उपवासकाळ किंवा लेन्ट सिझन 

उपवासकाळ म्हटले कि हरेगावला आणि श्रीरामपूरला भर उन्हाळयात रणरणत्या उन्हात वाळू असलेल्या मैदानात गुड फ्रायडे किंवा उत्तम शुक्रवारच्या भक्ती प्रार्थनेत सहभागी झाल्याची आठवण येते. येशू ख्रिस्ताला क्रुसावर टांगल्यानंतर दुपारी तीनला 'हे बापा, मी माझा आत्मा आता तुझ्या स्वाधीन करतो' असे म्हणून त्याने अखेरची मान टाकली, म्हणून भर उन्हात येशूच्या मरणप्राय वेदनांच्या स्मरणार्थ गुड फ्रायडेच्या प्रार्थना व्हायच्या.

या चाळीस दिवसांच्या उपवासकाळाची किंवा लेन्ट सिझनची सुरुवात होते ती फेब्रुवारीअखेरीस किंवा मार्चच्या सुरुवातीस येणाऱ्या भस्म बुधवाराने किंवा अँश वेन्सडे या दिवसाने, या भस्म बुधवाराच्या आधल्या शनिवारी गोव्यात, लॅटिन अमेरिकेन आणि इतर पाश्चिमात्य राष्ट्रात कार्निव्हल फेस्टिव्हल सुरुवात होते आणि या उत्सवाची भस्म बुधवाराच्या पूर्वसंध्येला मंगळवारी रात्री सांगता होते. अर्थांत गोव्याला फादर होण्यासाठी जाईपर्यंत `कार्निव्हल’ हा शब्द माझ्या कधी कानांवरसुद्धा पडला नव्हता.

भारतीय धर्मग्रंथांत सात (सप्त) किंवा पाच (पंच) या संख्या वारंवार येतात, जसे सप्तर्षी, सप्त चिरंजीव, पंचकन्या, त्याप्रमाणे बायबलमध्ये चाळीस ही संख्या अनेकदा येते, जसे नोहाच्या कथेत महाप्रलयाच्या वेळी चाळीस दिवस आणि रात्री सतत पाऊस पडला, मोझेसने देवाबरोबर चाळीस दिवस घालवल्यानंतर तो देवाने दिलेल्या दहा आज्ञांच्या पाट्या घेऊन परतला. पृथ्वीतलावरचे आपले जीवितकार्य सुरु करण्यापूर्वी येशू ख्रिस्ताने चाळीस दिवस एकांतवासात उपवास केले, त्यानुसार ख्रिस्ती धर्मपरंपरेत हा चाळीस दिवसांचा उपवासकाळ आणि प्रायश्चितकाळ पाळला जातो.

माझे आईवडील वर्षभर दर शुक्रवारी आणि शनिवारी कडक उपास करत, यापैकी शुक्रवार हा येशू ख्रिस्ताच्या मरणाचा दिवस तर शनिवार हा मारियाबाईचा दिवस म्हणून उपास पाळला जायचा. शुक्रवारी रात्री उपास सोडला जायचा, शनिवारी फक्त दुपारीच जेवण करायचे, उपासाच्या या दोन्ही दिवशी पाणी आणि चहा चालायचा, इतर कुठलेही फराळाचे पदार्थ किंवा फळे वर्ज्य असायची. उपवासकाळात मग बुधवारच्या उपासाची भर पडायची. दादांना ९० वर्षांचे तर बाईला ८० वर्षांचे आयुष्य लाभले.

पूर्ण वर्षभर शुक्रवारी घरात नेहेमी होणारे बिफ कधीही खाल्ले जात नसे, त्याऐवजी ताजे मासे किंवा सुके बोंबील यासारखे कुठलेही सुके मासे चालायचे, उपवासकाळात शनिवारी आणि बुधवारी मात्र बिफचे कालवण वर्ज्य नसायचे यामागचे तार्किक कारण मला कधीच कळाले नाही.

उपवासकाळातील सुरुवातीचा भस्म बुधवार आणि शेवटचा उत्तम शुक्रवार यादिवशी उपास पाळणे करणे हे बंधनकारक होते, कॅथॉलिक चर्चच्या आजच्या रितीनियमांनुसार आजही हे दोन्ही दिवस उपास पाळणे बंधनकारक (ऑब्लिगेटरी) आहे. आजारी व्यक्ती आणि सज्ञान नसलेली मुले यांना उपास करणे बंधनकारक नाही.

हा उपवासकाळ चाळीस दिवसांचा आहे असे मानले जाते तरी प्रत्यक्षात हा काळ त्याहून अधिक दिवसांचा असतो, याचे कारण म्हणजे या उपवासकाळात येणारे रविवार आणि चर्चच्या सणाचे (फेस्ट) दिवस यातून वगळले जातात.

उपवासकाळात चर्चमध्ये दररोज मिस्सा साजरी करताना धर्मगुरु जांभळ्या रंगाचे झगे वापरतात, याकाळातल्या रविवारी आणि सणाच्या दिवशी मात्र सफेद वा इतर रंगांचे रंगाचे झगे परिधान केले जातात, ते यामुळेच. चर्चमध्ये धर्मगुरु कुठल्या रंगाचे झगे वापरतात, यावरुन त्या दिवसाचे, त्या मिस्साविधीचे महत्त्व लगेच समजते, उदाहरणार्थ लग्नासारख्या मंगलप्रसंगी लाल किंवा सफेद झगा वापरला जातो, तर अंत्यविधीसाठी सफेद, जांभळ्या किंवा काळ्या रंगाचे झगे असतात.

श्रीरामपूरला घरी असेपर्यंत या उपवासकाळात उपास करण्याची माझ्यावर कधी पाळी आली नाही, कारण सज्ञान होण्याआधीच संन्यासी धर्मगुरु होण्यासाठी मी जेसुईट संस्थेच्या गोव्यातल्या पूर्वसेमिनरीत मी दाखल झालो. त्यावेळी मला धक्काच बसला. कॅथोलिक चर्चमध्ये सर्वात आघाडीवर असलेल्या या जेसुईट धर्मगुरुंच्या संस्थेत उपासतापास वगैरेंसारख्या कर्मकांडाला मुळी थाराच नव्हता !

इथे फास्टिंग म्हणजे उपवास अगदी प्रतिमात्मक स्वरुपाचे आणि पूर्णतः व्यक्तिगत पातळीवर ऐच्छिक स्वरुपाचे होते. उदाहरणार्थ, पेनान्स म्हणजे आत्मक्लेश, यासाठी नाश्त्यासाठी नेहेमीप्रमाणे तीनचार पाव खाण्याऐवजी एकदोन पाव कमी खाणे किंवा एखादेवेळेस आवडत्या फळांचे किंवा आवडत्या खाद्यपदार्थाचे सेवन टाळणे. उपासाची आणि आत्मक्लेशाची अशी सोपी, सहजसुलभ व्याख्या मी पहिल्यांदाच अनुभवत होतो.

दरदिवशी बेळगावहून पणजी मार्केटमध्ये ट्रँकांनी येणारे बिफ शुक्रवारी नसायचे, त्यामुळे गुरुवारीच शुक्रवारची बेगमी म्हणून दुप्पट बिफ आणून ठेवले जायचे.

माझ्या या धार्मिक जीवनाच्या कालखंडात माझे सुपिरियर असलेल्या कुठल्याही धर्मगुरुने वा परिचयातल्या कुठल्याही धर्मगुरुने लेन्ट सिझनमधील चाळीसच्या चाळीस दिवस उपास पाळला, किंवा मांसाहार वर्ज्य केला असे मला दिसले नाही. त्यांचा हा कित्ता मी त्यानंतर आजतागायत अगदी इमानेइतबारे गिरवला आहे.

त्यामुळे लेन्ट सिझनमध्ये इतरांसारखे कधीही मी उपासतापास केले नाहीत वा या काळात दाढी राखणे, मांसाहार वा पेयपान वर्ज्य करणे किंवा प्रतिकात्मक आत्मक्लेशाचे प्रयोग करणे अशा गोष्टी मी टाळल्या आहेत.

मात्र याबद्दल मला गिल्ट वाटत नाही अथवा मी काही धर्मविरोधी आहे असेही कुणालाही वाटत नाही. निदान याबाबतीत तरी ख्रिस्ती समाज तसा उदारमतवादी किंवा प्रागतिक आहे हे मानायलाच हवे.

मध्ययुगीन इन्क्विझिशनच्या काळात केवळ धर्मद्रोही, पाखंडी असल्याच्या संशयावरुन अनेकांना तुरुंगकोठडीत टाकण्यात आले, अनेकांना सार्वजनिकरित्या जिवंत जाळले गेले होते. त्यामानाने बदलत्या काळात भाविकांच्या कलानुसार आणि त्यांनी निदान धर्मपालन सोडू नये यासाठी कर्मकांड, धार्मिक रितीरिवाज, कौटुंबिक आणि सामाजिक नितीनियम याबाबत कॅथोलिक आणि इतरपंथीयांनी उदारतेची बरीच मजल गाठली आहे हे नक्की.

विवाहाबाबतचे आणि घटस्फोटांबाबतचे कॅथॉलिक चर्चचे जुने कर्मठ कॅनॉन लॉ किंवा धार्मिक नियम शिथिल करणे हे याबाबतीत एक उदाहरण म्हणून सांगता येईल.अगदी काही वर्षांपूर्वी कॅथॉलिक चर्चमध्ये घटस्फोट मंजूर होणे अशक्यप्राय समजले जायचे, आता तसे नाही .

या लेन्ट सिझन किंवा उपवासकाळातील सर्वात महत्त्वाचे दिवस म्हणजे होली विक किंवा पवित्र सप्ताह किंवा आठवडा. पाम संडे किंवा झावळ्यांच्या रविवारी सुरु होणाऱ्या या आठवड्यात पवित्र गुरुवार, गुड फ्रायडे म्हणजे उत्तम शुक्रवार येतो आणि ईस्टर संडे किंवा ईस्टर रविवाराने या आठवड्याची सांगता होते.

यावेळी १० एप्रिलला झावळ्यांचा रविवार साजरा होऊन या पवित्र सप्ताहाची सुरुवात झाली आहे.

ख्रिस्ती धर्मातील सर्व पंथीय भाविक पवित्र आठवडा भक्तिभावाने पाळतात, ख्रिसमस किंवा नाताळाइतकेच या पवित्र सप्ताहाला आणि विशेषतः गुड फ्रायडे आणि ईस्टरला आहे. ख्रिसमसची तारीख दरवर्षी २५ डिसेंबर हिच असली तरी भस्म बुधवार, गुड फ्रायडे आणि ईस्टर संडेच्या तारखा चर्चच्या कॅलेंडरनुसार मार्च-एप्रिल महिन्यांत थोड्या आगेमागे होत असतात. या प्रायश्चितकाळात शक्यतो लग्नकार्यासारखे कुठलेही मंगलकार्य हाती घेतले जात नाही.

येशू ख्रिस्ताने जेरुसलेम शहरात आपल्या शिष्यांसमवेत प्रवेश केला तेव्हा या नगरवासियांनी त्याचे अत्यंत उत्साहाने स्वागत केले, यास्मरणार्थ झावळ्यांचा रविवार साजरा केला जातो. गाढवीच्या एका शिंगरावर बसून आलेल्या येशूचे लोकांनी त्या मार्गावर आपले कपडे टाकून, नारळाच्या झावळ्यांनी त्याला ओवाळीत 'होसान्ना, होसान्ना ! '' अशा जयजयकाराच्या घोषणा देत स्वागत केले.

विजयी राजाचे स्वागत करण्यासारखे या मिरवणुकीचे स्वरुप होते. येशू स्वतःहून आपल्या मृत्यूच्या मार्गावर प्रवेश करतो आहे याची त्या जयघोष करणाऱ्या लोकांनां कल्पनाही नव्हती. जयघोषाच्या मिरवणुकीतल्या या लोकांपैकी काही जण नंतर खांद्यावर क्रुस घेऊन जाणाऱ्या येशूची टवाळकी, निदानालस्ती करणाऱ्या लोकांमध्येही असणार होते. झावळ्यांचा रविवारी सर्व चर्चेसमध्ये नारळाच्या झावळ्या घेऊन, 'होसान्ना, होसान्ना ! हे गीत म्हणत प्रतिकात्मक मिरवणूक काढली जाते.

विशेष म्हणजे `होसान्ना' हा मूळ हिब्रू शब्द असलेली गायने जगभर अनेक भाषांत झावळ्यांच्या रविवारी चर्चमध्ये गायली जातात, जयजयकार किंवा जयघोष हे पर्यायी शब्द नंतर येतात. यावेळी झावळ्यांच्या रविवारी आमच्या चर्चमध्ये ,मधुर चालीत गायले गेलेले हे पुढील गीत येशूच्या त्या जल्लोषी मिरवणुकीचे चित्र उभे करते

जेरुसलेमी बाळे जमली,

प्रभुला गाणी गाऊ लागली

होसान्ना`होसान्ना`होसान्ना

गाढवावरी येशू स्वार होई

मधू गाण्यांचा नाद होई

होसान्ना`होसान्ना`होसान्ना

बालकांचे ते बोल बोबडे

रहिवाश्यांच्या कानी पडे

होसान्ना`होसान्ना`होसान्ना

शहरवासी डोकावती

कान देऊन ऐकती

होसान्ना`होसान्ना`होसान्ना

पंडितशास्त्री धावून येती

दडपशाही करु लागती

होसान्ना`होसान्ना`होसान्ना

बालकांचे जरी तोंडे दाबिली

गाण्याची गती तरी नाही थांबली

होसान्ना`होसान्ना`होसान्ना

पवित्र गुरुवारी येशू ख्रिस्ताने आपल्या शिष्यांबरोबर शेवटचे भोजन घेतले, लिओनार्दो दा व्हिन्सी वगैरे नामवंत चित्रकारांनी या `द लास्ट सपर'ची घटना आपापल्या खास शैलीत चित्रित केली आहे. गोवन चित्रकार अँजेलो डी फोन्सेका यांनी भारतीय शैलीत काढलेले `द लास्ट सपर' हे चित्र इथे मी दिले आहे.

याच पवित्र गुरुवारी रात्री त्याच्या बारा शिष्यांपैकी एक असलेल्या ज्युडासने येशूचे ते विश्वासघातकी चुंबन घेऊन त्याला शत्रूंच्या ताब्यात दिले आणि दुसऱ्या दिवशी गुड फ्रायडेला येशूला क्रुसावर खिळून ठार मारण्यात आले.

मात्र तरीसुद्धा हा दिवस `गुड फ्रायडे’, याचे कारण म्हणजे येशूच्या क्रुसावरच्या मरणाने अख्ख्या मानवजातीचे तारण झाले असे मानले जाते. मात्र तिसऱ्या दिवशी ईस्टर संडेच्या भल्या पहाटे येशू ख्रिस्त मृत्यूवर विजय मिळवून पुनरुज्जिवित झाला अशी श्रद्धा आहे. नाताळापेक्षाही ईस्टर संडेला अधिक महत्त्व आहे ते या अर्थाने.

चर्चमधल्या रविवारच्या मिस्साविधीचा काळ प्रवचनासह साधारणतः एक तासापुरता असतो , गुड फ्रायडेची प्रार्थना मात्र थोडी अधिक काळ चालते. या दिवसांच्या प्रार्थनाविधीत मला विशेष भावणारा भाग म्हणजे या दिवशी केल्या जाणाऱ्या श्रद्दावंतांच्या प्रार्थना. जगभर या दिवशी नेहेमीच्या इतर प्रार्थनांबरोबरच ज्यांच्या माध्यमातून देव मानवजातीसमोर प्रकटला त्या ज्यू लोकांसाठी, येशू ख्रिस्तावर श्रद्धा नसलेल्या लोकांसाठी आणि हो, देवाच्या अस्तित्वावर विश्वास नसणाऱ्या नास्तिक लोकांसाठीही प्रार्थना केली जाते.

लेन्ट सिझनची गुडफ्रायडेलाच सांगता होते. बहुसंख्य कॅथोलिक भाविक फक्त रविवारच्या आणि इतर सणांनिमित्त मिस्सासाठी चर्चमध्ये जात असले तरी चर्चमध्ये वर्षभर दररोज सकाळी वा संध्याकाळी मिस्सविधी होत असतोच, यास एकमेव अपवाद असतो गुड फ्रायडे आणि ईस्टर संडे यामध्ये येणाऱ्या शनिवारचा..

गुड फ्रायडेच्या दिवशीसुद्धा पूर्ण मिस्साविधी नसतो. ख्रिस्ताच्या दुःखसहनाच्या स्मरणार्थ प्रार्थना झाल्यावर लगेच कम्युनियन दिले जाऊन विधी संपतो. नंतरच्या शनिवारी येशू कबरेत असल्याने चर्चमध्ये दिवसभऱ कुठलाही प्रार्थना वा विधी नसतो, शनिवारी रात्री किंवा रविवारी सकाळी भाविक जमतात ते येशूच्या पुनरुत्थानाचा सोहोळा साजरा करण्यासाठीच.

ईस्टरच्या पूर्वसंध्येला शनिवारी मध्यरात्री आणि रविवारी सकाळीही ईस्टरनिमित्त मिस्साविधी होतो. येशूच्या पुनरुस्थानाचा हा सण आनंदाने साजरा केला जातो.

काळाच्या ओघात या प्रायश्चितकाळाचे स्वरूप बदलत गेले आहे. बायबलच्या जुन्या करारात प्रायश्चित करण्यासाठी लोक जाडेभरडे गोणपाटाचे कपडे घालत, उपवास करत आणि संपूर्ण अंगावर राख चोपडून शोक करत परमेश्वराची दयायाचना करत असत. त्यामुळे देवाला दया येऊन, त्याचा क्रोध कमी होऊन त्याच्या कृपादृष्टीचा प्रायश्चित करणाऱ्यांना लाभ होई. येशू ख्रिस्ताच्या क्रुसावरच्या मरणाने नव्या कराराची निर्मिती झाली, नव्या करारातील परमेश्वर क्रोधी नाही तर दयाळू आहे. त्यामुळे प्रायश्चित करण्याचे स्वरुपही आता खूपच सौम्य आणि केवळ प्रतिकात्मक राहिले आहे.

जगभर देवावर, धर्मावर श्रद्धा ठेवणाऱ्या लोकांची संख्या झपाट्याने कमी होत आहे. युरोपात आणि इतर पाश्चिमात्य देशांत चर्चमधील भाविकांची रोडावणारी संख्या याबाबत बरेच काही सांगून जाते. त्यामुळे निदान चर्चमध्ये येणाऱ्या लोकांसाठी आपले नियम बदलण्याची, लवचिक होण्याची तयारी चर्चने दाखविली आहे हेही नसे थोडके.

त्यानुसार आता उपवासाचे आणि आत्मक्लेशाचे स्वरुप बदलले आहे, आता अँश वेन्सडे आणि गुड फ्रायडेचा अपवाद वगळता ते पूर्णतः ऐच्छिक आहे. गुड फ्रायडेच्या प्रार्थना आता भर दुपारी टळटळीत उन्हात न घेता उन्हे कललल्यानंतर संध्याकाळी होतात. हल्ली वाळूच्या मैदानात गुडघे टेकून आत्मक्लेश करत कुणी प्रार्थना करत नाहीत. उलट चर्चमध्ये भाविकांना बसण्यासाठी प्रशस्त बाके असतात, मिस्साविधीत अधूनमधून उभे राहावे लागते, गुडघे ही टेकावे लागतात तेव्हा गुडघ्यांना रग लागू नये, म्हणून त्या लाकडी फळ्यांवर मऊमऊ रंगीत कुशन्ससुद्धा असतात !

हल्ली हवा खेळती राहण्यासाठी आजूबाजूला अनेक पंखे असलेल्या चर्चमध्ये या गालिच्यासारख्या मुलायम असणाऱ्या कुशन्सवर गुडघे टेकताना लहानपणी रणरणत्या उन्हात वाळूवर गुडघे टेकण्याचा प्रसंग अनेकदा आठवतो.

हा बदल त्या कुशन्ससारखाच सुखावह असतो.

Bardeskars – The Native Goans

Se Cathedral, venue of decennial exposition of relics of St. Francis Xavier, at Old Goa. (Photo by Camil Parkhe )

Soon after appearing for the SSC examination, I left my family in Shrirampur and joined Fr. Prabhudhar at his `Snehasadan' residence in Karad as a step to become a Jesuit priest like him. This was in June 1976. This introduced me to a new Christian community. Fr. Prabhdudhar took me around to Ichalkaranji, Gadhinglaj, Ajara, Chandgad talukas of Kolhapur district and Belgaum district in neighbouring Karnataka state.

During this tours, I was introduced to the Bardeskar community, the Christians who had migrated from Bardez taluka of Goa about three centuries ago and settled in above places.

The various facets of the Bardeskar community fascinated me. The social, cultural, religious, educational and financial characteristics of this community were drastically different from the Christian community from Aurangabad, Nashik and Ahmednagar districts – a community I represented.

First of all, they spoke a different language in their family and amongst themselves – Konkani, the language of their ancestors from Goa which they had preserved for over 300 years after being cut off from their native land. At that time local Hindus referred them as Bardeskars- an identity of their migration- but gradually switched over to their original family names from Goa like D’Souza, Fernandes, Monteiro, Lobo, Mascarenhas, et al. Now many of the younger members of this community may not like to be referred to Bardeskars. They would prefer to call themselves as natives from Goa.

In addition to the language, their names and surnames, they had also preserved the faith of their ancestors – Christianity, Catholic faith to be precise. In Goa, one does call oneself as a Christian but as a Catholic. This was indeed a feat considering that there were no priests or catechists who introduced them to tenets of the Christian religion.

The strict adherence of the Bardeskars to the Roman Catholic faith - sans presence of the clergy for over a century - astonished me. The presence and role of the priests is very important in a well organised relion like Christianity, especially the Catholic Church. The priests are required to administer the seven sacraments like baptism and wedding in various stages of life of the faithful.

I had experienced how long absence of the priests led to the wiping out of the Christian faith in Marathwada region, Ahmednagar, Nashik and other districts in western Maharashtra. In those regions, people who embraced Christianity under the influence of the European Protestant and Catholic missionaries in 19th and 20th centuries later did not get the adequate pastoral care and had therefore returned to the Hinduism or embraced Buddhism. The Bardeskars community, it seemed, was strongly entrenched into the religious faith of their ancestors.

Once Fr. Prabhudhar took me to Gadhinglaj where J. B. Bardeskar had established Sadhana Vidyalaya. This made me aware of the progress the Bardekars had achieved in social and educational spheres. Bardeskar Sir to whom I met at his residence was at that time one of the tallest and most respectable figures in the Bardeskar community. The other members of the Bardeskar community had also gained a respectable status among the majority populace. Some were teachers in colleges and schools while others were employed in respectable positions in government departments and private firms.

After migrating from Goa two-three centuries ago, Bardeskars in the borderlines of Kolhapur and Belgum districts (adjoining the Western Ghats) have fully assimilated into the local populace, acquiring fluency in local Marathi and Kannada languages, and yet, maintaining their distinct identity with preservation of their mother tongue Konkani and Christian faith. While travelling to Ajara, Watangi, Hebbal, Chandgadh, Santibastwad near Belgaum and other places, I realised that the Bardeskars had also acquired land, built houses in their new, migrated land. Possession of the agricultural land helped them to be one among the other populace and also offered them gainful livelihood.

The English medium school, Rosary School Ajara, Sarvodaya Khanapur and Sadhana Vidyalaya from Gadhinglaj helped the children to acquire fluency in the language of the modern age.

Once I attended a marriage of a Bardeskar couple, perhaps in Watangi near Ajara. There I was introduced to the folklore, marriage rituals and traditions followed in this community. There were Konkani folk songs when the bridegroom and bride left their houses for the marriage ceremony. The men and women joined in singing the Konkani songs as the marriage parade went from one place to the and later reached at the church where a priest administered the wedding sacrament to the couple.

I also attended the ordination ceremony of Fr. Caridade Drago, a Jesuit, at his native place Santibastwad near Belgaum. There were similar rituals and songs prior to the ordination ceremony which was presided over by Belgaum diocese bishop. (Only a bishop or a clergy of a higher rank in the Catholic Church can preside over ordination ceremony of a priest.)

A few years before that, I had also attended the ordination ceremony of Fr. James Shelke, also a Jesuit, at his native village Umbari near Sangamner in Ahmednagar district. In both cases, the local Christian community had hosted meals for the gathered assembly on the occasion. At Fr. Shelke’s ordination ceremony, there were no typical local Christians’ rituals and tradition as Christianity in Ahmednagar district in 1970s was only 100 years old and hardly a couple of priestly ordinations had taken place in this community by that period.

These Konkani folk songs, rituals and other traditions connected to the marriage and other ceremonies were obviously brought along by the Bardeskars when they left their native villages in Bardez in Goa two centuries back. I wondered whether these songs are still sung and this kinds of marriage traditions are followed to this date back in those villages in Goa?

Same also holds true about various Konkani words, Portuguese –origin phrases as well as songs spoken by the Bardeskars now and which may have been now extinct in the vocabulary of people in Goa. Invariably, some Marathi or Kannada words too may have slipped into the vocabulary of the Bardeskars.

It is a known fact that the Konkani spoken among the Catholics, especially among in south Goa, has many Portuguese-origin words like Kadel for chair, whereas the Hindus may use the word Khurchi which is also used in Marathi. Similar other Portuguese-origin words are Kantar for song (Gayan or Gaani in Marathi) Kaajar for wedding (Lagna in Marathi), Igraj for Church, Kapel for chapel, and so on.

These migrated people however took utmost care to retain their umbilical chord with their villages in Goa. They renewed their shares or Zonne in the village Communidade - a cooperative of land holding villagers –which is only seen in Goa and no where else in India. The elders took pains to visit Goa to register the names of their children as heirs as Zonnkar in the communidade, similar to the Index 7/12 form of the British legacy in India.

During the subsequent frequent visits to various villages in Kolhapur district, I realised that the Bardeskars were not exactly a homogenous community as it seemed to outsiders. There was no tradition of marital relations among all families of Bardeskars. Some families from a village would have marital relations with only families of particular villages. This underlined the caste differences among the Catholic Bardeskar community – a legacy of their castes before their conversion to Christianity in Goa 200 or 300 years before.

People belonging to the Saraswat, Kshatriya and various other castes were converted to Christianity after the Portuguese established their political rule in Goa in early 16th century. Despite the Church’s emphatic refusal to accept existence of casteism among the Christians, the practise had nonetheless continued over the past few centuries and the Bardeskars had carried along with them this dubious legacy.

St. Francis Xavier whose relics are kept at Bom Jesu Basilica in Old Goa has also been a factor drawing the Bardeskars to their native place. Even during the Portuguese regime which ended only in 1961, the Bardeskars visited Goa to attend the feast of this Goencho Saiba, falling on December 3.

Goans are spread in different parts of India and also all over the world. What is the definition of a Goan? It is a most debatable and controversial issue just like the definition of Punekar. Books have been written on the true identity of a Goan. Bardeskars are true Goans although often those residing in Goa may scoff at them as being ‘Bhailo’, the outsider.

As a reporter of The Navhind Times English daily at Panjim in Goa in 1983, I covered the news of Fr. Prabhudhar, himself a Bardeskar, leading a team of pilgrims from Kolhapur district to participate in the annual feast of St. Francis Xavier at Old Goa. The pilgrims had covered the distance from Ajara in Kolhapur district to Old Goa on foot and our newspaper had highlighted the news with my byline and a headline ‘’Their ways of reaching Him’’.

This news aroused curiosity of these Goans settled in neighbouring states and there were a couple of letters to the editors in this regards. This further prompted me to write two articles in The Navhind Times on the prevalent social, economic, religious and linguistic situation of the Bardeskars and various theories related to the causes of their migration.

Reading these two articles, then Margao's independent State legislator (MLA) and also a Konkani writer Uday Bhembre, congratulated me on highlighting the hitherto unknown aspects of the Bardeskar community and appreciated the Bardeskars for preservation of their mother tongue in their new land despite many odds. He further added that the Bardeskar community settled outside Goa is a fine case study for researchers in various faculties of knowledge including sociologists, historians, anthropologists, linguistics and others.

There was a long felt need to conduct research on the exodus of the Christian community from Bardes taluka to neighbouring Maharashtra and Karnataka states. As Alphie Monteriro has now written a book on history and culture of the Brdeskar community, entitled ‘’The Bardeskars- The history of migration .

The book will be published today through virtual mode an online ceremony to be attended by Belgaum Bishop Derek Fernandes, Pune Bishop Thomas Dabre and Sindhudurg Bishop Allwyn Baretto. The quest for knowing the roots and origins of the Bardeskar community has led Monteiro to conduct this research. I have known the Pune-based author for the past several years and the issue of various theories about migration of the Bardeskars from Goa invariably featured in our conversation.

In his quest for the right answers, Monteiro has met several people, referred to various books and articles. As a person interested in social history of Bardeskars and also Christians in India, I am happy to be part of this journey searching the root of the Bardeskar community.

To order copy of the book, message on 09370665992 to Alphie Monteiro or 09561083773 to Philo Monteiro ..

This is Se Cathedral, the venue of decennial ex\position of relics of St. Francis Xavier, at Old Goa.

 बार्देसकर समाजाची संस्कृती : भाग २

(फोटोमध्ये लेखक कामिल पारखे एका प्रसिद्ध बार्देस्कराबरोबर, येशूसंघीय फादर प्रभुधर, यांच्याबरोबर पुण्यातील पेपल सेमिनरीच्या आवारात)

महाराष्ट्र व कर्नाटकच्या सीमावर्ती भागात राहत असलेले गोयंकार कॅथोलिकांनी म्हणजेच बार्देसकर समाजाने आपल्या मूळ वैशिष्ठ्यपूर्ण सामाजिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरा दोनशे वर्षे गोव्यापासून दूर राहूनसुद्धा जपल्या आहेत. त्यांची मातृभाषा कोंकणी टिकवल्यामुळे आणि आंतरजातीय विवाह न केल्यामुळे त्यांना आपली खास ओळख कायम राखण्यात यश आलं आहे. तथापि, त्यांना स्वतःला अथवा त्यांच्या नवीन मातृभूमीतील लोकांना ते `परके’ वाटत नाहीत.

बार्देसकारांच्या गेल्या कित्येक पिढ्या नेहमी खेड्यातील एकाच भागांत राहुन देखील फक्त त्यांच्या घरातच गोवन कॅथोलिक राहिल्या आहेत. पण तरीदेखील त्यांनी इतर समाजांशी सामंजस्य राखले आहे. ते महाराष्ट्रातील कोंकण आणि कोल्हापूर भागांतील नमुनेदार मराठी आणि कर्नाटकातील बेळगांव जिल्ह्यातील वैशिष्ठ्यपूर्ण कन्नडिगा आहेत.

रोमन कॅथोलिक धर्माप्रमाणे कोंकणी भाषा हा त्यांची पूर्वसुरींच्या भूमीशी (गोव्याशी) नाळ जोडणारा एक महत्वाचा घटक आहे. साहजिकच, कालौघात म्हणजेच त्यांच्या लादलेल्या स्थलांतरपासून बार्देसकरांच्या कोंकणी भाषेत मराठी किंवा कन्नडमधील नवीन शब्द आल्यामुळे बरेच मोठे बदल झाले आहेत. तरीसुद्धा, हे शक्य आहे कि बार्देसकरांच्या कोंकणीत असे बरेच शब्द ते अजूनही वापरत असतील, जे गोव्यातील कोंकणीत कधीच नामशेष झाले आहेत. याशिवाय, कित्येक जुनी कोंकणी लोकगीतं ह्या समाजात प्रचलित आहेत, जी विविध सामाजिक प्रसंगी गायली जातात - जसे लग्न, धर्मगुरुदीक्षा आणि इतर धार्मिक सेवा. कोंकणी भाषेच्या संशोधकांना बार्देसकर बोलत असलेल्या कोंकणीत संशोधनाचे मुबलक विषय मिळू शकतील.

काळाच्या ओघात नष्ट होण्याअगोदर त्यांची कोंकणी लोकगीते पुढील पिढ्यांसाठी जपून ठेवण्याची तातडीची गरज आहे. आजदेखील बार्देसकर विविध प्रार्थना म्हणजे पवित्र मिस्सा, रोझरी किंवा पवित्र माळ आणि लितानी कोंकणी भाषेत म्हणतात. गोव्याप्रमाणे इथेही धार्मिक उपासनाविधींसाठी वापरली जाणारी अधिकृत मिस्साग्रंथ किंवा लिटर्जी रोमन लिपीत आहे..

रोजच्या जीवनात कोंकणीचा वापर हा सार्वत्रिक असला तरीदेखील वाङ्मयीन कोंकणी इथपर्यंत अजून पोहचली नाही. काही मोजक्या जेसुईट धर्मगुरुंनी मराठी साहित्यविश्वात आपले वेगळे स्थान निर्माण केले आहे. त्यांत मराठी निरोप्या मासिकाचे संपादक फादर प्रभुधर आणि फादर कारिदाद द्रागो उर्फ संदीप हळदणकर यांच्या मोजक्या साहित्यकृती आहेत.

बार्देसकरांबाबत आणखी एक रंजक गोष्ट म्हणजे त्यांचा गोव्याशी गेल्या दोन शतकात खूपच कमी संपर्क असूनसुद्धा त्यांनी त्यांच्या मूळच्या मायभूमीत असलेल्या मालमत्तांवर असलेला हक्क सोडला नाही. हे विस्मयकारक आहे कि गोव्यातील राज्यकर्ते हे नेहमीच ब्रिटिशांच्या अमलात असलेल्या भारतीय भागांतून येणाऱ्या लोकांविषयी साशंक असत, तरीसुद्धा कोंकण, कोल्हापूर आणि बेळगांव जिल्ह्यांत वाढलेल्या व तेथे बरीच वर्षे वास्तव्य असलेल्या बार्देसकरांनी पूर्वजांच्या भूमीतील मालमत्तेवर आपला हक्क आजमितीपर्यंत कायम राखला आहे.

मी माझ्या पश्चिम महाराष्ट्र व बेळगांव जिल्ह्यातील वास्तव्यात बऱ्याच बार्देसकरांना भेटलो आहे, जे स्वतःची ओळख गोवन, गोयंकार अशी करून देतात आणि ते बार्देस तालुक्यातील आल्डोना, शिवोली, पार्रा, तिव्हिम व इतर गावचे असल्याचे सांगतात. असं म्हटलं जातं कि गोव्यातील बार्देसकरांच्या पूर्वजांनी आपल्या मुलांची नांवे त्यांच्या गावातील कम्युनिदाद या पारंपारिक सहकारी संस्थांमध्ये नोंदवून ठेवली होती. कित्येक बार्देसकरांनी ते जेंव्हा-जेंव्हा गोव्याला भेट देत, तेंव्हा आपले या संस्थातील भाग, शेअर्स किंवा झोण मिळविले, मग ते कितीही छोटे असोत.

नंतरच्या काळात पोर्तुगीजांनी त्यांच्या हद्दीत प्रवेश करणाऱ्या `परकियां’विरुध्द कडक कारवाई करण्यास सुरुवात केली तेंव्हा अनेक बार्देसकर सेंट फ्रान्सिस झेविअरच्या दर्शनाच्या निमित्ताने किंवा इतर काही कामासाठी सुरक्षा नसलेल्या सीमेवरील गावांतून गोव्यात प्रवेश करत.

कालपरवापर्यंत म्हणजे कोल्हापूर आणि कोंकणातील कॅथोलिक धर्मविभाग गोवा धर्मप्रांतापासून वेगळे होईपर्यंत आणि ते पुणे धर्मप्रांताशी जोडले जाईपर्यंत या भागातील सर्व चर्चमधील बाप्तिस्मा, लग्न, मृत्य, इ. विषयीच्या नोंदी पोर्तुगीज भाषेमध्ये असत. बार्देसकारांच्या पूर्वजांविषयी नोंदी असलेली महत्त्वाची माहिती आजही कोल्हापूर जिल्हयांतील आजरा, हलकर्णी आणि इतर ठिकाणी असलेल्या धर्मग्रामातील म्हणजे पॅरिशमधील चर्चमध्ये उपलब्ध आहे. काळाला बार्देसकरांना त्यांच्या भूतकाळापासून तोडण्यात अपयश आले आहे. त्यांनी आपला हा भूतकाळ प्रामाणिकपणे तर कधी कट्टरपणे सांभाळून ठेवला आहे.

माझ्या मते बदलाला विरोध हा नव्या कालानुरूप सुसुत्रीकरणामुळे नसून केवळ रूढी टिकवण्यासाठी आहे. उदाहरणार्थ, कित्येक तरुण बार्देसकरांना त्यांच्या समाजातील काही रितीरिवाजांची कारणे माहित नाहीत तरीदेखील ते पाळण्याची इच्छा त्यांच्यात आहे. परिणामी, बार्देसकर समाजातील विविध गटांत लग्ने होत नाहीत कारण धर्मांतरापूर्वी ते वेगवेगळ्या हिंदू जातींत विभागले गेले होते.

जातीयवादाचं अरिष्ट, जरी कॅथोलिक चर्चची त्यावर अधिकृतपणे बंदी असली तरी, गोव्यात प्रचलित आहे व बार्देसकरांनी ते आपल्याबरोबर गोव्याबाहेर आणलं आहे.

बार्देसकर समाजात काही ‘आंतरजातीय’ विवाह गेल्या काही वर्षात झाले आहेत. काही बार्देसकर अजूनही बिफ खात नाहीत, जे पूर्वाश्रमीचे सवर्ण हिंदू असल्याचे दर्शवते.

त्यांच्या गोव्यातील पूर्वजांच्या परंपरेप्रमाणे आजही या भागांतील विविध चॅपेल आणि चर्चमध्ये वार्षिक सणाचा सोहळा साजरा केला जातो. त्याप्रमाणे म्हापसा शहराजवळील शिवोलीहुन आलेले आणि कोल्हापूर जिल्हातील चंदगड तालुक्यातील अडकूर गावी स्थायिक झालेले बार्देसकर सेंट अँथनीचा सण साजरा करतात. दोन वर्षांपूर्वी जेव्हा तेथे एक चॅपेल बांधले गेले तेंव्हा शिवोलीतील रिवाजाप्रमाणे ते सेंट अँथनीच्या स्मृतीस समर्पित करण्यात आले. गोव्याप्रमाणे येथेही चर्चच्या कारभारात महत्त्व असलेली सामान्य लोकांची कॉन्फ्ररिया आहे.

अशाप्रकारे महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील सीमेवरील गोवन समुदायाने आपली भाषा, धर्म आणि संस्कृती पोसली आणि सुरक्षितपणे टिकविल्यामुळे त्यांना आपली ओळख पुसली जाण्याची भीती ते रहात असलेल्या नवीन ठिकाणी कधीच वाटली नाही. कारण त्यांची पाळेमुळे तेथे खोलवर रुजली आहेत. बऱ्याच बार्देसकरांना पुणे, कोल्हापूर आणि मुंबई येथे नोकऱ्या मिळाल्या आहेत. तर काही मोजके लोक शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत किंवा किंवा आपला व्यवसाय चालवीत आहेत.

((मूळ प्रसिद्धी ३० जून,, १९८५, इंग्रजी दैनिक द नवहिंद टाइम्स, पणजी, गोवा )

बार्देसकर Part one

गोव्यातील बार्देस तालुक्यातील बार्देसकर !

गोव्यातील बार्देस तालुक्यातील बार्देसकर !

गोव्याच्या सीमेबाहेरच्या नजिकच्या परिसरांत म्हणजे कोल्हापूर जिल्ह्यांत आणि कर्नाटकातील बेळगाव जिल्ह्यात फर्नांडिस, डिसोझा, मस्कारेन्हास अशी गोव्यात आढळणारी आडनावे असणारी अनेक लोक आहेत. रोमन कॅथोलिक असलेली ही मंडळी घराबाहेर मराठी आणि घरात आपली मातृभाषा कोकणी बोलतात. या लोकांना बार्देसकर म्हणूनही ओळखले जाते. हे लोक मूळचे गोव्यातील बार्देस तालुक्यातील म्हणून बार्देसकर !

गोयंकारांबद्दल म्हणजे मूळचे गोवन असलेल्या लोकांबद्दल बरंच काही लिहिलं गेलं आहे. मुंबईत किंवा आखाती देशांत स्थायिक होऊन देखील त्यांनी आपलं वेगळं सांस्कृतिक अस्तित्व कायम ठेवलं आहे. त्यांच्यापैकी बऱ्याच जणांनी आपल्या मायभूमीशी आपलं घट्ट नातं कायम ठेवलं आहे. गोव्यात राहणाऱ्या त्यांच्या सग्यासोयऱ्यांना याबद्दल त्यांच्याविषयी खूपच अभिमान वाटत आला आहे.

मात्र गोव्यापासून फक्त २०० कि.मी. अंतरावर महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमेवरील भागात २०० वर्षांपूर्वी स्थायिक झालेल्या गोवन कॅथोलिक समाजाच्या एका मोठ्या समुदायाबद्दल लोकांना फारशी माहिती नाही. आपल्या मायभूमीशी इतकी वर्षे फारसा संबंध नसूनदेखील त्यांनी आपली मूळ गोवन संस्कृती, कोकणी मातृभाषा आणि ख्रिस्ती धर्म टिकवून ठेवला आहे.

मागील २०० वर्षांतील स्थित्यंतरामुळे व बार्देस्करांच्या समाजातील विशिष्ट स्थानामुळे हा समाज ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक व भाषिक संशोधनाचा विषय झाला आहे. बार्देसकरांनी त्यांच्या मूळच्या व स्थानिक अशा दोन वेगळ्या संस्कृतींचा अफलातून संगम साधला आहे.

बार्देसकर समाज छोट्या-छोट्या समूहांमध्ये या सीमावर्ती परिसरात - पश्चिम महाराष्ट्रातील कोल्हापूर ज़िल्ह्यातील गडहिंग्लज, आजरा आणि चंदगड तालुक्यांत तसेच कर्नाटकातील बेळगाव जिल्ह्यातील चिक्कोडी, कुकेरी आणि खानापूर तालुक्यांत स्थायिक झाले आहेत.

गमतीचा भाग असा कि गोव्यातील लोकांचे ह्या स्थलांतरित गोयंकारांबद्दल खूप गैरसमज आहेत. गोवा पोर्तुगीजांच्या जोखंडातून १९६१ साली मुक्त झाल्यावर काही मोजके बार्देसकर आपल्या मूळ गावी गेल्यावर स्थानिक लोकांनी त्यांना परकं मानलं. त्यांची आडनावं डिसोझा, फर्नांडिस, डीकोस्टा अशी असूनसुद्धा काही वेळा त्यांची 'घाटी' (म्हणजे घाटमाथ्यावर राहणारे) म्हणून संभावना केली जाते. गोव्यातील ऐतिहासिक घटनांवर फक्त एक दृष्टिक्षेप, अठराव्या शतकाच्या अखेरीस बार्देसकरांचं शेजारच्या प्रदेशांत झालेलं स्थलांतर आणि त्यानंतरचं त्यांचं जीवन ह्या गोष्टी त्यांच्या महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमेवरील सद्यस्थितीवर प्रकाश टाकू शकतात. अठराव्या शतकाच्या शेवटी त्यांनी केलेल्या मोठ्या स्थलांतराबद्दल आपण खात्रीने बोलू शकतो, परंतु हे स्थलांतर का झालं? यावर इतिहासकारांचं एकमत नाही.

काहींच्या मते बार्देसकरांच्या या एकगठ्ठा स्थलांतरामागे काही राजकीय कारण असू शकतात त्याकाळी भारतात ब्रिटिशांची सत्ता काही भागातच होती. पोर्तुगीजांकडून गोवा काबीज करण्याच्या इराद्याने त्यांनी सत्तारीच्या राणेंची मदत घेतली. प्रतिकार करताना पोर्तुगीजांनी इंग्रजांची बाजू घेणाऱ्या खालच्या जातींतील गोयंकरांना पकडले व दहशत निर्माण करण्याच्या इराद्याने त्यांची कापलेली शरीरे सार्वजनिक ठिकाणी टांगण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे बार्देस्करांनी पोर्तुगीज वसाहतीतून पलायन करून कोल्हापूर, व बेळगाव परिसरात आश्रय घेतला.

तथापि, हे पुरेसं पटणारं नाही कारण स्थलांतर करणारे फक्त कॅथोलिक होते आणि ते सर्व कनिष्ठ वर्गातील नव्हते. एक लोकापवाद असाही आहे कि पश्चिम युरोपात उदयास आलेल्या इन्क्विझिशन कॅम्पेन या नावाने कुप्रसिद्ध असलेल्या कडव्या ख्रिश्चन कॅथोलिक चौकशी मोहिमेमुळे हे स्थलांतर झाले असावे.

या मताप्रमाणे, पोर्तुगीजांनी स्थानिक लोकांचं धर्मपरिवर्तन केल्यानंतर ख्रिश्चन धर्मतत्वांचा चुकीचा अर्थ लावून त्यांना जबरदस्तीने पाश्चात्य पद्धतीची जीवनशैली स्वीकारण्यास भाग पाडलं. पोर्तुगीजांनी स्थानिक ख्रिश्चन लोकांचा Aqui e Portugal' (Here is Portugal!) या मोहिमेचा भाग म्हणून अत्याचार करण्यास सुरवात केली. मूळच्या उच्च आणि कनिष्ठ स्तरांतील हिंदूंचा या लोकांमध्ये समावेश होता. ह्या पाश्चात्तीकरणाचा भाग म्हणून नवख्रिश्चनांना पाश्चात्य कपडे घालण्यास तसेच खाण्याच्या सवयी बदलण्यास सांगितले गेले. गोमांस खायला लावणे हे स्थानिक ख्रिश्चनांच्या सहजासहजी पचनी पडणारे नव्हते कारण त्यांची नाळ हिंदू धर्माशी जोडली गेली होती. ह्या अतिरेकी चौकशी मोहिमेचा धसका घेऊन प्रामुख्याने बार्देस तालुक्यातील बहुसंख्य कॅथोलिक कुटुंबांनी १७६१ ते १७८० च्या दरम्यान ह्या सीमावर्ती भागात स्थलांतर केले असावे.

ह्या स्थलांतरित कॅथोलिक समाजात गेल्या २०० वर्षांत काय बदल घडले असावेत? आणि अशा कोणत्या गोष्टी होत्या कि ज्यामुळे ते गोव्यातील पोर्तुगीज सत्ता हे ब्रिटिश अमलाखालील भारतात राहण्याऱ्या लोकांच्या विरोधात असून देखील आपल्या मायभूमीच्या, मूळ संस्कृतीच्या संपर्कात राहू शकले? असं म्हटलं जातं कि ब्रिटिश सत्ता असलेल्या प्रदेशातील भारतीयांना गोव्यात प्रवेश करण्यास बंदी असून देखील बरेच बार्देसकर आपल्या मूळगावी जात असत. आणि दरवर्षी गोयंच्या सायबाचं म्हणजे सेंट फ्रान्सिस झेवियरचं दर्शन ३ डिसेम्बरला या संताच्या फेस्ताला, फिस्ट डे म्हणजे सणाला घेत असत.

बार्देसकरांचा त्यांच्यावर लादलेल्या स्थलांतरापासून ते आजमितीचा इतिहास थक्क करणारा आहे. तो वाचल्यावर ह्या समाजाचं कुणालाही कौतुक करावंसं वाटेल सुरुवातीला अत्यंत हालअपेष्टा सहन करून त्यांनी आपल्या नव्या प्रदेशांत आपले बस्तान बसवले, स्वतःसाठी सन्माननीय स्थान निर्माण केलं. ह्या कॅथोलिक समाजाने आपल्या भोवतालच्या बहुसंख्य समाजाच्या चालीरीतींशी जुळवून घेतले आहे. नव्या जागी ही बार्देसकर मंडळी इतकी मिळून मिसळून राहिली कि कालांतराने त्यांची ही स्थलांतरित गावंच त्यांची दुसरी मायभूमी बनली. त्या ठिकाणी त्यांनी शेती केली तर काहींनी स्वतःचे व्यवसाय सुरु केले. ते पश्चिम महाराष्ट्रात मराठी तर कर्नाटकात कन्नड अस्खलितपणे बोलू लागले. तरीदेखील त्यांनी वेगवेगळ्या खेड्यांत आणि गोव्यापासून दूर राहून देखील आपली मायबोली म्हणजे ‘आमची भास’ कोंकणी जिवंत ठेवली.

बार्देसकर महिला सुके-ओले मासे विकतात. बाजाराच्या दिवशी वेंगुर्ल्याहून मासळीचा पुरवठा होतो. गोव्याच्या अगदी विरुद्ध, जिथे हिंदूंना ख्रिश्चन लोक 'कोंकणो' संबोधतात, ख्रिस्तीधर्मीय बार्देस्करांना मात्र स्थानिक लोक ‘कोंकणी’ म्हणतात कारण ते कोंकणी भाषा बोलतात म्हणून.

बार्देसकरांची अतिशय नवलाची बाब अशी कि ख्रिश्चन धर्मात एकत्रित मिस्साविधी, प्रार्थना व जीवनाच्या विविध टप्प्यांतील स्नानसंस्कार म्हणजे सप्त सांक्रामेंत महत्वाचे समजले जातात. असे असूनही त्यांनी कित्येक दशके धर्मगुरूंच्या उपस्थितीविना आपला धर्म सांभाळला. ह्या समाजाने आपल्या गोव्यातील पूर्वसूरींच्या धर्माचं पालन करत कोणतंही धर्मशास्त्राचे ज्ञान नसताना आणि धर्मगुरु नसताना प्रार्थना आणि धार्मिक चालीरीतींचे जतन केले, कौटुंबिक प्रार्थना, रोझरी जपमाळ आणि लितानी चालू ठेवल्या. गोयंचो सायबा म्हणजे सेंट फ्रान्सिस झेव्हिअर हा त्यांचा अर्थातच महत्त्वाचा संत होता. नंतरच्या काळात गोव्यातील धर्मगुरूंना बार्देसकरांच्या धार्मिक गरजांसाठी वेळोवेळी या परिसरांत पाठवण्यात येत असे.

पोर्तुगिजांच्या सत्तेतून १९६१ साली गोवा मुक्त होईपर्यंत सावंतवाडी आणि कोल्हापूर हे विभाग गोवा धर्मप्रांताचे भाग होते. नंतर त्यांचा पुणे धर्मप्रांतात समावेश करण्यात आला. धर्मगुरूंशिवाय किंवा धर्मशिक्षकांविना धर्मपालन करीत राहणाऱ्या ह्या समाजाविषयी चर्चच्या अधिकाऱ्यांना आजतागायत कोडं पडलं आहे. नंतर जेसुइटांनी बार्देसकरांच्या नव्या पिढीला ख्रिश्चन धर्माचरण नव्याने शिकविण्यास सुरवात केली. ह्या समाजाने २०० वर्षांच्या कालखंडात आपल्या वाडवडिलांच्या धर्मात राहून आणि धार्मिक उपासनाविधींपासून वंचित राहूनसुद्धा आता मुख्य प्रवाहात येऊन ख्रिश्चन धर्मातील आधुनिक प्रवाहांचं स्वागत केलं आहे.

( मूळ प्रसिद्धी : कामिल पारखे. जून २३, १९८५, इंग्रजी दैनिक द नवहिंद टाइम्स, पणजी, गोवा )

Rev. Baba Padmanji, first Marathi novelist, missionary

15. Rev. Baba Padmanjee, first Marathi novelist, missionary

Rev. Baba Padmanji (Padamanjee) well known as the first novelist in Marathi literature. The novel 'Yamunaparyatan' written by him in 1857 is recognised as the first novel in Marathi language. The novel highlighted the problems faced by widows in the 19th century and advocated remarriages for them. Padmanjee wrote about 150 Marathi books including collection of essays, autobiography, and dictionaries. A missionary to the core, Padmanjee was a social worker as well. He exposed and criticised many evil customs in the society of his time, through his literature.

Baba Padmanjee was born in Belgaum in Karnataka in May 1831. His full name was Baba Padmanjee Mulay. However, as per the custom prevailing then, he did not use his surname. He belonged to the 'Kansar' (metal vessel makers) caste. His father Padmanjee Manikjee who was a sub assistant surveyor and a builder in South Konkan was posted to Belgaum. Padmanjee studied at the The London Mission School in Belgaum. He later joined Elphinston School of Mumbai in 1847.

Merely a year later, he married as per Hindu rights and quit the school. Due to his father's posting, he stayed in Eden in 1848. On his return, he joined Free Church School at Kalbadevi in Mumbai in 1849. There was a teacher, Narayanshastri Sheshadri, who was originally a Chitpawan Brahmin but got converted to Christianity.

During this period, Baba Padmanjee's views about customs in Hindu society and casteism underwent change. He became a member of the Paramhans group, a reformist organisation functioning secretly. The objective of Paramhans group was to bring about reforms in Hindu society by abolishing casteism, eschewing idolatry, and propagating remarriages for widows. However, considering the strong opposition of the orthodox people to these reforms, the group met and held discussion with great secrecy. Later, one of the members of the group betrayed the group and disclosed the list of members in public. The release of the list created a great sensation and turmoil in society. There was a rumour that these members had an inclination towards Christianity and all of them would sooner or later get converted to Christianity.

Learning of this development, Baba Padmanjee's father immediately summoned Baba to his home at Udatare near Satara. His relatives persuaded Baba not to embrace Christianity. Under tremendous emotional pressure, Baba took a vow that he would not accept Christianity at least during the lifetime of his father. With this assurance, Baba was allowed to return to Mumbai, two months later.

Baba Padmanjee embraced Christianity in September 1854 at Belgaum. He was 23 years old then. He has explained the reasons for his conversion in an article published in Christian Marathi periodical 'Dnyanodaya'. The news of his conversion was published in many other Marathi periodicals and caused a great sensation in society. In the Marathi periodical 'Dnyanaprakash', following comment were published –

"Baba Padmanjee Kansar of Mumbai embraced Christianity on the 20th of the last month at Belgaum. This news has been published in several newspapers. One of our friends has received a personal letter, which reveals that, this person (Baba) also tried to take his wife along. But she refused. Baba Padmanjee has learnt English. His inclination towards Christianity has been there for a very long time. He has authored books in Marathi on subjects like women's' education, anti-idolatry and essays on various subjects."

In another periodical 'Vartamandipeeka,' the following news was published with a satirical comment - "There was news everywhere, which we according to a reliable source confirm to be true. We cannot call him 'Rajashri' but Baba Padmanjee could be called as 'Mister', who at Belgaum embraced Christianity by getting baptism from Rev. Taylor. His knowledge of English is good. Let Baba get salvation at least in Jesus' holy name. Hopefully, he does not pick up a new religion every day like Baliram.''

After embracing Christianity, Padmanjee persuaded his wife to embrace Christianity and to stay with him. However, having failed in his endeavor, he divorced his wife in1858 and married Serabai according to Christian rights in 1860. Twelve years later, when she died, he married her sister Hannabai. The second Christian wife also died in 1879 and he married for the third time in 1881. This wife died in 1890.

After conversion, Baba lived in Pune for nearly 16 years. He was a teacher in Free Church School. On April 7,1867, he was ordained a pastor of the Free Church Mission. Having worked as pastor for about five years, Baba devoted himself to writing fulltime. He ran many periodicals. In 1878, Padmanjee accepted editorship of the Bible and Tract Society in Mumbai. During this period, Baba wrote a lot. As the editor at the Bible Society, his responsibility was to correct Marathi translations of Bible and also proof read the matter. He was also a member of the translation committee of the Bible Society.

Baba Padmanjee appears to have been quite popular in the Christian community. Special functions were organised to celebrate the 40 and 50 years of his conversion and these functions found mention in newspapers of those time.

Rev. Baba Padmanjee enriched Marathi literature as he wrote for 50 years, from 1852 to 1906. He earned a prominent place for himself in Marathi literature due to the large number of essays, dictionaries, thesaurus, biographies and autobiography written by him. Poet Narayan Vaman Tilak acknowledged him as the father of Marathi Christian literature and research scholar Rev. Bhaskarrao Ujagare has described him the 'Bhishmacharya (pioneer)  of Christian Literature'.

Baba was a prolific writer. Some of his works became extremely popular. His autobiography 'Arunoday' has been translated into many languages. Besides, he ran periodicals like 'Udayprabha', Satyadipika (Dhakati), 'Satyadipika (Thorli), 'Satyawadi', 'Kutumbmitra', and 'Aikyadarshak'. He wrote in different forms of literature in these periodicals for 30-35 years and addressed several social problems.

Baba Padmanjee and Pandita Ramabai, another veteran missionary and social reformer from Maharashtra, were contemporaries. Prior to their conversion, both were scholars of Hinduism and therefore, their conversion to Christianity caused a sensation in society. Later, both these scholars devoted themselves to missionary work. However, the paths of these two veterans were totally different. Pandita Ramabai on becoming Christian took a vow of social service and dedicated herself for welfare of child widows, orphan children and their education. For several years before and after her conversion, she was constantly in the limelight and had to face severe criticism of the orthodox sections of society. This was the same fate meted out to other social reformers like Mahatma Jotiba Phule, his wife Savitribai, and also Gopal Ganesh Agarkar. Ramabai faced the criticism bravely and refused to abandon the path she had chosen. Baba Padmanjee too was a social reformer to the core, but his main arena was literature. He had a strong difference of opinion with Pandita Ramabai on certain issues. He too had severely criticised her in the 'Dnyanoday', a Marathi periodical published by the Christian missionaries.

Baba Padmanjee had very cordial relations with Mahatma Phule, one of the pioneers of social reforms in Maharashtra. Padmanjee used to write many articles signed as B.P. He wrote a preface to 'Brahmanache Kasab' (Skill of the Brahmins) authored by Mahatma Phule and signed it as B.P. Baba had also done proofreading of ' Shivajicha Powada' (A song in praise of Shivaji Maharaj) written by Mahatma Phule. The life and works of Mahatma Phule inspired Dr Babasaheb Ambedkar to fight the evil custom of untouchability.

When Mahatma Phule launched his work for the upliftment of neglected sections of society like child widows, women, and other downtrodden sections, he had to face tremendous opposition. Padmanjee always stood by him as a friend and writer. Senior researcher Y. D. Phadke in his book 'Visavya Shatakatil Maharashtra' (Maharashtra in the 20th century- Volume - I) has noted that, missionaries like Baba Padmanjee, through his periodicals 'Satyadipika', and ' Dnyanodaya', always stood by Phule.

Padmanjee’s literary works in Marathi were regularly published with several editions to follow. Of course, his advertising acumen and his marketing strategies for reaching out to the readers proved very useful.

Padmanjee retired at the age of 71 in 1902 after working for 25 years as editor of the Bible and Tract society. For the remaining years of his life, he got pension from this institution. This great scholar and a social leader passed away on August 29, 1906 in Mumbai at the age of 75. He was interred at the Shivadi graveyard in Mumbai. A plaque in his memory was erected at the cemetery on the occasion of his 100th death anniversary in 2006.

Dr Keshav Sitaram Karadkar, a biographer of Baba Padmanjee, has lauded the literary and social values of the Marathi novel, 'Yamunaparyatan' written by Padmanjee. The book deals with the predicament of widows in the 19th century. The state of widows and their remarriages was a flashpoint in the 19th century. This novel had a 27-page Sanskrit preface written by a veteran social reformer Dadoba Pandurang. The author along with the novel also published the Marathi summary of this preface, consisting of 18 pages. In his preface, Dadoba Pandurang emphasised remarriage of child widows. The subtitle of the novel was 'Hindusthani Vidhavanchya Sthitiche Nirupan' (The exposition of state of Indian widows).

Yamuna, the protagonist of the novel 'Yamunaparyatan', embraces Christianity. This seems to have put off many literary critics and scholars who alleged that Baba Padmanjee had written the novel only to propagate Christianity. As a result the novel was denied it’s due literary value and rightful place as the first novel in Marathi language. Some of these critics went to the extent of denying it the status of first novel in Marathi language due to its 'pro-Christianity' angle. The recognition and honour of being the first Marathi novelist eluded Baba Padmanjee for a long time. It was left to his biographer, Karadkar, to conclusively prove the literary value of this novel and to restore Padmanjee's honour as the first Marathi novelist after his death.
   
'Yamunaparyatan', which brought an important social issue of the nineteenth century on the anvil, drew a great response during Baba's lifetime itself. To facilitate these literary works reach maximum readers, Padmanjee adopted various marketing techniques like pre-publication discounts and advertisement of his literary works. Consequently, during his lifetime, three editions of this novel were sold out. Notwithstanding the comments about the literary and other values of the novel, there was a great applause from the readers.

In the second edition of the novel, Padmanjee published a list of those who purchased copies of the novel. The list comprised of veterans like Dadoba Pandurang, Jagannath Shankarsheth, Lokahitwadi Gopal Hari Deshmukh, Mahatma Jotiba Phule, Sheikh Dawood Gulam Mohammad, educationist Rev. John Wilson and Rev. Narayanshastri Sheshadri, Marathi dictionary composer James T. Molsworth, and others. Baba Padamanjee's novel was selected for studies at University level and later it became a subject for Ph. D. thesis.

Baba Padmanjee published a thesaurus titled 'Shabdaratnawali' in 1860. This was the first thesaurus in Marathi. It was based on 'Roget’s Thesaurus', a dictionary of parallel words written by senior English dictionary composer Peter Mark. The first edition of Roget’s Thesaurus was published in 1852. Rev Padmanjee published 'Shabdaratnawali' eight years later.

Padmanjee published  'A Comprehensive Dictionary- English and Marathi' in 1860. The second and third editions of the dictionary with more than 20,000 words were published in 1870 and 1889, respectively.

'A compendium of Molesworth Marathi and English Dictionary' was yet another dictionary brought out by Baba. The first edition of this dictionary was published in 1863. The revised editions were published in 1875, 1882, and 1890. These editions indicate the response from the readers.

Dr. Bhimrao Kulkarni, in his preface to the Marathi book  'Baba Padmanjee: Kal Wa Kartutwa' writes - " Ever since his childhood the power of religion had captured Padamanjee's mind and when still young he converted to Christianity. Through his devotion to Jesus, he wrote a commentary on the New Testament. He carried out a comparative study of Christianity and Hinduism. He published many periodicals, wrote booklets and ran schools. He was extremely dedicated to writing and printing about European Christian missionaries. He enclosed bibliographies  even for small booklets for the convenience of readers. He resorted to attractive advertisements to communicate to readers. He ensured that his books reached readers by offering pre-publication discounts. His role appears to be mainly of an author of an encyclopedia, when one studies his compilation of essays, commentary on Bible and clarifying ideology of Hinduism."


References:

1. 'Baba Padmanjee: Kal Wa Kartutwa' - Dr. Keshav Sitaram Karadkar, Maharashtra Rajya Sanskruti Mandal, Mumbai 400 032. (1979).

2. 'Yamunaparyatan Athawa Hindusthanatil Vidhawanchya Sthitiche Nirupan' -  (Marathi) Baba Padmanjee, Snehwardhan Prakashan, Publishers - L. V. Tawre, 4, Sharda, Pashan Road, Opp Abhimanshree Society, Pune 411 008 (Fifth edition 1994).

3. 'Visavya Shatakatil Maharashtra (1901-1914)' (Marathi) First volume - Yashawant Dinkar Phadke, Publisher - Saswad Ashram Wishwast Mandal, Dist: Pune, Distributors - Shrividya Prakashan, 250, Shaniwar Peth , Pune-  411 030 (1989).

Bardeskars Part II , Goan Catholics settled in Maharashtra and Karnataka in 18th century

Articles on Bardeskars, Goan Catholics from Bardez taluka settled in border areas of Maharashtra and Karnataka in the late 18^th century and  published in Sunday supplement of  The Navhind Times, Panaji, Goa, on 23 August and 30 June, 1985. Bardeskars 23 June 1985

The Bardeskars Part II – June 30, 1985

The Bardeskar community, the Goan Catholics scattered in border districts of Maharashtra and Karnataka, has maintained an unique social, cultural and religious set up there, akin to that of Catholics in Goa despite their migration two centuries back. Ppreservation of their mother tongue Konkani and lack of inter-religious marriages have been the major components enabling them to have a distinct identity of their own. Yet the community has never considered nor is considered by others as an 'alien' to the culture of their new homeland.

The last many generations of these Bardeskars have remained Goan Catholics only in their homes, often residing in the same areas in a village but still intermingling with the rest of the communities. They are typical Marathi people in the Konkan and Kolhapur regions of Maharashtra and Kannadigas in Belgaum district of Karnataka .

Konkani language, like their Roman Catholic religion, is an important factor maintaining their umbilical cords with their ancestral land, Goa. Obviously with the passage of time since their forced migration, Konkani language of Bardeskars has undergone tremendous changes when new words from either Marathi or Kannada were incorporated in it. Despite this, it is likely that many of the Konkani words used during old times and now almost extinct in Goa might be used by the Bardeskars even now. Besides, several of the old Konkani folksongs meant for various social occasions like marriages, ordinations and other religious services are still widely used by the community. Those studying the development of Konkani language will find ample subject matter for their research in the Konkani language spoken by the Bardeskars. There is a urgent need to collect the Konkani folksongs for posterity, lest they are wiped out in the passage of time.

Even to this date, Konkani language is widely used by Bardeskars in religious services like mass, rosary and litany. The liturgy utilised for religious services is in Roman script, the same script also used in Goa. However in spite of widespread use of Konkani in daily life, the Konkani literature movement has not yet reached to these regions while a few of the Bardeskar Jesuit priests like Fr Prabhudhar, editor of Marathi monthly 'Niropya', and Fr Caridade Drago, have carved a niche for themselves in Marathi literature, having a few literary works to their credit.

Another interesting factor about the Bardeskars is that despite having almost very less contacts with Goa for two centuries, they have not surrendered their rights over their properties in their original homeland. It is amazing that though the foreign rulers in Goa were always apprehensive of anyone entering the territory from the British India border, the Bardeskars having brought up and spent many years in Konkan,Kolhapur and Belgaum districts, stakes their claim on the 'Zonn' of the comunidade of the areas of their forefathers and continue to do so upto this date. During my stay in western Maharashtra and some parts of Belgaum district, I met many Bardeskars who introduced themselves as 'Gaonkars' of Aldona, Siolim, para, Tivim and other places in Bardez taluka.

It is said that the ancestors of these Bardeskars faithfully registered the names of their children in the records of their respective communidades (cooperatives) in their villages in Goa and that many of them managed to take the Zonn (share) from these communidades whenever they visited Goa, no matter how small the Zonn was. In the later stages when the Portuguese rulers took strong action against any 'foreigners' entering into the Goan territory, many of the Bardeskars are said to have come to Goa either to pay homage to their patron St Francis Xavier or for some other works through unguarded border villages.

Till recently before the Catholic parishes from Kolhapur and Konkan region were bifurcated from Goa archdiocese and linked to Pune diocese, all the records of the churches in these areas, dealing with baptism, marriages, deaths, etc were in Portuguese. The records giving vital information of the forefathers of the Bardeskars are still available in Ajra, Halkarni and other church parishes in Kolhapur districts .
The passage of time has failed to severe the Bardeskars from their past and they have often faithfully, sometimes rigidly, preserved it. The resistance to change according to new times, I think, is not so much due to the rationalisation but merely due to keep up the convention. For example, many young Bardeskars do not know the exact reasons behind some dos and donts in their community although they are willing to abide by it.
Consequently, marriages are not so common in the Bardeskar community between its various groups, belonging to different Hindu castes before their conversion to Christianity. The scourge of casteism – a practice which is officially banned by the Catholic Church and still prevalent in Goa - was carried by them to their places outside Goa. Various efforts are being made by the Jesuit priests who also belong to the Bardeskar community to eradicate the practice of casteism and as a result, some 'inter-caste' marriages within the Bardeskar community have taken place during the past few years. Some of the groups of Bardeskars are still averse to beef eating – a fact hinting at their high caste origin in Hinduism in Goa.
The celebration of annual feast is held even to this date at various chapels and churches in these areas as per the tradition of their ancestors in various villages in Goa. Thus, the Bardeskar community hailing from Siolim near Mapusa and settled in Adkur village in Chandgad taluka of Kolhapur district celebrates the feast of St Anthony. Two years back when a chapel was constructed there, it was dedicated to St Anthony of Padua, as is the case in Siolim.
Like Goan villages, here too one finds 'Confraria', the laymen hierarchy in church affairs and the distinction between the Gaonkars and non-Gaonkars. However fortunately there were no disputes experienced on the style of the recent Cuncolim controversy in the past over this issue.. The Church authorities here are making efforts to establish equality among all in the Catholic Church all over the world.
Thus having nursed and safely preserved their language, religion and culture, these Goans in neighbouring states have never faced the crisis of loss of identity in their new homes as they have firmly established their roots there.
Many of the Bardeskars have found jobs in the mills in Pune, Kolhapur and Mumbai while a few of them are teaching in educational institutions or running their own business.