पंडिता रमाबाई

अमोल पालेकर यांनी दिग्दर्शित केलेल्या `समाजस्वास्थ'कार रघुनाथ धोंडो कर्वे यांच्या चरित्रावरच्या 'ध्यासपर्व' या डाक्युमेंटरीमधील हा अगदी सुरुवातीचा प्रसंग. पांढरीशुभ्र साडी घातलेली आणि केशसंभार पूर्ण धवल असलेली उतारवयाची एक स्त्री केक कापत आहे असा तो सीन आहे. महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांनीे बालविधवा असलेल्या गोदूबाईशी विवाह केला आहे आणि त्यांच्या पहिल्या बायकोपासून झालेला मुलगा रघुनाथ खिन्न मनाने हे सगळे पाहतो आहे असे हे दृश्य.

यातली केक कापणारी महिला आहे पंडिता रमाबाई, कारण बालविधवा गोदूबाई ही त्यांच्याच अनाथाश्रमातली मुलगी आणि बालविधवेचा हा पहिला पुनर्विवाह ही भारतातली एक सामाजिक क्रांतीच होती. पंडिता रमाबाईंची भूमिका साकारली आहे विजयाबाई मेहता यांनीं.

मात्र गोदूबाईचे किरकोळ प्रकृतीच्या कर्वे यांच्याशी लग्न ठरवताना रमाबाईंनी अट घातली होती, आपल्या या 'जावईबापूं'नी आधी स्वतःचा विमा उतरवून घ्यावा, उगाच गोदू पुन्हा बालविधवा झाल्यास तिचे हाल व्हायला नको ! गंमतीचा भाग म्हणजे महर्षी कर्वे यांनी पुढे आयुष्याची शंभरी पार केली ! लक्ष्मीबाई आणि रेव्ह. नारायण वामन टिळकांचे चिरंजीव देवदत्त टिळक यांनी `पंडिता रमाबाई - महाराष्ट्राची तेजस्विनी' या चरित्रात हा प्रसंग रेखाटला आहे.

एक अत्यंत तेजस्वी व्यक्तिमत्व असलेल्या पंडिता रमाबाई यांचा २३ एप्रिल हा जन्मदिन.

मूळच्या कर्नाटकातल्या असलेल्या रमाबाई डोंगरे यांची महाराष्ट्र हीच कर्मभूमी. महाराष्ट्रातील काही अगदी मोजक्या म्हणजे एका हाताच्या बोटांवर मोजता येतील अशा काही विदुषींमध्ये मी त्यांचा समावेश करील. महाराष्ट्र ही तशी संशोधक आणि विद्वानांची खाण. `महाराष्ट्र चरित्रकोश : इ. स. १८०० ते इ.स. २०००’ या माझ्या चरित्रकोशात मी अनेक विद्वानांची अल्पचरित्रे दिली आहे, त्यात विदुषी म्हणता येईल अशी फारच कमी व्यक्तिमत्वे मला आढळली.

इरावती कर्वे, दुर्गाबाई देशमुख (सी. डी देशमुख यांच्या पत्नी), दुर्गा भागवत अशा त्या नावे घेण्यासारख्या महाराष्ट्रातील इतर काही विदुषी. यांमध्ये पंडिता रमाबाईंचे फार वरचे स्थान आहे.

पंडिता रमाबाई म्हटले कि ब्राह्मण समाजातून ख्रिस्ती होऊन या धर्माचा प्रचार करणारी महिला असेच चित्र समोर येते. पण पंडिता रमाबाई यांनी याहून खूप काही केले आहे. काँग्रेसच्या १८८०च्या दशकात सुरुवातीच्या अधिवेशनात हजेरी लावणाऱ्या मोजक्या महिलांमध्ये त्या होत्या, हंटर शिक्षण आयोगासमोर त्यांनी भारतीय महिलांच्या शिक्षणाच्या गरजेची जोरदार बाजू मांडली. बालविधवा, परित्यक्त्या आणि अनाथ मुलींसाठी त्यांनी किती कार्य केले हेसुद्धा समजून घेतले पाहिजे. त्या तरुण वयात विधवा झाल्या, शिवाय त्या ख्रिस्ती मिशनरी, म्हणून पुण्यातील आघाडीच्या दैनिकात त्यांची 'रेव्हरांडा' असा द्विअर्थी शब्द वापरुन म्हणून संभावना, हेटाळणी केली गेली, जसे मिशनरींच्या जवळ गेल्याने महात्मा फुले यांना 'रेव्हरंड फुले' असे म्हणले गेले.

काम करणाऱ्या, घराबाहेर पडणाऱ्या महिलांसाठी नऊवारी साडी ऐवजी सहावारी गोल साडी चांगली, असा प्रचार करणाऱ्या पंडिता रमाबाई. त्यांची मुलगी मनोरमा मेधावी यांनी केडगावात अंधांसाठी भारतातील पहिली शाळा सुरु केली आणि तिथे ब्रेल लिपी शिकवली. केडगावातून पुण्यात डेक्कन कॉलेजात चारचाकी वाहन चालवत येणारी मनोरमा मेधावी महाराष्ट्रातील किंवा पुण्यातील बहुधा पहिली महिला. नंतरच्या काळात इरावती कर्वे यांनी पुण्यातील पेठेंत स्कुटरवरुन प्रवास करत असाच विक्रम केला होता.

पंडिता रमाबाई यांनी मराठी आणि इंग्रजी भाषांत विविध विषयांवर अनेक पुस्तके लिहिली, बायबलचे मूळ हिब्रू आणि ग्रीक भाषांतून भाषांतर करणाऱ्या त्या जगातील पहिला महिला. आजही बायबलचे मराठीत भाषांतर करणाऱ्या त्या एकमेव महिला आहेत. पंडिता रमाबाईंवर आजवर मराठी, इंग्रजी आणि इतर भाषांत जितकी चरित्रे आणि पुस्तके लिहिली गेली आणि आजही लिहिली जाताहेत, तितकी पुस्तके महाराष्ट्रातील कुणाही महिलेवर आतापर्यंत लिहिली गेलेली नाहीत.

ज्योत्स्ना देवधर (पॉप्युलर प्रकाशन १९९०) यांचे `रमाबाई' , सिसिलिया कार्व्हालो यांचे 'महाराष्ट्राचे शिल्पकार: पंडिता रमाबाई' (महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ (२००७) आणि अनुपमा निरंजन उजगरे यांचे `पंडिता रमाबाई' (साहित्य अकादमी २०११) ही अगदी अलिकडची त्यांची प्रसिद्ध झालेली काही चरित्रे.

पंडिता रमाबाईंनी आपल्या वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवनात अनेक वादळांना तोंड दिले. त्यांचे एकूण व्यक्तिमत्व कुणालाही अचंबित करेल असेच आहे. 'ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान' (2003 ) या माझ्या पुस्तकाची सुरुवातच या विदुषी आणि समाजसुधारक व्यक्तिमत्वाच्या प्रकरणाने होते.

या थोर व्यक्तिमत्वाला त्यांच्या जयंतीनिमित्त अभिवादन !

Camil Parkhe 23 April 2021

Marathi Sahitya Sammelan

An annual literary meet that had too much politics and little literature!

\

Reporters Name | CAMIL PARKHE | Tuesday, 19 January 2016 AT 02:48 PM IST

http://www.sakaaltimes.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5106399676290659258&SectionId=4861338933482912746&SectionName
=Blog&NewsTitle=An%20annual%20literary%20meet%20that%20had%20too%20much%20politics
%20and%20little%20literature

    

89th All-India Marathi Sahitya Sammelan, Camil Parkhe, Pune, Pimpri Chinchwad, Marathi literary festival,

The 89th All-India Marathi Sahitya Sammelan which concluded in Pimpri Chinchwad on Monday truly has lived to the legacy and tradition of the nearly 125-year-old Marathi literary festival. Those people who have attended the earlier Marathi Sahitya Sammelans and who attended this Sammelan would vouch that this was the most expensive, most celebrated and most hyped literary meet. Justice M G Ranade, who had convened the first session of the Marathi Granthkar Sammelan in Pune in 1887, may have never imagined that the seed of the event he sowed would achieve such a remarkable height over a century later. But there were many controversies too and some feeling in the literary sphere that the whole event was too politicised!

Marathi Sahitya Sammelans, like the Diwali special of issues of Marathi periodicals, are unique not only among Indian languages but perhaps also all over the world. This is the only literary event which is being held on a regular basis for more than a century and is patronised by book lovers, littérateurs, publishers and all those associated with the books publishing industry. However, the downside was that including the Sammelan President’s speech to most events, everything revolved around politics and at many stages before the meet and during the three-day meet, it became an NCP versus BJP game! The whole literary meet had a super political undercurrent with literature and creativity taking a back-seat!

In the past, popular literary giants have been honoured with the coveted post of president of this literary festivals. They include Pu La Deshpande, Acharya Atre, Veer Savarkar and Shanta Shelke. Some of these Sahitya Sammelans like the one held at Karad during the Emergency period and presided over by firebrand author Durga Bhagwat, have turned out to be milestones in the struggle for freedom of expression in the country. That is why the post of the president of this literary festival has an aura and many writers and poets vie to win this honour.

The process for electing the president of the literary meet has however dissuaded the veteran littérateurs from seeking this post. The election process has always drawn criticism as less than a thousand registered persons are involved in the poll process which often denies the post to veteran littérateurs. There was open grumbling that not many people had heard of Shripal Sabnis until he was elected to preside over the Sammelan. In the game of numbers, veterans like poet BB Borkar had to face a humiliating defeat in elections and therefore many literary giants shun entering the poll arena.

Controversy is yet another invariable aspect of the Marathi Sahitya Sammelan. Soon after being elected as president of the literary meet, Shripal Sabnis lived up to this legacy with his comments on Prime Minister Narendra Modi. Fortunately, much to the relief of the organisers D Y Patil University, the row over his remarks turned out to be a storm in a tea cup.

Visitors to the four-day literary festival thoroughly enjoyed the ambiance at the venue. The hosts had indeed worked hard to make this literary event a ‘celebration’. The huge statues of Sant Dnyaneshwar, Sant Tukaram and others created the desired atmosphere for a literary fest. The presence of youngsters at the literary festival was most striking and these also included students from various institutes of the D Y Patil University campus. The red carpets spread at the various pandals of the festivals, at the two sections of the books exhibition comprising hundreds of books stalls and also on the long passages leading in various directions also underlined that this was one of the most luxurious Marathi Sahitya Sammelans.

Most book stalls at the venue were crowded. The literary meet offers the Marathi book industry a golden opportunity to showcase its products and as usual, sales of crores of rupees were registered during the four-day meet. Most publishers this time were taken aback with the huge demand for some books and were required to get refills from their godowns in Pune on day-to-day basis. Last year, the book industry had to miss this opportunity when despite protests, the Marathi Sahitya Sammelan was organised at Ghuman in Punjab where there were hardly any takers for the Marathi books.

Notwithstanding the criticism, charges and counter-charges levelled before and during the literary meet, this Sahitya Sammelan will be remembered for a long time by those attending it. And as is the tradition, in future too there will be attempts to organise the Sammelan in a more lavish and impressive style. Readers too would not mind it as long as the literary fest also serves to help the interests of Marathi literature. The hope for the future is that the meet is less about politics and more about literature, language and creativity.