवा अंडे या पदार्थांना वशटचा दर्जा नसायचा, त्यामुळे हे पदार्थ शुक्रवारी वर्ज्य नसायचे.

घरी आल्यावर सगळा बाजार पिशवीतून बाहेर काढल्यावर बाई सुके बोंबील साफ करायची, काटेरी डोके आणि शेपूट काढून निम्मे बोंबिल वेगळे काढून ठेवायची आणि बाकीच्या बोंबलाचे त्याच रात्री काळा मसाला घालून कालवण करायची. दर शुक्रवारी आणि शनिवारी बाई आणि दादांचा उपास असायचा, या दिवसभराच्या उपवासाला फक्त पाणी आणि चहा चालायचा. तो उपास बोंबलाच्या या चमचमीत कालवणाने सुटायचा.

मग आठवड्यातून एकदा सुक्या बोंबलाची तर दोनदा सुकटाची चटणी नाश्त्याला असायची. या दोन्ही चटण्या करायची ती पध्दत आजही माझ्या डोळ्यांसमोर आहे. सुके बोंबील आधी पाट्यावर वरवंट्याने टेचून घ्यायचे, ते बारीक चपटे झाल्यावर हिरव्या किंवा लाल मिरच्या, लसूण घालून पाट्यावर वरवंटा फिरवून एकजिनसी बनवायचे आणि मग तव्यावर तेलाने मस्तपैकी परतून घ्यायचे.

सुकट चटणी करायची पध्दत जवळपास अशीच. बाजरीच्या भाकरीबरोबर मग ही बोंबलाची चटणी किंवा सुकटाची मस्त लागायची.

मी तसा काही `फुडी' वा खवय्या या सदरात मोडणारी व्यक्ती नाही. अशा फूडी लोकांना खाद्यपदार्थांची खास चव असते, खास आवडीनिवडी असतात, त्यांच्या जिभेला विशिष्ट पदार्थांची चव लगेच कळते. माझे तसे नाही. तरीसुद्धा सुकटाची चटणी हा माझा एक खास आवडीचा पदार्थ आहे.

मला आवडते म्हणून एकदा मी श्रीरामपूरहून गोव्याला परत जाण्यासाठी निघालो तेव्हा बाईने सुकटाची चटणी आणि बाजरीची भाकर बरोबर दिली होती. त्यावेळी त्याकाळच्या नॅरो-गेज रेल्वेने प्रवास करताना मिरज- लोंढा स्टेशनच्या दरम्यान रात्री नऊच्या आसपास वर बर्थवर बसलेलो असताना जेवणाचा डबा उघडल्यानंतर माझ्यावर काय प्रसंग गुदरला होता तो किस्सा मागे मी इथे सांगितला होता, त्याची पुनरावृत्ती टाळतो.

गोव्यात पावसाळा सुरू झाला की ताजी मासळी फारशी मिळत नाही तेव्हा मग घरात साठवून ठेवलेली सुकी मासळी जेवणात चव आणते. गोंयकरांच्या दररोजच्या जेवणात मासळी असायलाच हवी. मग ही सुकी मासळी - कधी तळलेली कधी नुसतीच भाजलेली - ताटात येते. हे सुके बोंबिल, तार्ली, बांगडा, सुरमई जेवणात आणि जीवनातसुद्धा चव आणतात.

गोव्यात बहुसंख्य सर्व लोकांना - यात सारस्वत मंडळींसुद्धा आलीच - मासे अत्यंत प्रिय असतात. गोव्यातल्या सारस्वत लोकांत सारस्वत ब्राह्मण तसेच सारस्वत ख्रिश्चनांचाही समावेश होतो. पणजी आणि मडगावसारख्या मतदारसंघांत या दोन्ही सारस्वतांची संख्या लक्षणीय आहे. वर्षातून काही ठराविक दिवशी जेवणात ताजे किंवा सुके मासे नसले तर त्यादिवशी शिवराक जेवण खाणारे कसे कडू तोंड करतात हे गोव्यात शिकत असताना मी अनुभवले आहे.

गोव्याचे लोकप्रिय मुख्यमंत्री असलेले मनोहर पर्रीकर यांना पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी नवी दिल्लीत संरक्षणमंत्री होण्यासाठी बोलावून घेतले. केन्द्रात फक्त संरक्षणमंत्रीपदासाठी राज्यातील मुख्यमंत्री बोलावून घेण्याची प्रथा तशी यशवंतराव चव्हाण, शरद पवार आदींपासून आहे.

तर संरक्षणमंत्री पर्रीकरांचे मन राजधानीत कधी रमलेच नाही, याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे नवी दिल्लीत ताजे मासे मुळी मिळतच नाही असे खुद्द पर्रीकरांनी सांगितले आहे.

त्यामुळे पहिली संधी मिळताच म्हणजे त्यांच्या अपरोक्ष गोव्यातल्या निवडणुकीत सत्ताधारी भाजपचे पानिपत झाल्यानंतर सत्तेचे नवी समीकरणे जुळवण्यासाठी पर्रीकर मायभूमीत परतले होते.

गोव्यातले माझे एक मित्र आणि ज्येष्ठ पत्रकार वामन प्रभू यांनी आपल्या `मनोहर पर्रीकर, ऑफ द रेकॉर्ड' या पुस्तकात दिल्लीत माशाविना कासावीस झालेल्या पर्रीकरांचा एक किस्सा लिहिला आहे.

``दिल्लीत त्यांना ताजे मासे मिळणे मुश्किल झाले होते. ``जलबिन मछली' अशीच काहीशी त्यांची अवस्था झाली होती.'' गोव्यातून त्यांना भेटण्यासाठी दिल्लीचे येणाऱ्या कोणाही जवळच्या व्यक्तीने विचारणा केली तर `विसवणाची तळलेली पोस्ता' (रवा लावून तव्यावर तळलेली सुरमई ) आणण्यास ते प्रेमाने सांगत असत असे वामन प्रभूंनी लिहिले आहे.

पर्रीकरांप्रमाणेच कालपरवा एका जवळच्या व्यक्तीने सुकट आणि बोंबलाची चटणी करून देण्याचा आग्रह केला म्हणून बाजारातून सुकट आणि सुके बोंबील आणले.

आमचे घर अगदी वरच्या मजल्यावर असल्याने या खाद्यपदार्थांचा घमघमाट संपूर्ण इमारतीत पसरत नाही. ज्यांना हे पदार्थ आवडतात त्यांच्या मात्र तोंडाला पाणी सुटत असते.

Bon Appetit . . .

Camil Parkhe, 

हरेगावचे स्थान

 महाराष्ट्रात भौगोलिकदृष्ट्या हरेगावचे स्थान काय आहे हे फार लोकांना माहित नाही. हरेगाव हल्लीच्या हमरस्त्यावर नाही, मात्र याच हरेगावामुळे या परिसरात हमरस्ते आणि रेल्वे स्टेशने तयार झाले, औद्योगिक आणि आर्थिक विकास झाला आणि आसपास श्रीरामपूरसारखे त्याकाळात अस्तित्वात नसलेले शहर निर्माण झाले. ही बाबसुद्धा लोकांना माहित नसणार

अहमदनगर जिल्ह्यातच आणि श्रीरामपूरजवळ असलेले शिर्डी हे स्थळ जगाच्या नकाशावर आपली जागा राखून आहे. मात्र शिर्डी हे नावारुपाला आले ते अलीकडच्या काळात, म्हणजे सत्तरच्या दशकात.

त्याकाळात श्रीरामपूरहून मी आणि माझा एक मित्र सायकलने शिर्डीला जायचो, तिथे दर्शन वगैरे झाल्यानंतर आम्ही मुले आणि इतर भाविक लोक थेट साईबाबांच्या मूर्तीसमोर बसायचो. देवदर्शन झाल्यावर काही क्षण मंदिरात किंवा पायऱ्यांवर स्वस्थ बसायचे असते, हे मी त्यावेळी शिकलो. आजूबाजूला भिंतीही नव्हत्या आणि अजिबात गर्दी नसायची यावर आज कुणाचा विश्वासही बसणार नाही. याउलट हरेगाव मात्र फार पूर्वीपासून एक गजबजलेले ठिकाण होते.

समाजमाध्यमावर ``आम्ही हरेगावकर'' या ग्रुपचा गेली काही वर्षे मी सभासद आहे. हरेगावशी माझे जवळचे नाते आहे.

गेल्या शतकात ब्रिटिश काळात भारतात ग्रामीण भागांत ज्या ठिकाणी औद्योगिक क्रांती झाली, त्या स्थळांमध्ये हरेगावचे महत्त्वाचे स्थान आहे.

याचे कारण म्हणजे भारतातला पहिलावहिला खासगी साखर कारखाना हरेगावात ब्रिटिश जमान्यात सुरु झाला होता.

हरेगावात ब्रिटीश काळात सुरु झालेली बेलापूर शुगर फॅक्टरी जशी देशातला पहिला खासगी साखर कारखाना तसेच ब्रिटिशांनी भारतात १९२६ साली बांधलेले पहिले धरण अहमदनगर जिल्ह्यातच अकोले तालुक्यात भंडारदरा येथे आहे. आता ११ टीएमसी क्षमता असलेले हे भंडारदरा धरण जिल्ह्याची जीवनदायिनी आहे.

हरेगावच्या या बेलापूर शुगर फॅक्टरी कारखान्यामुळे आजूबाजूच्या परिसरात सामाजिक, आर्थिक आणि साधनसुविधांबाबत मोठ्या प्रमाणात परिवर्तन घडून आले.

आमच्या श्रीरामपूर शहराची तर वेगळीच कथा आहे. आज अहमदनगर जिल्ह्यातलं एक प्रमुख आणि तालुक्याचं ठिकाण असलेल्या या शहराला शंभर वर्षांचाही इतिहास नाही. बिनवेशीचं आणि अठरापगड जतिजमातीच्या लोकांचं शहर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या शहराची मुळी निर्मिती झाली ती इथल्या रेल्वेस्थानकामुळं.

आणि हे रेल्वे स्थानक कशामुळे अस्तित्वात आले ? तर हरेगावातल्या या खासगी साखर कारख्यान्यामुळे!

हे ऐकून नव्या पिढीला आज गंमतच वाटणार आणि सद्याच्या श्रीरामपूर आणि हरेगावची परिस्थिती अगदी विरुद्ध टोकांत बदलली आहे.

आज खुद्द श्रीरामपूर अहमदनगर जिल्ह्यातले एक मोठे शहर आहे आणि हरेगावची ओळख श्रीरामपूर तालुक्यातले गाव अशी करून द्यावी लागते.

ब्रिटिश अमदानीत पुणे-दौंड- मनमाड या मार्गावर रेल्वे धावू लागली आणि श्रीरामपुरात रेल्वेचा एक थांबा सुरु झाला.

ब्रिटिश काळातच श्रीरामपूर इथून बारा-तेरा किलोमिटर अंतरावर असलेल्या हरेगाव येथे देशातला - अन आशिया खंडातलासुद्धा पहिला - साखर कारखाना सुरु झाला.

दी बेलापूर शुगर कंपनी या एका ब्रिटिश कंपनीनं ही शुगर फॅक्टरी १९२४ साली स्थापन केली. सर जोसेफ के हे या साखर कारखान्याचे संस्थापक. सन 1924 ते 1958 या मोठ्या कालखंडात दी बेलापूर शुगर कंपनी या साखर कारखान्याचे ते सलगतेने चेअरमनपद होते. स्वतंत्र भारतामधील म्हणजेच महाराष्ट्रातीलही साखर धंद्याचे जनक असे त्यांना संबोधले जाते.

तेव्हा जवळ असलेल्या बेलापूर गावाचं नाव या कारखान्याला दिलं, बेलापूर शुगर फँक्टरी. या कारखान्याच्या सोयीसाठी या ठिकाणी एक रेल्वे थांबा दिला गेला आणि या रेल्वे स्टेशनची स्थापना झाली.

या रेल्वे स्टेशनला स्थानिक ठिकाणचे नाव हवे म्हणून इथून पाच किलोमीटर अंतरावर असलेल्या बेलापूर गावाचे नाव देण्यात आलं.

श्रीरामपूरच्या मध्यवर्ती भागात असलेल्या या रेल्वे स्टेशनचे `बेलापूर स्थानक' हे नाव आजतागायत कायम आहे, आहे कि नाही गंमत ?

``बेलापूर- श्रीरामपूर के लिये यहा उतरीये'' असे फलक फलाटावर जागोजागी असायचे, ते वाचून गंमत वाटायची.

पुण्यामुंबईत, नाशिक, मराठवाड्यात कुठल्याही रेल्वे स्टेशनवर श्रीरामपूरचे तिकीट मागितले कि तिथला क्लार्क झटकन बेलापूरचे तिकीट देतो, महाराष्ट्राबाहेर मात्र असं चालणार नाही. श्रीरामपूर या नावाचं एक मोठे रेल्वे स्टेशन पश्चिम बंगालमध्ये आहे.

तुम्ही महाराष्ट्राबाहेर भारताच्या एखाद्या कोपऱ्यांत असाल आणि तेथून श्रीरामपूर रेल्वे स्टेशनचे तिकीट मागितले तर अडचणीत येऊ शकाल. हा खुद्द माझ्या बाबतीत घडलेला प्रसंग.

पत्रकारितेचा अभ्यासक्रम पूर्ण करुन मी रशिया-बल्गेरियातून भारतात परतलो आणि दिल्लीतून रेल्वे प्रवासात श्रीरामपूरचे तिकीट मागितले तेव्हा गडबडगोंधळ होऊन मला भलतेच तिकीट मिळाले होते.

श्रीरामपूरला (बेलापूरला !) `फॉरेन रिटर्न' मी ओव्हरकोट वगैरे खूप सामानासह उतरलो तेव्हा तिकीट चेकरने अडवल्यावर आणि माझे तिकीट पाहून त्याने मला थांबायला सांगितले.

नंतर कोपरगाव ते श्रीरामपूर असा विनातिकीट प्रवास केल्याबद्दल तिकीट रकमेच्या दुप्पट दंड (सहा रुपये) भरावा लागला होता ! ही घटना १९८६ची आहे.

पुण्यात खडकी येथे लष्कराचे मोठे ठाणे आहे, या विविध लष्करी संस्थांतून रणगाडे, तयार केलेला दारुगोळा, जिप्स वगैरे देशभर वाहून नेण्यासाठी रेल्वेचा वापर केले जातो. तर या वस्तू आणि वाहने मुख्य रेल्वे स्थानकापर्यंत नेण्यासाठी खडकी येथील या संस्थापर्यंत रेल्वेचे रूळ जोडले आहेत आणि या रुळांचा वापर केवळ लष्करी सेवांसाठी होतो,

अगदी त्याचप्रमाणे केवळ या साखर कारखान्यासाठी तब्बल तेरा किलोमीटर लांबीचे नॅरो गेज रूळ श्रीरामपूर म्हणजे बेलापूर रेल्वे स्टेशनपासून बेलापूर फॅक्टरीपर्यंत जोडण्यात आले होते.

या बेलापूर शुगर फँक्टरीत कच्चा माल असलेल्या ऊसाची आणि नंतर पक्क्या मालाची म्हणजे साखरेची वाहतूक करण्यासाठी या बेलापूर रेल्वे स्टेशन अन हरेगावचा साखर कारखाना यादरम्यान छोट्या रुळांवर - नॅरो गेजवर - इंजिन आणि मालगाडी धावू लागले. या मालगाडीला `लॅडीस' या नावाने ओळखले जात असे.

हरेगावला आणि श्रीरामपूरला मी असताना अनेकदा या ऊसाने भरलेल्या किंवा मोकळ्या लॅडीसने काही मीटर अंतराचा गार्ड्सची नजर चुकवून अनेकदा प्रवास केला आहे.

साठच्या दशकातला उत्तरार्ध. त्याकाळात श्रीरामपूर तालुक्यातल्या हरेगावच्या संत तेरेजा मुलांचे विद्यालय बोर्डिंगमध्ये मी तिसरी किंवा चौथीत असेन. त्याकाळी अहमदनगर जिल्ह्यात सर्वच मिशनकेंद्रांत जर्मन जेसुईट प्रॉव्हिन्सचे सदस्य असलेले जर्मन, ऑस्ट्रेलियन किंवा स्विस फादर्स असत. देशी धर्मगुरुंचे युग सुरु होण्यास अजून एक दशकाचा कालावधी होता.

त्याकाळात हरेगावात डी क्वार्टर्स वगैरे साखर कारखान्याच्या अधिकाऱ्यांच्या मोठ्या बंगलेवजा कॉलनीज होत्या, आजूबाजूला एकवाडी ,दोनवाडी अशा अनेक वाड्या असायच्या, तेथून बैलगाडयांनी ऊस यायचा, दोन-तीन ट्रॉली असलेल्या खूप धिम्या गतीने चालणाऱ्याट्रॅक्टरमार्फतसुद्धा ऊस आणला जायचा, त्या ट्रॉलीमधून ऊस खेचण्यासाठी लहानमोठे सगळेजण प्रयत्न करायचे. हरेगाव असे नुसते गजबजलेले असायचे.

नंतर श्रीरामपूरजवळच दोन किलोमिटर अंतरावर टिळकनगर येथे खासगी मालकीची महाराष्ट्र शुगर फॅक्टरी सुरु झाली आणि या आधुनिक औद्योगिक क्रांतीमुळे श्रीरामपूर हा नवा परिसर बाळसे धरू लागला आणि थोड्याच अवधीत ते अहमदनगर शहराच्या खालोखालचे जिल्ह्यातले एक मोठे शहर बनले.

ऐंशीच्या दशकापर्यंत श्रीरामपूरजवळचे हे दोन्ही खासगी साखर कारखाने नव्याने उदयास आलेल्या सहकारी साखर कारखान्यांच्या वाढत्या स्पर्धेमुळे बंद पडले. एकेकाळी बारा तालुके असलेल्या अहमदनगर जिल्ह्यात तेरा साखर कारखाने होते.

बंद पडलेल्या या कारखान्यांवर प्रत्यक्ष आणि प्रत्यक्षरित्या अवलंबून असणाऱ्या पूरक उद्योगांचे, आसपासच्या हजारो लोकांचे आणि कुटुंबांचे रोटी-रोजगार बुडाले आणि श्रीरामपूरच्या वाढत्या आर्थिक वैभवाला खीळ बसली.

शेजारचा अशोक सहकारी कारखाना याबाबतीत फार मदत करू शकला नाही. त्यामानाने शेजारीच असलेल्या लोणी-प्रवरानगर परिसराने -आधी विठ्ठलराव विखे पाटील आणि त्यानंतर बाळासाहेब विखे, राधाकृष्ण विखे यांच्या राजकीय नेतृत्वाखाली खूप मोठी मजल मारली.

एकेकाळी बेलापूर शुगर फॅक्टरीसाठी राज्यभर प्रसिद्ध असलेले हरेगाव हल्ली तिथं भरणाऱ्या मतमाऊलीच्या म्हणजे मदर मेरीच्या यात्रेसाठी प्रसिद्ध आहे.

तिथल्या सेंट तेरेजा स्कुलच्या बोर्डिंगमध्ये १९७०च्या दरम्यान मी दुसरी आणि तिसरीला असताना होतो. या सप्टेंबरच्या दुसऱ्या शनिवारी-रविवारी भरणाऱ्या यात्रेसाठी महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यांतून पाच लाखाच्या आसपास ख्रिस्ती समाज आणि इतर लोक जमतात.

या हरेगावच्या मतमाऊली यात्रेबाबत मी विस्तृत लेख लिहिलेला आहे. माझ्या ``क्रुसाभोवतालचा मराठी समाज'' या पुस्तकात तो समाविष्ट केलेला आहे,

या यात्रेनिमित्त उद्या ऑगस्ट २९ रोजी हरेगावच्या गगनचुंबी देवळात मदर मेरी मतमाऊलीच्या दहा दिवसांच्या नोव्हेना प्रार्थना सुरु होतील. इथले संत तेरेजा चर्च उंचच-उंच मनोऱ्यासाठी प्रसिद्ध आहे. इतका उंच चर्च मनोरा तुम्हाला पुण्या-मुंबईत किंवा वसईतसुद्धा सापडणार नाही.

हरेगावात प्रवेश केला कि सुरुवातीलाच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा एक पूर्णाकृती पुतळा दिसतो. बाबासाहेबांनी हरेगावला भेट दिली होती, या स्मरणार्थ हा पुतळा उभारण्यात आला आहे. मतमाऊलीच्या यात्रेला येणारे अनेक लोक भक्तिभावाने बाबासाहेबांच्याही पुतळ्याला हार घालत असतात.

मुंबईच्या बांद्रा येथील मौंट मेरी यात्रेला पर्याय म्हणून जर्मन जेसुईट फादर गेराल्ड बाडर यांनी हरेगावची मतमाऊली यात्रा सुरु केली. मतमाऊलीच्या यात्रेचे हे अमृतमहोत्सवी (७५) वर्ष आहे.

आता हरेगावला या यात्रेनिमित्त गेलं आणि तिथल्या रस्त्यांची आणि गल्लीबोळांची दुर्दशा पाहिली कि माझ्यासारख्या अनेकांना या गावाचे गत वैभव आठवते आणि मन अगदी खिन्न होतं.

हरेगाव प्रकाशझोतात

 सप्टेंबरच्या सुरुवातीला दरवर्षी श्रीरामपूरपाशी असलेले हरेगाव गजबजलेले आणि प्रकाशझोतात असते.

यावेळीसुद्धा आहे. नेहेमीपेक्षा अधिकच.

त्याबाबतचे कारण तसे फारसे अभिमानास्पद नाही.

``आम्ही हरेगावकर'' या समाज माध्यमवरच्या ग्रुपचा मी सभासद आहे.

इकडच्या दैनिकांतसुद्धा त्याबाबत बातम्या किंवा टिकाटिपण्णी होत नाहीये. परवा हरेगावातल्या त्या अमानुष घटनेतील फरार असलेल्या दोन मुख्य आरोपींना पुण्यात अटक केली तर पुण्यातल्या एका दैनिकात ही बातमी एका आतल्या पानावर संक्षिप्त वृत्तसदरात दोन वाक्यांत दिली होती.

वृत्तवाहिन्या याबाबत बातम्या देताहेत कि नाही हे मला माहित नाही.

आपल्याकडे कुठलीही अभिमानास्पद किंवा लांच्छनास्पद घटना घडली कि आधी त्या घटनेतील व्यक्तींचा आधी धर्म, नंतर जात, त्यानंतर पोटजात पहिली जाते आणि मग त्यानुसार लोक व्यक्त होत असतात.

याबाबतीत सुद्धा तसेच झाले.

प्रत्येक बाबतींत जातीचा आणि धर्माचा संबंध का जोडायचा, असे विचारणे साहजिकच आणि योग्य आहे.

अहमदनगर जिल्ह्याच्या आणि विशेषतः अनुसूचित जातींसाठी आरक्षित असलेल्या कोपरगाव लोकसभा मतदारसंघातील सामाजिक परिस्थितीची माहिती असणे त्यासाठी आवश्यक असते.

याचे एक कारण आहे. इथले दलित एकाच कुटुंबातले, नात्यागोत्यातले आणि भाऊबंद असले तरी ते सगळे जण केवळ एकाच धर्मातले असतीलच असे नाही. त्यासाठी अगदी खोलात जाण्याची गरजही नाही.

यांपैकी कुणावरही अन्याय आणि अत्याचार झाला तर आंबेडकरवादी, डाव्या, धर्मनिरपेक्ष आणि पुरोगामी संघटना, कार्यकर्ते आणि पक्ष आणि नेते लगेच धावून येतात, आपले पाठबळ पुरवतात.

यावेळीसुद्धा तसे होत आहे.

पिडीत तरुण दलित आहेत याबाबत अर्थातच शंका किंवा वाद नाही. आपले पोट भरण्यासाठी कोंबडी, शेळी किंवा कबुतर चोरण्याची वेळ वरच्या जातींतील मुलांवर कधीही येणार नाही, तसे त्यांचे संस्कारही नसतात, हे सर्वांनाच मान्य होईल.

दुसरे म्हणजे तसे झाले तरी भर वस्तीत वरच्या जातींतील तरुणांना असे अर्धनग्न अवस्थेत झाडाला टांगून मारण्याची टाप कुणाची कधीही होणार आहे.

प्रकाश आंबेडकर यांनी आपल्या ट्विटमध्ये याच मुद्दा मांडला आहे.

असे दुर्भाग्य केवळ खालच्या जातींतील - काही बाबतीत अल्पसंख्य समाजातील - लोकांसाठी आरक्षित असते.

पिडित व्यक्तींमध्ये दलित आहेत, तसेच मध्यम स्तरांतील जातींतील मात्र दलित पिडीतांसारखाच आर्थिक स्तर असलेले आहेत.

गुन्हयांमधील दोन मुख्य आरोपींसाठी काम करणारे आणि प्रत्यक्ष मारहाणीत सहभागी असणाऱे काही जण दलित आहेत.

आरोपींनी बनवलेल्या व्हिडीओमुळेच घटनेला वाचा फुटली.

हातपाय एकत्र बांधून झाडाला उलटे टांगून ठेवलेल्या त्या तरुणाचा फोटो काल मी पाहिला. कल्पना करा,एक तरुण पोर सकाळी दहापासून संध्याकाळी सहा lपर्यंत त्या टांगलेल्या अवस्थेत अधांतरी लटकून होते. फोटो पाहावत नाही, त्यामुळे इथे शेअर करण्याजोगा नाहीये. इंटरनेटवर चेहेरा झाकून उपलब्ध आहे.

घटनेचा व्हिडीओ नसता तर ही घटना उघडकीस आलीही नसती.

तर सद्या हरेगावला येणाऱ्या लोकांची रांग लागली आहे.

परवाच २९ तारखेला हरेगावच्या मतमाऊलीच्या आगामी यात्रेनिमित्त संत तेरेजा देवळासमोर नोव्हेना प्रार्थनानिमित्त ध्वजउभारणी झाली.

यावर्षी ८ आणि १० सप्टेंबरला होणाऱ्या या यात्रेचे ७५वे वर्ष आहे. नऊ दिवसांच्या नोव्हेना प्रार्थनेसाठी गावोगावचे भाविक दररोज या तिर्थक्षेत्री येत आहेत.

महाराष्ट्रातील विविध पक्षांतील नेतेमंडळी त्या दुदैवी घटनेसंदर्भात श्रीरामपूर आणि हरेगावला भेट देताहेत.

पालकमंत्री राधाकृष्ण विखे यांनी श्रीरामपूरला दवाखान्यात जखमी झालेल्या तरुणांना भेट दिली आहे.

माजी खासदार जोगेंद्र कवाडे यांनी हरेगावला भेट दिली आहे, केंद्रीय मंत्री रामदास आठवले आज हरेगावला जाणार आहेत तर प्रकाश आंबेडकर उद्या शुक्रवारी १ सप्टेंबरला तेथे जाणार आहेत अशा बातम्या आहेत.

मतमाऊली यात्रेवर यंदा त्या घटनेचे या चित्रात दिसते तसे गडद सावट असणार आहे.

हा संस्कृत श्र्लोक पुण्यातील शनिवार पेठेतील येशूसंघीय (जेसुईट) धर्मगुरुंच्या स्नेहसदन संस्थेच्या ग्रंथालयाच्या दरवाजावर लावलेला आहे.

कल्पना अर्थात स्नेहसदन संस्थापक दिवंगत जर्मन फादर मॅथ्यू लेदर्ले यांची !

तैलाद्रक्षेत् जलाद्रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबंधनात् ।

मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम् ॥

अर्थ : पुस्तक म्हणते की तेलापासून माझे रक्षण करा, पाण्यापासून माझे रक्षण करा, माझे बंध शिथिल होणार नाहीत असे बघा, आणि मूर्ख लोकांच्या हातात मला देऊ नका.

आता मी तसा खूप वाचणारा प्राणी राहिलो नाही. पण श्रीरामपूरात जीवन शिक्षण मंदिरात पाचवीत असल्यापासून तो थेट गोव्यात मिरामारला धेम्पे कॉलेजात बीए, एमए करेपर्यंत मी खूपखूप, भन्नाट सतत वाचत असायचो.

श्रीरामपूरमध्ये मेनरोडला लागून असलेल्या सोनारआळीत आमच्या पारखे टेलर्स या दुकानाच्या अगदी समोर तेव्हाही पडक्या असलेल्या विटांच्या इमारतीत नगरपालिकेचे लोकमान्य टिळक वाचनालय होते. त्या वाचनालयाने मला अक्षरशः घडवले. ते वाचनालय तिथे नसते तर मी आज कोण असतो, कुठे असतो याची कल्पना करता येत नाही.

तिथे बालवाचनालयात मराठीत आणलेली इसापनीती, संस्कृत आणि ग्रीक साहित्य, आनंद, कुमार, चांदोबा, माणूस, मनोहर अशी नियतकालिके अगदी अधाश्यासारखे मी वाचत सुटलो होतो. नंतर मोठ्यांच्या विभागात वि स खांडेकर, गो नि दांडेकर, पुल देशपांडे, ठणठणपाळ असे कितीतरी लेखक वाचले.

गोव्यात जेसुईट व्हायला आलो तेव्हा मग इंग्रजीकडे वळलो. इंग्रजी पत्रकारितेत शिरलो अन् मग मी खऱ्या अर्थाने द्विभाषिक बनलो.

वाचनसंस्कृतीवर मी इथेच एक भलामोठा लेख लिहिला होता, आता तो `संस्कृतीची विविध रुपे' या पुस्तकातपण आहे.

पुण्यातल्या जेसुईट संस्थेच्या `स्नेहसदन'मधल्या वाचनालयात मी कितीतरी दिवस आणि वर्षे आनंदात घालवली.

त्यावेळी म्हणजे नव्वदच्या दशकात `इंडियन एक्स्प्रेस'मध्ये असताना माझी पाचसहा मराठी आणि इंग्रजी पुस्तके या `स्नेहसदन- च्या वाचनालयातच आकाराला आली.

आजच्या २३ एप्रिल पुस्तकदिनस्य शुभकामनाः।

Camil Parkhe, April 23, 2023

कडेकोट बंदोबस्तात वावरण्याची गरज

श्रीरामपूरला काही मोठ्या व्यक्तींचं आगमन झालं होतं आणि का आणि कसं कुणास ठाऊक मीही त्यावेळी तिथं होतो. सत्तरच्या ट्ट येत होते. व्हीव्हीआयपी हा शब्द खूप नंतर रुढ झाला.त्याकाळात नेते आणि सामान्य लोक यामध्ये फारसे अंतर नसायचे.

तर या महत्त्वाच्या लोकांबरोबर आगेमागे पंन्नास-साठ लोक असतील. शालेय विद्यार्थी असल्याने हाफ पॅन्टमध्ये असलेलो मी पण त्यांच्याबरोबर येत होते. ते लोक बोलतबोलत येत असताना राम मंदिराच्या जवळ असताना त्या गर्दीमध्ये अगदी केंद्रस्थानी असलेल्या व्यक्तीपाशी मी पोहोचलो. सफारी ड्रेससारखे कपडे घातलेल्या त्या व्यक्तीला मी अक्षरशः खेटलो, म्हणजे त्यांच्या पोशाखाला माझा स्पर्श झाला आणि `आता आपलं काम संपलं' Fate accompli असं स्वतःला बजावून मी झटदिशी बाजूला होऊन पुन्हा त्यांच्याबरोबर चालू लागलो.

ती व्यक्ती त्या दिवशी कुठल्या कार्यक्रमानिमित्त श्रीरामपूरला आली होती हे आता काहीही आठवत नाही. त्या कार्यक्रमाला मी हजेरी लावली असणारच याविषयीसुद्धा मला शंका नाही. याविषयी आता काहीही आठवत नसले तरी ती व्यक्ती आणि त्यांना ओझरता का होईना स्पर्श करण्यासाठी मी केलेली धडपड आणि त्यात मला मिळालेले यश हा दोनतीन मिनिटांपुरता घडलेला प्रसंग तब्ब्ल पन्नास वर्षानंतर मला आजही आठवतो.

याचं कारण म्हणजे त्या गर्दीच्या केंद्रस्थानी असलेली ती व्यक्ती होती त्या काळी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री असलेले वसंतराव नाईक.

खूप वर्षांनंतर महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री बनलेले सुधाकर नाईक यांच्या काही कार्यक्रमांना पुण्यात इंडियन एक्सप्रेसचा बातमीदार म्हणून मी हजर राहिलो तेव्हा या जुन्या आठवणीला उजाळा मिळाला. त्याचबरोबर सुधाकर नाईक चुलते असलेल्या वसंतराव नाईक त्यांच्यासारखेच दिसतात हे पण जाणवलं. फरक फक्त एकच, वसंतराव नाईक यांचे अनेक फोटोमध्ये ते हातातल्या चिरुटसह दिसतात, एकेकाळी बाळासाहेब ठाकरे आणि प्रणव मुखर्जी यांच्याही हातात कायम चिरूट दिसायचा.

पण ही खूप खूप वर्षांनंतरची गोष्ट. श्रीरामपूरच्या या घटनेनंतर दोनतीन वर्षातच मला जेसुईट धर्मगुरु होण्याचे वेध लागले आणि दहावीनंतर मी फादर प्रभूधर यांच्याकडे सातारा जिल्ह्यात कराडला आलो आणि तिथल्या टिळक हायस्कुलात अकरावीसाठी प्रवेश घेतला.

साल होतं १९७६ आणि तो काळ होता ऐन आणिबाणीपर्वाचा. पुढच्या वर्षाच्या फेब्रुवारीत इंदिराबाईनीं आणीबाणी शिथिल केली आणि लोकसभेच्या निवडणुका जाहीर झाल्या. काँग्रेसविरुद्ध वातावरण तापले होते आणि प्रचारसभा सुरु झाल्या. कराड इथल्या प्रचारसभांत कराडच्या आमच्या टिळक हायस्कुलचे माजी विद्यार्थी आणि देशाचे एक ज्येष्ठ केंद्रिय मंत्री असलेल्या यशवंतराव चव्हाण यांच्या कराडमधल्या अनेक निवडणूक कोपरा सभांना मी हजर राहिलो. तिथला दोनशेतीनशे लोकांचा जमाव आणि धोतर, सदरा आणि गांधी टोपी घालणारे यशवंतराव आजही माझ्या नजरेसमोर आहेत.

कराडमधून तेव्हा प्रेमलाकाकी चव्हाण (पृथ्वीराज चव्हाण यांच्या आई, पृथ्वीराज तेव्हा राजकीय क्षितिजावर आलेही नव्हते) काँग्रेसच्या उमेदवार तर यशवंतराव साताऱ्याहून निवडणूक लढवत होते. केंद्रिय मंत्री असले तरी आणि काँग्रेसविरुद्ध देशात (खरं पाहिलं तर गायपट्ट्यात ) आणि महाराष्ट्रात वातावरण तापले होते तरी केंद्रिय मंत्री असलेल्या यशवंतरावांच्या अवतीभोवती एकही सुरक्षारक्षक नव्हता !

गोव्यात द नवहिंद टाइम्सला , औरंगाबादला लोकमत टाइम्सला आणि नंतर पुण्यात इंडियन एक्सप्रेसमध्ये, टाइम्स ऑफ इंडियात आणि अलीकडे सकाळ माध्यमसमूहाच्या महाराष्ट्र हेराल्ड- सकाळ टाइम्समध्ये काम करताना कितीतरी व्हिव्हिआयपी लोकांना अगदी जवळून भेटण्याची, त्यांच्याशी बोलण्याशी आणि हस्तांदोलन करण्याची संधी मिळाली.

पंतप्रधान विश्वनाथ प्रताप सिंह, महाराष्ट्र जनता दलाच्या प्रदेशाध्यक्ष मृणाल गोरे यांच्याबरोबर मुकुंद संगोराम आणि मी पुण्यातल्या लोहेगाव विमानतळाच्या छोटयाशा केबिनमध्ये ( फक्त चौघे जण ) अर्धापाऊण तास होतो यावर आता माझा स्वतःचा विश्वास बसत नाही, इतरांची काय कथा !

त्याचवर्षी मराठा चेंबरमध्ये राजीव गांधी यांच्याबरोबर इतर पत्रकारांसह मी हस्तांदोलन केलं. त्याच्या नंतरच्या वर्षीच राजीव गांधींची हत्या झाल्यावर जून १९९२ ला मी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री शरद पवार यांच्या गाडीत बीबीसीचे सॅम मिलर, इंडियन एक्सप्रेसचे नरेन करुणाकरण यांच्यासह बसून बारामती ते लोहेगाव विमानतळ असा प्रवास करत पंतप्रधानपदासाठी शर्यतीत उतरलेल्या पवार यांची आम्ही मुलाखत घेतली.

माजी पंतप्रधान चंद्रशेखर यांच्याशी कामशेतपाशी असलेल्या त्यांच्या `भारत यात्रा' केंद्र असलेल्या परंदवाडी येथे हस्तांदोलन करून संवाद साधला. काळाच्या ओघात आणि पत्रकाराच्या भूमिकेत असल्याने विविध क्षेत्रांतील अशा कितीतरी व्हिव्हिआयपी व्यक्तींशी जवळून संबंध आला. अशावेळी सुरक्षेचा कुणीही कधी बाऊ करत नसत. पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांची स्वतःच्या सुरक्षारक्षकांनी हत्या केल्याची पार्श्वभूमी असतानासुद्धा अशी परिस्थिती होती हे विशेष !

हा, दहा वर्षांपूर्वी एकदा गोव्यात कुठल्याशा बेटावरून फेरीबोटने प्रवास करताना मात्र एक व्हिव्हिआयपी कडक बंदोबस्तात वावरताना दिसली. मात्र त्याबाबत मला मुळीच आश्चर्य वाटलं नव्हतं. त्या फेरीबोटमध्ये एके-४७ बाळगणाऱ्या ब्लॅक कमांडोसह उभे असणातरी ती व्यक्ती होती पंजाबमध्ये अतिरेक्यांच्या कारवायांचा बिमोड करणारे भारतचे सुपरकॉप आणि पंजाबचे माजी राज्यपाल ज्युलियो

रिबेरो!

आपल्या पदावरून निवृत्त होऊनसुद्धा त्यांना कायम कडेकोट बंदोबस्तात वावरण्याची गरज होती (आजही आहे ) याचे कारण म्हणजे अतिरेक्यांच्या हिट लिस्टवर ते कायम असणार आहेत. मागे युरोपात रोमानियात भारताचे राजदूत असताना त्यांच्यावर झालेल्या प्राणघातक हल्ल्यातून ते वाचले होते. सुवर्ण मंदिरात कारवाई करणारे तेव्हाचे लष्कर प्रमुख जनरल अरुण वैद्य असेच पुण्यात अतिरेक्यांच्या हल्ल्याचे बळी ठरले होते.

कायम सुरक्षाव्यवस्थेची खरीखुरी गरज असणारे ज्युलियो रिबेरो हे अपवादात्मक व्यक्तिमत्व आहे. केंद्रात किंवा राज्यात एखादे महत्त्वाचे किंवा संवेदनशील पद सोडल्यावर बहुतांश वेळेला त्या नेत्यांना सुरक्षेची गरज भासत नाहीत. देशात आणि राज्यात अशी कितीतरी उदाहरणे आहेत. काही व्यक्तींना मात्र सत्तेत कधीही कुठलेही पद न सांभाळता सुरक्षेची गरज भासते. याचे कारण म्हणजे त्यांचा वाचाळपणा.

हल्ली मात्र परिस्थिती बदलली आहे. सत्तेवर असलेल्या अनेक नेत्यांना सुरक्षारक्षकांच्या गराड्याशिवाय सार्वजनिकरीत्या वावरणे अशक्य झाले आहे. लोकप्रतिनिधींना लोकांचं भय वाटतं. कधी कुणी शाई फेकण्याची शक्यता असते, कधी कुणी काळे शर्ट वा काळी ओढणी फडकावण्याची भिती असते. त्याच्यामुळे कुठेही जमणाऱ्या लोकांची फ्रिस्किंग किंवा अंग चाचपून कडक तपासणी करणे आवश्यक बनले आहे.

वर्ध्याला साहित्य संमेलनाच्या स्थळी व्हिव्हिआयपी लोकांच्या भेटींदरम्यान तिथे पोलीस छावणीचे रुप आले होते, खुद्द संमेलनाध्यक्ष माजी न्यायमूर्ती नरेंद्र चपळगावकर यांनाही या सुरक्षाव्यवस्थेचा फटका बसला, अशा बातम्या वाचल्या आणि मागच्या या काही घटना सहज आठवल्या ..

  लालुजींची भेट झाली नव्हती, मुलाखत घेतली गेली नव्हतीच.  

हे कामिल, नाईस टू सी यु हिअर.... पंधरा सोळा वर्षांनी भेटतो आहोत आपण.... आय हॅव्ह रोमड अल्मोस्ट ऑल ओव्हर द वर्ल्ड डुरिंग दिस पिरियड... हो, जगभ्रमंती झाली या गेल्या काही वर्षांत.... तू कुठेकूठे हिंडलास, कुठल्याकुठल्या न्यूजपेपर्समध्ये काम केलेस या काळात....? "

त्य प्रश्नांच्या सरबत्तीने मी क्षणभर गप्पगार  राहिलो. काय उत्तर देणार होतो मी त्या माझ्या जुन्या पत्रकार सहकाऱ्याला?

एका इंग्रजी दैनिकात मी काम करत होतो तेव्हाची म्हणजे चारपाच वर्षांपूर्वीची ही घटना. सिनियर सब-एडीटर किंवा ज्येष्ठ उपसंपादक या ज्युनियर  पदावर मी काम करत होतो. उपसंपादक आणि बातमीदार हे पत्रकारितेतली सर्वांत कनिष्ठ पदे आणि मला वरील प्रश्न विचारणारे हे महाशय आमच्या वृत्तपत्र समूहाच्या इमारतीत पहिल्या मजल्यावर म्हणजे एमडी साहेबांच्या केबिनशेजारी बसत होते, एका प्रकल्पाचे `एडीटर’ या पदावर त्यांची नेमणूक झाल्याचे मला कळाले होते.

आम्ही काही वर्षांपूर्वी एकत्र काम केले होते तरी या मोठया पदावर त्याची नेमणूक झाल्यानंतर आमची जुनी ओळख आणि सलगी दाखवण्याचा प्रयत्न मी केला नव्हता.स्वतःची इज्जत राखायची असल्यास असे करणे शहाणपणाचे नसते हे एकदोन अनुभवावरुन मी शिकलो असतो. आपले जुने मित्र आणि सहकारी वरव्या पदावर पोहोचल्यावर आपल्याशी सुदाम्याबरोबर वागणाऱ्या कृष्णासारखे नाही तर द्रोणाशी वागणाऱ्या द्रुपदासारखे वागत असतात.  प्रत्येकाला आपली इज्जत आणि सन्मान प्यारी असते हे ओळखले तर मग आपल्या पायरीची जाणीव ठेवून तशी वागणूक केली कि असे मन:स्पादाचे प्रसंग टाळता येतात.

तर वरचा तो प्रश्न ऐकल्यावर मी काही क्षण गप्प राहिलो त्या काही क्षणाच्याच काळात गेल्या एक तपातील त्या काही घटना माझ्या नजरेसमोर तरळून गेल्या होत्या.

तथाकथित फ्री-लान्सिंग किंवा मुक्त पत्रकारिताचा कटु आणि आर्थिकदृष्ट्या भयानक अनुभव असल्याने  वृत्तपत्र उद्योगक्षेत्रातील कामगार संघटना किंवा ट्रेंड युनियनगिरी आता माझ्या दृष्टीने भूतकाळ होता. आता हातातली नोकरी टिकवून अर्थार्जन करत राहणे हे माझे एकमेव उद्दिष्ट राहिले होते आणि या उद्दिष्ट्याशी मी खरेच प्रामाणिक राहिलो हे आता मागे वळून लक्षात येते.

तर आता माझा कामगार नेत्याच्या भूमिकेचा भूतकाळ अशाप्रकारे गाडून गेली अनेक वर्षे नोकरी करत असताना माझ्यासमोर हे सद्गृहस्थ मला मी गेल्या पंधरा-सोळा वर्षांत कुठेकुठे  म्हणजे जगाच्या कुठल्या भागांत आणि कुठल्या वृत्तपत्रसमुहांत मी काम केले आहे असे विचार होते  

आता या समोर ठाकलेल्या व्यक्तीविषयी सांगायलाच हवे.

एका राष्ट्रीय पातळीवरच्या इंग्रजी दैनिकाची  पुणे आवृत्ती सुरु झाल्यावर तेथे अनेक पत्रकारांची तेथे भरती झाली होती. हे दैनिक कितीही मोठ्या वृत्तपत्रसमूहाचे असले तरी इंग्रजी पत्रकारितेतील रितीमुळे अनेक जण त्याहीपेक्षा अधिक हिरव्या कुरणांकडे -मी अधिक पगार देणाऱ्या -  दैनिकांकडे आकर्षित होत होते. नवे तरुण येत होते, त्यापैकीच एक असलेला हा तरुण. त्याकाळात  या दैनिकाच्या दोन प्रकारच्या आवृत्तींत काम करणारे पत्रकार होते. मी स्वतः 'बातम्या' देणाऱ्या'  मुख्य आवृत्तीत काम करत होतो तर हा पत्रकार सॉफ्ट बातम्या देणाऱ्या शहर पुरवणीत काम करायचा. आजच्याप्रमाणेच तेव्हाही या पुरवणीतला मजकूर  `बातम्या' रुपातल्या जाहिराती असायच्या.

हा पत्रकार माझ्यापेक्षा वयाने आणि अनुभवाने खूप ज्युनियर असला तरी त्याचा पगार माझ्यापेक्षा कितीतरी अधिक असणार हे सांगण्याची गरज नव्हती. तो ऑक्सफर्ड कि केम्ब्रिज विद्यापीठातून शिकून आला होता, हे त्यामागचे एक कारण होते.

त्याच्या अगदी उलट माझी पार्श्वभुमी.  श्रीरामपुरसारख्या अडवळणी भागात मी मराठी शाळेत गेलेलो आणि  गोव्यात आल्यानंतर बारावीनंतर इंग्रजी माध्यमात आलेलो आणि चार वर्षांतच नवहिंद टाइम्स या इंग्रजी दैनिकात बातमीदार झालेलो.  गोवा युनियन ऑफ जर्नालिस्टसचा सरचिटणीस असताना  अखिल भारतीय श्रमिक पत्रकार महासंघाने लखनौ येथे आणि नंतर युरोपात बल्गेरिया आणि रशिया येथे दौरा आणि पत्रकारितेच्या अभ्यासक्रमासाठी माझी निवड केली तेव्हा या दैनिकाने मला आठ महिन्यांची पगारी सुट्टी दिली होती!        

मात्र युरोपातल्या माझ्या पत्रकारितेच्या अभ्यासक्रमाचा मी माझ्या बायोडेटात समावेश करणे म्हणजे हात दाखवून अवलक्षण करण्याचा प्रकार झाला असता. कारण त्यामुळे वृत्तपत्र उद्योगातील कामगार चळवळीतला नेता म्हणून माझी ओळख झाली असती आणि दुसऱ्या कुणी दैनिकात मला घेण्याचे धाडस व मूर्खपणा कुणी केला नसता ! 

तर हे  `फॉरेन एज्युकेटेड' बातमीदार एके दिवशी ऑफिसात आले तेच मुळी हाफ पॅन्ट, टी-शर्ट आणि स्पोर्ट शुजमध्ये ! भारतात काही इंग्रजी नियतकालिकांत असा ड्रेस-कोड चालायचा असे मी ऐकले आहे.  मात्र   आल्याआल्या  दारापाशीच आमच्या निवासी संपादक मॅडमने त्यांना या अवतारात पहिले आणि त्या खवळल्या. ``गो बॅक  अँड कम इन अ डिसेन्ट ड्रेस. धिस इज अन ऑफिस, नॉट या जिम !''  असं त्या म्हणाल्या आणि हे महाशय आल्या पावली घरी परतले.     

तर समोरचा हा इसम या राष्ट्रीय पातळीच्या या दैनिकातून एके दिवशी अचानक गायब झाला त्यानंतर जवळजवळ दहा वर्षांनी मला पुन्हा दिसला होता, पूर्वीपेक्षा अधिक भारदस्त स्वरुपात, मोठ्या पगारावर आणि हुद्द्यावर आणि आमच्या वृत्तपत्रसमुहाच्या  कॉर्पोरेट जगताच्या आतल्या वर्तुळात तो आता होता.

तर हा इसम त्या  इंग्रजी  दैनिकातून एके दिवशी अचानक गायब झाला त्यानंतर जवळजवळ दहा वर्षांनी मला पुन्हा दिसला होता, पूर्वीपेक्षा अधिक भारदस्त स्वरुपात, मोठ्या पगारावर आणि हुद्द्यावर आणि आमच्या वृत्तपत्रसमुहाच्या  कॉर्पोरेट जगताच्या आतल्या वर्तुळात तो आता होता.

या पत्रकारास मी चांगला ओळखून आहे हे मात्र मी आमच्या दैनिकातील कुणाही सहकाऱ्यास जाहीररीत्या किंवा खाजगीत कधी सांगितले नव्हते.  दैनिकाच्या कार्यालयातून तो अचानक गायब कशामुळे झाला तेही मी गुलदस्त्यात ठेवले होते.,  आता पहिल्यांदाच ते मी सांगत आहे.       

तर एका दिवशी या आमच्या पत्रकार सहकाऱ्याने लिहिलेली मुलाखत अँकर म्हणून प्रकाशित झाली.  बिहारचे माजी मुख्यमंत्री लालू प्रसाद यादव त्यावेळी पुण्यात दौऱ्यावर असताना कुठल्यातरी हॉटेलात  येणार होते, त्यावेळी त्यांची मुलाखत घेण्याचे असाईनमेंट या पत्रकाराला दिली गेली होती.

ज्या दिवशी लालू प्रसाद यादव यांची ही मुलाखत प्रसिद्ध झाली त्या दिवशी मी कार्यालयात आलो तेव्हा तिथे एकदम सन्नाटा होता.

कारण लालू प्रसाद यादव यांनी आपला नियोजित पुणे दौरा लवकर उरकावला होता आणि त्यामुळे ते त्या हॉटेलांत आलेच नव्हते.

याचा अर्थ त्या बातमीदाराची आणि लालुजींची भेट झाली नव्हती, त्यामुळे मुलाखत घेतली गेली नव्हतीच.  

लालूजींनी पुण्यातला आपला दौरा अचानक आवरता घेतला हे या पत्रकाराला माहितच नव्हते. नाहीतर त्या  मुलाखतीची `टेबल न्यूज' त्याने दिलीच नसती.

दैनिकाच्या कार्यालयातून त्या  दिवसापासून तो कायमचा गायब होण्यामागचे वा संपादकांनी त्याला कायमचे गायब होण्यास सांगण्यामागे ते कारण होते.    

आणि आज हे पत्रकार महाशय मला सांगत होते कि गेल्या काही वर्षांत ते जगाच्या कानाकोपऱ्यांत जाऊन आले आहेत आणि मला विचारत आहेत कि या काळात मी कुठेकुठे जाऊन आलो आहे ते !

``मी या दैनिकात माझ्या या जागी दहाबारा वर्षे स्थिर आहे'' असे मी सांगितले आणि आमची ही `मुलाखत' संपली.

त्यानंतर एके दिवशी हे महाशय जसे आले होते तसेच पुन्हा अचानक  गायब झाले.  

 

Camil Parkhe