हरेगावचे स्थान

 महाराष्ट्रात भौगोलिकदृष्ट्या हरेगावचे स्थान काय आहे हे फार लोकांना माहित नाही. हरेगाव हल्लीच्या हमरस्त्यावर नाही, मात्र याच हरेगावामुळे या परिसरात हमरस्ते आणि रेल्वे स्टेशने तयार झाले, औद्योगिक आणि आर्थिक विकास झाला आणि आसपास श्रीरामपूरसारखे त्याकाळात अस्तित्वात नसलेले शहर निर्माण झाले. ही बाबसुद्धा लोकांना माहित नसणार

अहमदनगर जिल्ह्यातच आणि श्रीरामपूरजवळ असलेले शिर्डी हे स्थळ जगाच्या नकाशावर आपली जागा राखून आहे. मात्र शिर्डी हे नावारुपाला आले ते अलीकडच्या काळात, म्हणजे सत्तरच्या दशकात.

त्याकाळात श्रीरामपूरहून मी आणि माझा एक मित्र सायकलने शिर्डीला जायचो, तिथे दर्शन वगैरे झाल्यानंतर आम्ही मुले आणि इतर भाविक लोक थेट साईबाबांच्या मूर्तीसमोर बसायचो. देवदर्शन झाल्यावर काही क्षण मंदिरात किंवा पायऱ्यांवर स्वस्थ बसायचे असते, हे मी त्यावेळी शिकलो. आजूबाजूला भिंतीही नव्हत्या आणि अजिबात गर्दी नसायची यावर आज कुणाचा विश्वासही बसणार नाही. याउलट हरेगाव मात्र फार पूर्वीपासून एक गजबजलेले ठिकाण होते.

समाजमाध्यमावर ``आम्ही हरेगावकर'' या ग्रुपचा गेली काही वर्षे मी सभासद आहे. हरेगावशी माझे जवळचे नाते आहे.

गेल्या शतकात ब्रिटिश काळात भारतात ग्रामीण भागांत ज्या ठिकाणी औद्योगिक क्रांती झाली, त्या स्थळांमध्ये हरेगावचे महत्त्वाचे स्थान आहे.

याचे कारण म्हणजे भारतातला पहिलावहिला खासगी साखर कारखाना हरेगावात ब्रिटिश जमान्यात सुरु झाला होता.

हरेगावात ब्रिटीश काळात सुरु झालेली बेलापूर शुगर फॅक्टरी जशी देशातला पहिला खासगी साखर कारखाना तसेच ब्रिटिशांनी भारतात १९२६ साली बांधलेले पहिले धरण अहमदनगर जिल्ह्यातच अकोले तालुक्यात भंडारदरा येथे आहे. आता ११ टीएमसी क्षमता असलेले हे भंडारदरा धरण जिल्ह्याची जीवनदायिनी आहे.

हरेगावच्या या बेलापूर शुगर फॅक्टरी कारखान्यामुळे आजूबाजूच्या परिसरात सामाजिक, आर्थिक आणि साधनसुविधांबाबत मोठ्या प्रमाणात परिवर्तन घडून आले.

आमच्या श्रीरामपूर शहराची तर वेगळीच कथा आहे. आज अहमदनगर जिल्ह्यातलं एक प्रमुख आणि तालुक्याचं ठिकाण असलेल्या या शहराला शंभर वर्षांचाही इतिहास नाही. बिनवेशीचं आणि अठरापगड जतिजमातीच्या लोकांचं शहर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या शहराची मुळी निर्मिती झाली ती इथल्या रेल्वेस्थानकामुळं.

आणि हे रेल्वे स्थानक कशामुळे अस्तित्वात आले ? तर हरेगावातल्या या खासगी साखर कारख्यान्यामुळे!

हे ऐकून नव्या पिढीला आज गंमतच वाटणार आणि सद्याच्या श्रीरामपूर आणि हरेगावची परिस्थिती अगदी विरुद्ध टोकांत बदलली आहे.

आज खुद्द श्रीरामपूर अहमदनगर जिल्ह्यातले एक मोठे शहर आहे आणि हरेगावची ओळख श्रीरामपूर तालुक्यातले गाव अशी करून द्यावी लागते.

ब्रिटिश अमदानीत पुणे-दौंड- मनमाड या मार्गावर रेल्वे धावू लागली आणि श्रीरामपुरात रेल्वेचा एक थांबा सुरु झाला.

ब्रिटिश काळातच श्रीरामपूर इथून बारा-तेरा किलोमिटर अंतरावर असलेल्या हरेगाव येथे देशातला - अन आशिया खंडातलासुद्धा पहिला - साखर कारखाना सुरु झाला.

दी बेलापूर शुगर कंपनी या एका ब्रिटिश कंपनीनं ही शुगर फॅक्टरी १९२४ साली स्थापन केली. सर जोसेफ के हे या साखर कारखान्याचे संस्थापक. सन 1924 ते 1958 या मोठ्या कालखंडात दी बेलापूर शुगर कंपनी या साखर कारखान्याचे ते सलगतेने चेअरमनपद होते. स्वतंत्र भारतामधील म्हणजेच महाराष्ट्रातीलही साखर धंद्याचे जनक असे त्यांना संबोधले जाते.

तेव्हा जवळ असलेल्या बेलापूर गावाचं नाव या कारखान्याला दिलं, बेलापूर शुगर फँक्टरी. या कारखान्याच्या सोयीसाठी या ठिकाणी एक रेल्वे थांबा दिला गेला आणि या रेल्वे स्टेशनची स्थापना झाली.

या रेल्वे स्टेशनला स्थानिक ठिकाणचे नाव हवे म्हणून इथून पाच किलोमीटर अंतरावर असलेल्या बेलापूर गावाचे नाव देण्यात आलं.

श्रीरामपूरच्या मध्यवर्ती भागात असलेल्या या रेल्वे स्टेशनचे `बेलापूर स्थानक' हे नाव आजतागायत कायम आहे, आहे कि नाही गंमत ?

``बेलापूर- श्रीरामपूर के लिये यहा उतरीये'' असे फलक फलाटावर जागोजागी असायचे, ते वाचून गंमत वाटायची.

पुण्यामुंबईत, नाशिक, मराठवाड्यात कुठल्याही रेल्वे स्टेशनवर श्रीरामपूरचे तिकीट मागितले कि तिथला क्लार्क झटकन बेलापूरचे तिकीट देतो, महाराष्ट्राबाहेर मात्र असं चालणार नाही. श्रीरामपूर या नावाचं एक मोठे रेल्वे स्टेशन पश्चिम बंगालमध्ये आहे.

तुम्ही महाराष्ट्राबाहेर भारताच्या एखाद्या कोपऱ्यांत असाल आणि तेथून श्रीरामपूर रेल्वे स्टेशनचे तिकीट मागितले तर अडचणीत येऊ शकाल. हा खुद्द माझ्या बाबतीत घडलेला प्रसंग.

पत्रकारितेचा अभ्यासक्रम पूर्ण करुन मी रशिया-बल्गेरियातून भारतात परतलो आणि दिल्लीतून रेल्वे प्रवासात श्रीरामपूरचे तिकीट मागितले तेव्हा गडबडगोंधळ होऊन मला भलतेच तिकीट मिळाले होते.

श्रीरामपूरला (बेलापूरला !) `फॉरेन रिटर्न' मी ओव्हरकोट वगैरे खूप सामानासह उतरलो तेव्हा तिकीट चेकरने अडवल्यावर आणि माझे तिकीट पाहून त्याने मला थांबायला सांगितले.

नंतर कोपरगाव ते श्रीरामपूर असा विनातिकीट प्रवास केल्याबद्दल तिकीट रकमेच्या दुप्पट दंड (सहा रुपये) भरावा लागला होता ! ही घटना १९८६ची आहे.

पुण्यात खडकी येथे लष्कराचे मोठे ठाणे आहे, या विविध लष्करी संस्थांतून रणगाडे, तयार केलेला दारुगोळा, जिप्स वगैरे देशभर वाहून नेण्यासाठी रेल्वेचा वापर केले जातो. तर या वस्तू आणि वाहने मुख्य रेल्वे स्थानकापर्यंत नेण्यासाठी खडकी येथील या संस्थापर्यंत रेल्वेचे रूळ जोडले आहेत आणि या रुळांचा वापर केवळ लष्करी सेवांसाठी होतो,

अगदी त्याचप्रमाणे केवळ या साखर कारखान्यासाठी तब्बल तेरा किलोमीटर लांबीचे नॅरो गेज रूळ श्रीरामपूर म्हणजे बेलापूर रेल्वे स्टेशनपासून बेलापूर फॅक्टरीपर्यंत जोडण्यात आले होते.

या बेलापूर शुगर फँक्टरीत कच्चा माल असलेल्या ऊसाची आणि नंतर पक्क्या मालाची म्हणजे साखरेची वाहतूक करण्यासाठी या बेलापूर रेल्वे स्टेशन अन हरेगावचा साखर कारखाना यादरम्यान छोट्या रुळांवर - नॅरो गेजवर - इंजिन आणि मालगाडी धावू लागले. या मालगाडीला `लॅडीस' या नावाने ओळखले जात असे.

हरेगावला आणि श्रीरामपूरला मी असताना अनेकदा या ऊसाने भरलेल्या किंवा मोकळ्या लॅडीसने काही मीटर अंतराचा गार्ड्सची नजर चुकवून अनेकदा प्रवास केला आहे.

साठच्या दशकातला उत्तरार्ध. त्याकाळात श्रीरामपूर तालुक्यातल्या हरेगावच्या संत तेरेजा मुलांचे विद्यालय बोर्डिंगमध्ये मी तिसरी किंवा चौथीत असेन. त्याकाळी अहमदनगर जिल्ह्यात सर्वच मिशनकेंद्रांत जर्मन जेसुईट प्रॉव्हिन्सचे सदस्य असलेले जर्मन, ऑस्ट्रेलियन किंवा स्विस फादर्स असत. देशी धर्मगुरुंचे युग सुरु होण्यास अजून एक दशकाचा कालावधी होता.

त्याकाळात हरेगावात डी क्वार्टर्स वगैरे साखर कारखान्याच्या अधिकाऱ्यांच्या मोठ्या बंगलेवजा कॉलनीज होत्या, आजूबाजूला एकवाडी ,दोनवाडी अशा अनेक वाड्या असायच्या, तेथून बैलगाडयांनी ऊस यायचा, दोन-तीन ट्रॉली असलेल्या खूप धिम्या गतीने चालणाऱ्याट्रॅक्टरमार्फतसुद्धा ऊस आणला जायचा, त्या ट्रॉलीमधून ऊस खेचण्यासाठी लहानमोठे सगळेजण प्रयत्न करायचे. हरेगाव असे नुसते गजबजलेले असायचे.

नंतर श्रीरामपूरजवळच दोन किलोमिटर अंतरावर टिळकनगर येथे खासगी मालकीची महाराष्ट्र शुगर फॅक्टरी सुरु झाली आणि या आधुनिक औद्योगिक क्रांतीमुळे श्रीरामपूर हा नवा परिसर बाळसे धरू लागला आणि थोड्याच अवधीत ते अहमदनगर शहराच्या खालोखालचे जिल्ह्यातले एक मोठे शहर बनले.

ऐंशीच्या दशकापर्यंत श्रीरामपूरजवळचे हे दोन्ही खासगी साखर कारखाने नव्याने उदयास आलेल्या सहकारी साखर कारखान्यांच्या वाढत्या स्पर्धेमुळे बंद पडले. एकेकाळी बारा तालुके असलेल्या अहमदनगर जिल्ह्यात तेरा साखर कारखाने होते.

बंद पडलेल्या या कारखान्यांवर प्रत्यक्ष आणि प्रत्यक्षरित्या अवलंबून असणाऱ्या पूरक उद्योगांचे, आसपासच्या हजारो लोकांचे आणि कुटुंबांचे रोटी-रोजगार बुडाले आणि श्रीरामपूरच्या वाढत्या आर्थिक वैभवाला खीळ बसली.

शेजारचा अशोक सहकारी कारखाना याबाबतीत फार मदत करू शकला नाही. त्यामानाने शेजारीच असलेल्या लोणी-प्रवरानगर परिसराने -आधी विठ्ठलराव विखे पाटील आणि त्यानंतर बाळासाहेब विखे, राधाकृष्ण विखे यांच्या राजकीय नेतृत्वाखाली खूप मोठी मजल मारली.

एकेकाळी बेलापूर शुगर फॅक्टरीसाठी राज्यभर प्रसिद्ध असलेले हरेगाव हल्ली तिथं भरणाऱ्या मतमाऊलीच्या म्हणजे मदर मेरीच्या यात्रेसाठी प्रसिद्ध आहे.

तिथल्या सेंट तेरेजा स्कुलच्या बोर्डिंगमध्ये १९७०च्या दरम्यान मी दुसरी आणि तिसरीला असताना होतो. या सप्टेंबरच्या दुसऱ्या शनिवारी-रविवारी भरणाऱ्या यात्रेसाठी महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यांतून पाच लाखाच्या आसपास ख्रिस्ती समाज आणि इतर लोक जमतात.

या हरेगावच्या मतमाऊली यात्रेबाबत मी विस्तृत लेख लिहिलेला आहे. माझ्या ``क्रुसाभोवतालचा मराठी समाज'' या पुस्तकात तो समाविष्ट केलेला आहे,

या यात्रेनिमित्त उद्या ऑगस्ट २९ रोजी हरेगावच्या गगनचुंबी देवळात मदर मेरी मतमाऊलीच्या दहा दिवसांच्या नोव्हेना प्रार्थना सुरु होतील. इथले संत तेरेजा चर्च उंचच-उंच मनोऱ्यासाठी प्रसिद्ध आहे. इतका उंच चर्च मनोरा तुम्हाला पुण्या-मुंबईत किंवा वसईतसुद्धा सापडणार नाही.

हरेगावात प्रवेश केला कि सुरुवातीलाच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा एक पूर्णाकृती पुतळा दिसतो. बाबासाहेबांनी हरेगावला भेट दिली होती, या स्मरणार्थ हा पुतळा उभारण्यात आला आहे. मतमाऊलीच्या यात्रेला येणारे अनेक लोक भक्तिभावाने बाबासाहेबांच्याही पुतळ्याला हार घालत असतात.

मुंबईच्या बांद्रा येथील मौंट मेरी यात्रेला पर्याय म्हणून जर्मन जेसुईट फादर गेराल्ड बाडर यांनी हरेगावची मतमाऊली यात्रा सुरु केली. मतमाऊलीच्या यात्रेचे हे अमृतमहोत्सवी (७५) वर्ष आहे.

आता हरेगावला या यात्रेनिमित्त गेलं आणि तिथल्या रस्त्यांची आणि गल्लीबोळांची दुर्दशा पाहिली कि माझ्यासारख्या अनेकांना या गावाचे गत वैभव आठवते आणि मन अगदी खिन्न होतं.

धर्मांतर कशासाठी ? आत्मसन्मानासाठी कि विद्रोहासाठी ?  

अलीकडच्या काळात धर्मांतर हा कायद्याच्या दृष्टीने फार मोठा गंभीर गुन्हा केला गेला असला आणि धर्मांतर (धाकटपटश्यानं, आमिषानं वगैरे वगैरे .) घडवून आणणाऱ्या व्यक्तीला मोठी शिक्षा होत असली तरी मानवी इतिहासात शतकोनुशतको धर्मांतरे होत आली आहेत. अव्वल इंग्रजी अमदानीत देशभर भल्याभल्या लोकांना ख्रिस्ती धर्माने आकर्षित केलं होतं. धर्मांतरांची कारणं मात्र व्यक्तिगणिक आणि समाजागणिक वेगवेगळी होती. पंडिता रमाबाई आणि नारायण वामन टिळक अशा संस्कृत पंडितांनी ख्रिस्ती धर्म कवटाळला त्यामागची कारणं वेगळी आणि समाजातील बहिष्कृत घटकांनी हा धर्म सामुदायिकरीत्या स्वीकारला यामागची कारणं पूर्णतः वेगळी होती.

केरळमधल्या नाडर समाजाने ख्रिस्ती धर्म का स्वीकारला यामागच्या सामाजिक कारणांची समाजमाध्यमात चर्चा झाली. थोड्याबहुत अशाच कारणांनी महाराष्ट्रात आणि देशातील इतर प्रदेशांत ख्रिस्ती धर्म स्वीकारण्यात आला.

अहमदनगर जिल्ह्यात संगमनेर येथे जर्मन जेसुईट फादर ओटो वाईसहौप्ट हे हातात घंटी घेऊन गावातल्या मुलांना आपल्या शाळेत शिकण्यासाठी बोलावत असत. काळ होता १८९२चा. विशेष म्हणजे ही शाळा समाजातल्या सगळ्या घटकातील मुलांमुलींसाठी खुली होती, महार, मांग, चांभार आणि धनगर यांच्यासाठीसुद्धा !

असाच प्रकार औरंगाबाद जिल्ह्यात फ्रेंच धर्मगुरु फ्रांसलियन फादर गुरियन जाकियर यांच्या घोगरगावच्या आणि आजूबाजूंच्या शाळांत होता. संगमनेरसह अहमदनगर जिल्ह्यात आणि औरंगाबाद जिल्ह्यात त्याकाळात हजारो कुटुंबांनी सामुदायिकरीत्या ख्रिस्ती धर्मात प्रवेश केला याबद्दल मग आश्चर्य कसले ?

पश्चिम महाराष्ट्रात अहमदनगर जिल्ह्यात, मराठवाड्याच्या औरंगाबाद आणि जालना जिल्ह्यांत आणि विदर्भाच्या काही जिल्ह्यांत एकोणिसाव्या शतकात मोठ्या प्रमाणात सामुदायिक धर्मांतरे झाली. त्यामागे केवळ आध्यात्मिक प्रेरणा होती असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल. पंडिता रमाबाई, रेव्ह्. नारायण वामन टिळक, लक्ष्मीबाई टिळक, रेव्ह. नीळकंठशास्त्री नेहेम्या गोर्‍हे, बाबा पदमनजी वगैरे सुशिक्षित व्यक्तींच्या धर्मांतरात अध्यात्मिक परिवर्तन घडले हे नि:संशय. अस्पृश्य जातीजमातींच्या सामुदायिक धर्मांतराबाबत मात्र असे म्हणता येणार नाही.

ज्या लोकांच्या वैयक्तिक वा सामाजिक जीवनात देव-धर्म, देऊळ, धर्मग्रंथ या संकल्पनांना कधीही प्रवेश नव्हता, अशा समाजातून वाळीत टाकलेल्या लोकांनी ख्रिस्ती धर्माचे अध्यात्म आधी समजून घेऊन नंतर हा धर्म स्वीकारला असे म्हणणे वास्तव्यास धरून होणार नाही.

धर्मांतरे का होतात? आपल्या वाडवडिलांपासून आलेला धर्म सोडून दुसरा धर्म कवटाळण्याची पाळी एखाद्या व्यक्तीवर वा समाजावर का येते? व्यक्तीगत धर्मांतर अर्थातच पूर्णत: त्या व्यक्तीशी संबंधीत असलेल्या मानसिक, आध्यात्मिक आणि सामाजिक परिस्थितीवर अवलंबून असते. मात्र जेव्हा एखादा मोठा समूह आपला धर्म सोडून दुसर्‍या धर्मात जातो, त्यावेळी या धर्मांतरामागची कारणे समजून घेणे आवश्यक ठरते. .

धर्मांतरामागची कारणे आणि प्रेरणा यांचे अविनाश डोळस यांनी पुढील शब्दांत विश्लेषण केले आहे.

“धर्मांतर हा आपल्या देशातील एक युगा-युगापासून चालत आलेला प्रयोग आहे. हिंदू धर्माच्या जाचाला कंटाळून आपल्या उध्दारासाठी अनेकांनी धर्मांतर केले आहे. मुस्लिम राजवटीत अस्पृश्यांतील बहुसंख्य लोकांनी मुस्लिम धर्म स्वीकारून समतेकडे धाव घेतली. त्याचप्रमाणे ब्रिटिश राजवटीत अनेकांनी जातीव्यवस्थेने दिलेले नीचपण झुगारून त्यातून मुक्त होण्यासाठी ख्रिस्ती धर्माचा स्वीकार केला आहे. अनेक आदिवासी लोकांनीही शिक्षणासाठी, आपुलकीच्या मिळणार्‍या वागणुकीसाठी ख्रिस्ती धर्म स्वीकारला आहे. मिशनरी लोकांनी उपेक्षित, गरीब लोकांसाठी डोंगरदर्‍यात शाळांची स्थापना करून त्यांच्यापर्यंत शिक्षण नेऊन एक ऐतिहासिक कार्य केले आहे. या सार्‍यांचा परिणाम म्हणून भारतात अधिकाधिक दलित, आदिवासी मंडळी ख्रिस्ती झाली आहेत. ” 1

दुसर्‍या एका लेखात डोळस यांनी असे म्हटले आहे: ”वेगवेगळ्या राजवटीतील धर्मांतराचा संदर्भ बदलला तरी त्यामागील धर्मांतरितांची भावना एकसारखीच राहत आली आहे. जातिव्यवस्था, अस्पृश्यता, शूद्र या जोखंडातून मुक्त होण्यासाठी लोकांनी धर्मांतरे केली. कधी ते मुस्लीम झाले, कधी ते ख्रिश्चन झाले. नंतर डॉ आंबेडकरांच्या नेतृत्वाखाली त्यांनी बौध्द धर्माचा स्वीकार केला. समतेची शिकवण व वागणूक जेथे मिळेल त्या धर्माला आपलेसे करून या लोकांनी प्रस्थापित धर्माविरुध्दचा आपला निषेध नोंदविला आहे.”2

महाराष्ट्रातील वा इतर कुठल्याही ठिकाणी सामुदायिक ख्रिस्ती धर्मांतरे अद्यात्मिक परिवर्तनाने झाली असा दावा खुद्द ख्रिस्ती धर्मगुरू किंवा चर्चही करत नाही. अहमदनगर जिल्ह्यातील प्रेषितकार्याचा इतिहास लिहिणार्‍या फादर डॉ ख्रिस्तोफर शेळके यांचे विश्लेषण पुढीलप्रमाणे आहे:

”कॅथोलिक श्रध्देचा निरनिराळ्या भागात कसा प्रारंभ झाला हे पाहणे मोठे मनोरंजक आहे. क्वचित प्रसंगीच अध्यात्म्याने सुरूवात झालेली दिसते असे खुद्द पवित्र शुभसंदेशातही आपल्याला दुसरं दिसत नाही. लोक येशूच्या भोवती गर्दी करू लागले. कारण त्याने आजार्‍यांना बरे केले, मेलेल्यांना पुन्हा उठविले, अशुध्दांना त्याने शुध्द केले आणि भाकरी वाढविल्या. लोकांचा जमाव त्याच्याकडे आल्यानंतरच त्याने त्यांचे लक्ष शाश्वत मुल्यांकडे ओढून घेतले. ”तुम्ही माझ्यावर श्रद्धा ठेवता म्हणून तुम्ही माझ्याकडे आला असे नाही, तर मी तुम्हांला भाकर दिली म्हणून तुम्ही आलात.” त्यानंतरच मग येशू अध्यात्म्याकडे वळून ’नश्वर अन्नासाठी झटू नका. त्याऐवजी चिरकालीन अन्नासाठी प्रयत्न करा’ असे त्या लोकांना सांगतो.”3 ख्रिस्ती मिशनरींनी सर्वप्रथम भुकेल्या लोकांची भूक भागविली, त्यांच्या सामाजिक आणि आर्थिक प्रगतीसाठी प्रयत्न केले आणि नंतरच ते अध्यात्म्याकडे वळाले. ’आधी पोटोबा, मग विठोबा’ अशी म्हण या भागात प्रचलित आहे. ती म्हण या मिशनरी लोकांनी आपल्या प्रेषितकार्यात प्रत्यक्षात उतरविली.

धर्मांतरामागची कारणमीमांसा स्पष्ट करताना एकोणिसाव्या शतकात सामाजिक अन्यायाचे, छळवणुकीचे बळी ठरलेल्या दलित समाजाच्या दृष्टीने ख्रिस्ती मिशनरी देवदूतच ठरले असे नाशिकच्या फिलोमिना बागूल यांनी म्हटले आहे.

त्या म्हणतात: ” मिशनरींनी आम्हाला ख्रिस्ताबरोबर ऐहिक सुखाचा मार्ग दाखविला. दोन हजार वर्षापुर्वी प्रभू ख्रिस्ताने अनेक चमत्कार केले, मिशनरींनीही आमच्यासाठी अनेक चमत्कार केले. त्यानी प्रतिकूल परिस्थितीत केलेले कार्य कोणत्याही चमत्कारापेक्षा क़मी नव्हते. प्रभू ख्रिस्ताने लोकांना जेवण देऊन तृप्त केले. त्याचप्रमाणे मिशनरींनी अनेकांना अन्न देऊन तृप्त केले. प्रभू ख्रिस्ताने अंधांना दृष्टी दिली,त्याचप्रमाणे मिशनरींनी ज्ञान देऊन आम्हाला नवदृष्टी दिली. प्रभू ख्रिस्ताने मुक्यांना वाचा दिली, त्याचप्रमाणे मिशनरींनी हजारो वर्षे वाचा बंद असलेल्या आम्हाला वाचा दिली. ख्रिस्ताने दुखणाइतांना बरे केले, तद्वत मिशनरींनी औषधोपचारांनी रोग्यांना बरे केले. प्रभू ख्रिस्ताने मेलेल्यांना जिवंत केले. मिशनरींनी मृत्युपंथास टेकलेल्यांना जीवदान दिले. मिशनरींचे हे कार्य आमच्यासाठी एकाएका मोठ्या चमत्काराप्रमाणेच होते. मिशनरींनी आम्हाला क़ाय दिले नाही? त्यांनी आम्हाला विश्वास दिला, प्रेम दिले, धर्म दिला, भाकर दिली, आत्मविश्वास दिला, स्वाभिमान दिला, आत्मसन्मान दिला आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे उच्चवर्णिर्याच्या गुलामगिरीतून मुक्त करुन आमचा कोंडलेला श्वास मुक्त केला.”4

उच्चवर्णियांनी पायंदळी तुडवलेल्या, रोजची भाकरी मिळवण्यासाठी धडपडणार्‍या अस्पृश्य लोकांना परदेशी मिशनरींनी मायेने जवळ केले. दुष्काळाच्या आणि दोन महायुध्दांच्या काळात आणि इतरही वेळी अन्नपाणी, कपडालत्ता पुरवला. गावाच्या वेशीबाहेर हाकललेल्या या दलित लोकांच्या दृष्टीने तर हे मिशनरी देवदूतच ठरले. या मिशनरींनी दाखवलेल्या देवाचा, धर्माचा आणि ग्रंथाचा त्यांनी कुठल्याही शंकाकुशंका न काढता स्वीकार केला. अशाप्रकारे अनेक गावांतील सर्वच्या सर्व महार वा मांग कुटुंबे काही वर्षांच्या काळात ख्रिस्ती झाली.

गोव्यात ज्या पध्दतीने धर्मांतर झाले तसे महाराष्ट्रात झाले नाही असे अनुपमा उजगरे यांनी म्हटले आहे. ” कोणी बाप्तिस्मा द्या म्हटलं तर मिशनरी त्याला आतून पारखून घेत. तसंच, बाहेर काही काळंबेरं तर नाही ना हेही तपासून बघत. जातिभेदाच्या छळापायी जीव मेटाकुटीला आलेल्या तळागाळातल्यांना, मिशनरींनी देऊ केलेल्या जीवनस्तराचा मोह झाला. त्यामुळे सामूहिक धर्मांतरंही झाली.’‘5

’कॅथोलिक मिशनरींकडे लोक प्रथम वळले ते धर्म भावना मनात ठेवून नव्हे’ असे पुण्यातील सेंट विन्सेंट स्कूलचे माजी प्राचार्य फादर केनेथ मिस्किटा आणि फादर थॉमस साळवे यांनीही ’जेसुईट 2005’ या वार्षिक अंकात स्पष्ट म्हटले आहे.

मिशनरींकडे वळण्याचा त्यांचा हेतू पोटापाण्याचा व सामाजिक मानसन्मान हा होता असे या धर्मगुरूंनी म्हटले आहे. अहमदनगर जिल्ह्यातील लोकांचे ऐहिक आणि सामाजिक प्रश्न हाताळण्याचा मिशनरींनी प्रयत्न केला. अहमदनगर हा कायमचा दुष्काळी जिल्हा. त्यामुळे दुष्काळग्रस्त जनतेसाठी मिझरियोर, कारितास, सीआरएस यासारख्या सेवाभावी संस्थांच्या मदतीने मिशनरींनी विहिरी खोदण्यास, पंप आणि बियाणे खरिदण्यास स्थानिक लोकांना मदत केली. सामाजिक आणि धार्मिक कामांची गल्लत होऊ नये, आध्यात्मिक बाबींकडे दुर्लक्ष होऊ नये म्हणून सामाजिक कामांसाठी प्रथम श्रीरामपूर येथे आणि नंतर अहमदनगर येथे सोशल सेंटरची स्थापना करण्यात आली.

लोकांच्या गरजा भागवून, त्यांच्याविषयी आस्था दाखवून जर्मन आणि एतद्देशीय येशूसंघीय व्रतस्थांनी येथील लोकांची श्रध्दा जोपासली. ’प्रारंभी शाळेसाठी एकही विद्यार्थी मिळत नसे. पण आज नगर जिल्ह्यातील येशूसंघीयांच्या व धर्मप्रांतियांच्या शाळात हजारो काथोलिक व अख्रिस्ती विद्यार्थी शिक्षण घेत आहेत.पहिल्या महायुध्दाच्या सुरुवातीस नगर जिल्ह्यात 10,000 ख्रिस्ती होते व फक्त चार मिशन स्टेशन होती. आज वीस मिशन स्टेशन आहेत व 60,000 ख्रिस्ती लोकांची व अख्रिस्ती जनतेची आध्यात्मिक व ऐहिक गरज भागविली जाते,” असे फादर मिस्किटा आणि साळवे यांनी या लेखात म्हटले आहे.6

धर्मांतरामागची कारणे काहीही असोत, ही सामुदायिक ख्रिस्ती धर्मांतरे एकोणिसाव्या शतकातील महाराष्ट्रातील एक मोठी सामाजिक क्रांती होती. प्रचलित समाजव्यवस्थेविरुद्दचा तो एक मोठा विद्रोह होता. त्यावेळच्या अन्याय्य स्थितीतून सुटका करून घेण्याचा धर्मांतर एक मार्ग होता.

विशेष म्हणजे या दलितांना मुक्तीचा हा मार्ग दाखविणारा त्यांच्यामध्ये कुणीही मोझेस नव्हता. एका गावात एक धर्मांतर झाले आणि त्या धर्मांतराचे ऐहिक, सामाजिक आणि आर्थिकही फायदे त्याच्या नातेवाईकांना, भाऊबंदांना लक्षात आले आणि त्यांनीही तोच मार्ग पत्करला. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस सामुदायिक ख्रिस्ती धर्मांतराची ही लाट महाराष्ट्रात वर नमूद केलेल्या जिल्ह्यांत चालू राहिली.

खेड्यापाड्यांत, आडवळणाच्या छोट्याशा वस्तींवर अहिंसेच्या मार्गाने अगदी संथपणे झालेल्या या क्रांतीची त्यावेळच्या उ?वर्णियांनी साधी दखलही घेतली नाही. या सामाजिक क्रांतीमागची बहुविविध कारणे, त्याचा समाजाच्या इतर घटकांवर झालेला परिणाम आणि वरच्या जातींच्या अरेरावीस आणि सर्वच क्षेत्रांतील मक्तेदारीस अनेक शतकांनंतर पहिल्यांदाच मिळालेले आव्हान याचे समाजशास्त्रज्ञांनी व इतर संशोधकांनी आतापर्यंत विश्लेषण केलेले नाही.

हे धर्मांतर रोखण्यासाठी त्या अस्पृश्य जातींना त्यांना हवा तो आत्मसन्मान द्यावा किंवा अन्याय्य समाजव्यवस्था बदलावी असेही त्यावेळच्या समाजधुरिणांना वाटले नाही.

त्यानंतर काही वर्षांनंतर येवल्यात 1935 साली डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी धर्मांतराची गर्जना केली तेव्हाही हे सामुदायिक धर्मांतर रोखण्यासाठी ठोस पावले उचलली गेली नाहीच. धर्मांतराच्या घोषणेनंतर अखेरीस दोन दशकांनंतर बुध्द धर्माचा स्वीकार करून डॉ आंबेडकरांनी आणि त्यांच्या अनुयायांनी एक अभिनव सामाजिक स्थित्यंतर घडवून आणले.

संदर्भ:

1) अविनाश डोळस, ”आंबेडकरी चळवळ: परिवर्तनाचे संदर्भ” , सुगावा प्रकाशन( पान 46), 2) उपरोक्तप्रमाणे, (पान 136)

3) फादर डॉ. ख्रिस्तोफर शेळके, ’ निरोप्या’ मासिक, ऑक्टोवर 1977 (पान क्रमांक 33)

4) फिलोमिना बागूल, ’मिशन कार्य 150 वर्षे: सामाजिक विकास’, नाशिक कॅथोलिक धर्मप्रांत स्मरणिका (1878-2003), पान 23)

5) डॉ. अनुपमा उजगरे, ’मराठी प्रोटेस्टंट ख्रिस्ती समाज’, प्रकाशक: ग्रंथाली ज्ञानयज्ञ, , (पान 22)

6) ’जेसुईटस 2005’, इयर बुक ऑफ द सोसायटी ऑफ जिझस, प्रकाशक : सोसायटी ऑफ जिझस, (पान 135), आणि ’ निरोप्या’ मासिक, फेब्रुवारी 2005 (पान 26)

^^^

(गावकुसाबाहेरचा ख्रिस्ती समाज - लेखक कामिल पारखे , चेतक बुक्स, पुणे मधील एक प्रकरण _

अस्पृश्‍य निग्रो या दोन्ही संबोधनात कालानुसार बदल होत गेला आहे.

 अस्पृश्‍य हे संबोधन कुणाही व्यक्तीला आवडणार नाही. काळे किंवा निग्रो हे संबोधनही अमेरिकेतील आफ्रिकन - अमेरिकन लोकांना आज आवडणार नाही. या दोन्ही संबोधनात कालानुसार बदल होत गेला आहे. ’अस्पृश्‍य’ हे नावच फेकून दिले पाहिजे असे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे मत होते. हे नाव गुलामीचे प्रतीक आहे. त्यात अपमान, अन्याय अगतिकता व नष्टचर्य काठोकाठ भरले आहे. अस्पृश्‍यता ही निकृष्ट स्वरूपाची गुलामगिरी आहे असे डॉ. आंबेडकरांचे मत होते.

पूर्वीच्या काळी अस्पृश्‍यांची महार, मांग, ढोर, चांभार अशी नावे प्रचलित होती. ती नावे नंतर या दलितांनी फेकून दिली. त्याऐवजी सोमवंशी, रोहिदास किंवा वाल्मिकी अशी नावे धारण केली. महात्मा गांधींनी दलितांना ’हरिजन’ म्हणजे देवाची मुले असे नाव दिले होते, दलितांनी मात्र या नावाचा स्वीकार केला नाही.

गांधीजींनी ’हरिजन’ हा शब्दप्रयोग वापरला याचे कारण दलितांसाठी वापरली जाणारी ‘अस्पृश्‍य’ ही संज्ञा काहींना खटकली होती. अस्पृश्‍य शब्दाऐवजी दुसरा शब्द वापरला जावा अशी विनंती झाल्याने त्यासाठी पर्यायी असा कोणता शब्द वापरावा यासाठी गांधीजींनी लोकांकडून सूचना मागवल्या. तेव्हा एका दलित पत्रलेखकाने गुजराथी आद्यकवीच्या गीतातील `हरिजन’ हा शब्द वापरावा अशी सूचना केली. गांधींना हा पर्यायी शब्द आवडला आणि तो ते शब्द वापरू लागले.

`हरिजन’ या शब्दाची ही व्युत्पत्ती सांगून गं. बा. सरदार म्हणतात की शब्द बदलल्याने वस्तुस्थितीत काही फरक पडत नाही हे खरे आहे.’ आमच्या अनेक दलित मित्रांना हा शब्द आवडत नाही म्हणून मी त्याचा कमीत कमी वापर करतो.

आज ’हरिजन’ हा शब्द भारतीय दलितांना काट्यासारखा रूतत असला तरी इतक्या व्यापक प्रमाणावर अस्पृश्‍यतेच्या अमानुष रूढीकडे महात्मा गांधींनी लक्ष वेधले ही वस्तुस्थिती अमान्य करून चालणार नाही. ``रोगाचे निदान आणि उपाययोजना बरोबर नसेलही, पण समाजपुरूष एका भयंकर रोगाने पोखरला जातो आहे हे सांगणारा महाभाग योग्य वेळी उभा राहणे आवाश्‍यक असते,” असे साहित्यिक पु. ल. देशपांडे यांनी म्हटले आहे.

खुद्द डॉ. आंबेडकरांनीही अस्पृश्‍यांसाठी प्रोटेस्टंट हिंदू, बहिष्कृत हिंदू वगैरे निरनिराळ्या नावांनी संबोधिले. स्वातंत्र्योत्तर काळात दलित हे नाव रूढ झाले. महार, मांग इत्यादी पारंपरिक जातिवाचक नामे सनातन हिंदूधर्माशी निगडित असल्याने चीड आणणारी आहेत असे म्हणून ती सोडून देण्यात आली.

पूर्वाश्रमीच्या अस्पृश्‍यांसाठी आता ’दलित’ ही संज्ञा रूढ झाली आहे. सरकारी कामकाजासाठी आवश्‍यक शब्दप्रयोग म्हणून पूर्वाश्रमीच्या अस्पृश्‍य समाजाच्या लोकांसाठी सरकारप्रणीत ’अनुसूचित जाती’ हा शब्द वापरला आहे’.

दलित शब्दाच्या वापरावरून चळवळीत तीव्र मतभेद झाले आणि गट-तटही पडले. काहीजणांना हे विशेषण कमीपणाचे वाटले, जे नाहिसे करावयाचे आहे तेच दर्शविणारा हा शब्द आहे असे वाटले. बाबुराव बागुल, नामदेव ढसाळ आणि डॉ. म. ना. वानखेडे यांच्यासारख्या लेखकांनी त्या शब्दाला जास्तीत जास्त व्यापक अर्थ दिला. देशातील सर्व ठिकाणचे, कोणत्याही व्यवसाय धंद्यातील पददलित, पीडित म्हणजे ’दलित’ असा अर्थ त्यांनी लावला, तर राजा ढाले व अन्य काहीजणांनी ’बौध्द साहित्य’ नामक वेगळा प्रवाह निर्माण केला आणि ’दलित’ चा शब्दार्थ नवबौध्दांपुरताच मर्यदित ठेवला. त्यांच्या मते ’दलित’ शब्दाची व्याप्ती वाढविणे अवमानकारक व घातक ठरेल.

दलित या शब्दाचा आग्रह करणारे उलट जातीयवादाला आणि वर्णभेदाला खतपाणी घालणारे आहेत असे काहींचे मत आहे. ’दलित’ शब्द मान्य असलेल्यांच्या मते त्याचा अर्थ’सांस्कृतिक अस्मिता’ मिळविणे असा होतो. ’दलित असण्यात’ असणारी कमीपणाची हीनगंडाची भावना आता नाहिशी होत आहे असे एका गटाचे मत आहे..

मात्र दलित या नावाशी भूतकाळ चिकटलेला असल्याने पूर्वाश्रमीच्या अस्पृश्‍य समाजातील काही लोकांनी या शब्दाच्या वापरास तीव्र विरोध केला आहे. भारतातील विविध राज्यातील अस्पृश्‍य समाजातील अनेक लोकांनी गेल्या दोन शतकांत ख्रिस्ती धर्माचा स्वीकार केला आहे. ’ख्रिस्ती महार’ वा ’ख्रिस्ती मांग’ यासारख्या संबोधनाला पूर्वाश्रमीच्या अस्पृश्‍य असलेल्या काही ख्रिस्ती लोकांनी तीव्र आक्षेप घेतला आहे.

मात्र दलित हे संबोधन आपल्या ख्रिस्ती धर्मात आणण्यास या पूर्वाश्रमीच्या काही अस्पृश्‍य लोकांनी नकार दिला आहे. अस्पृश्‍य ही जात मागे टाकून, त्यातून आम्ही ख्रिस्ती धर्मात आलो आहेत, आता आम्ही फक्त ख्रिस्ती आहोत, ’दलित’ नाही अशी भूमिका अनेकांनी घेतली आहे. ’दलित’ या संज्ञेचा कलंक वा स्टिग्मा आम्हाला नको असे या लोकांना वाटते.

ख्रिस्ती समाजातील काही घटकांनी धर्मांतरानंतर मात्र दलित या संबोधनाशी फारकत घेतलेली नाहेी. अस्पृश्‍य लोकांनी ख्रिस्ती, शीख वा बुद्ध धर्म स्वीकारला म्हणून धर्मांतरानंतर त्यांचे दलितत्व लगेच गळून पडते असे नाही. ते दलितच राहतात. धर्मांतरामुळे त्यांची सामाजिक, ऐतिहासिक आणि आर्थिक पार्श्‍वभूमी ताबडतोब नाहिशी होत नाही. त्यामुळे ख्रिस्ती झालो तरी आम्ही दलितच आहोत. त्यामुळेच दलितांना मिळणाऱ्या सर्व सवलतींवर आणि आरक्षणावर आमचा हक्क आणि अधिकार शाबूत राहतो, असे ख्रिस्ती समाजातील एका मोठ्या घटकांचे म्हणणे आहे.

विशेष म्हणजे भारतातील ख्रिस्ती चर्चनेही या भूमिकेचे पूर्ण समर्थन केले आहे. ख्रिस्ती धर्म जात-पात मानत नसला तरी दलितत्व हे वास्तव आहे, धर्मांतर झाले म्हणून ते नाकारता येणार नाही, अशीच चर्चची भूमिका आहे.

मराठी दलित ख्रिस्ती साहित्य संमेलनाचे माजी अध्यक्ष सुभाष चांदोरीकर म्हणतात. : ’(मी) स्वत: दलितत्वाचे चटके सहन केलेला, अस्पृश्‍यतेचा अनुभव घेतलेला, जातीय व्यवस्थापनाचे दुष्परिणाम भोगलेला व ख्रिस्ती होऊन व ख्रिस्ती धर्मगुरू होऊनही मूळ दलितत्व न गमावलेला उपेक्षित ख्रिस्ती व्यक्ती आहे.’ 1

अलिकडच्या काळात अनेकांनी आंबेडकरवादी असे संबोधन स्विकारले आहे. समांतर, विद्रोही असे नवनवे प्रवाह निर्माण झाले आहेत, देवाधर्मावर विश्वास न ठेवणाऱ्या लोकांचे `नास्तिक' हे संबोधनसुद्धा गेल्या काही दिवसांत चर्चेत आले.

काही दिवसांपूर्वी `दलित’ हा शब्दच वापरु नये असा आदेश सर्वोच्च न्यायालयाने दिला आहे.

नावात काय आहे? असे म्हटले जाते. अमेरिकेत कृष्णवर्णीयांनी त्यांची स्वत:ची अस्मिता दर्शवणारे वेगवेगळे संबोधन स्वत:साठी स्वीकारले आहे. काही काळ या लोकांना ’कलर्ड’ या नावाने ओळखले जाई. त्यानंतर निग्रो हे संबोधन त्यांनी स्वीकारले होते. त्याचबरोबर निग्रो या शब्दाचे आद्याक्षर हे ’कॅपिटल’ असावे असा त्यांचा अनेक वर्षे आग्रह होता. मात्र काही गौरवर्णीय त्यांच्यासाठी ’निगर’ असा शिवीसारखा शब्दप्रयोग वापरू लागले.

काही काळ ’ब्लॅक’ या नावाचाही कृष्णवर्णीयांनी स्वीकार केला होता. ’ब्लॅक इज ब्यूटिफूल’ ही संकल्पना लोकप्रिय झाली, काळे असण्यात कसलीही विद्रुपता नाही असे ठासून सांगण्यात येऊ लागले. पण ब्लॅक हे संबोधनसुध्दा नंतर मागे पडले.

”मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियर यांनी ’काळा’ या नावाऐवजी ’आफ्रो-आफ्रिकन’ हे नाव कृष्णवर्णीयांना दिले. आपली मुळे आफ्रिकेत आहेत आणि फांद्या आहेत अमेरिकेत. आफ्रो-अमेरिकन या नावाने कृष्णवर्णीयांना नवी ओळख व अस्मिता प्राप्त करून दिली. त्यांचा आत्मविश्‍वास वाढला.” आता अमेरिकेतील कृष्णवर्णीयांना ’आफ्रिकन-अमेरिकन’ असे संबोधले जाते. ब्लॅक वा निग्रो असे त्यांना संबोधणे अपमानास्पद मानले जाते.

दलितांच्या आणि कृष्णवर्णीयांच्या संबोधनात होत गेलेल्या या बदलांविषयी जनार्दन वाघमारे म्हणतात की, ‘नावात किती आशय असतो हे यावरून लक्षात येईल. कुणास ठाऊक, हे नावही उद्या बदलेल. ‘दलित’ हे नाव देखील पुढे कायम राहील हे छातीठोकपणे सांगता येणार नाही.

’दलित’ हे नावदेखील अस्मितेच्या अनिवार्यतेतून धारण करावे लागले आहे. दलितांनी आता आपले ’दलितपण’ सोडून द्यावे असे काही दलित व दलितेतरांना वाटते. दलित समाजात नव्याने अस्तित्वात येणाऱ्या मध्यमवर्गीय मंडळींना ’दलित’ हे नाव नकोसे वाटण्याची शक्यता आहे. दलितपण हे छातीवर लावण्याचा बिल्ला नाही असे बऱ्याच लोकांना वाटते, असे वाघमारे म्हणतात.

``दलित हे नाव जातिवाचक नाही, त्यातून धर्मही सूचित होत नाही. याचे कारण दलित हा शब्द हिंदूप्रमाणेच पूर्वाश्रमीचे अस्पृश्‍य असलेल्या बौध्द धर्मीय, ख्रिस्ती धर्मीय आणि शीख धर्मीय समाजांसाठीही वापरला जातो ‘दलित या शब्दातून वर्ग मात्र सूचित होतो. दलित हे नाव सध्या भारतभर प्रचलनात आहे. दालित्य संपल्यानंतर दुसरे एखादे नाव शोधावे लागेल. पण संपणार केव्हा?“

------

डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आणि डॉ मार्टिन ल्युथर किंग (ज्युनियर) : भारतातील अस्पृश्यता आणि अमेरिकेतील वर्णभेद - लेखक कामिल पारखे (सुगावा प्रकाशन- २०१८ मधील एक प्रकरण)

Christians and politics (Marathi)

'JmdHw$gm~mhoaMm {¼ñVr g_mO' ,  H$m{_b nmaIo

gwJmdm àH$meZ, nwUo

12) amOH$maUmV 'Zm KaH$m Zm KmQ>H$m' pñWVr

{IñVu bmoH$g§»`oÀ`m ~m~VrV _hmamï´>mV _w§~B© Am{U R>mUo {OëømVrb dgB© VmbwŠ`mnmR>monmR> nwUo {OëømMm H«$_m§H$ bmJVmo. _mÌ ñdV:À`m ~imda nwUo qH$dm {n§nar-qMMdS> `oWrb _hmnm{bH$m§À`m EImÚm dmS>m©V ZJagodH$ {ZdSy>Z AmUÊ`mBVH$s Ë`m§Mr g§»`m Zmhr. _mÌ nwÊ`mVrb am_dmS>r, `oadS>m, dS>Jmdeoar, hS>nga `oWrb n[agam§V Am{U qnnar qMMdS> `oWrb H$miodmS>r, {n§nar Am{U H$mgmadmS>r n[agam§V _amR>r^m{fH$ àmoQ>oñQ²>§Q> Am{U H°$Wmo{bH$ {¼ñVr _VXmam§Mrg§»`m ~è`mn¡H$s Amho Am{U Amnë`m àíZm§Mr XIb KoÊ`m~m~V Vo amO{H$` njm§da Am{U `m njm§À`m ZoË`m§da {ZpíVVM X~m~ AmUy eH$VmV. g§K{Q>V[aË`m Aem àH$maMo à`ËZ _mÌ AmVmn`©§V Pmbobo {XgV Zmhr.

nwÊ`mVrb {¼ñVr g_mO hm _amR>r^m{fH$ {¼ñVr g_mO Am{U _wiMo Jmodm, Vm{_iZmSy>, Ho$ai, _|Jbmo[a`Z Aem {d{dY ^m{fH$ JQ>m§V {d^mJbm Jobm Agë`mZo g§»`m~i AgyZhr Ë`m§À`m Hw$R>ë`mhr g§KQ>ZoZo AWdm _ôÎdmH$m§jr nwT>ma`m§Zr `mMm amO{H$`ÑîQ²>çm AOyZVar bm^ KoVbobm Zmhr.

{~«{Q>e H$mimV {¼ñVr Y{_©`m§gmR>r ñdV§Ì _VXmag§K AgV. amo_Z H°$Wmo{bH$ Am{U àm°Q>oñQ>§Q> `m XmoÝhr n§Wm§gmR>r EH$M _VXmag§K AgV. aoìô. Zmam`U dm_Z Am{U bú_r~mB© {Q>iH$ `m§Mo {Ma§Ord XodXÎm {Q>iH$ Aem àH$maÀ`m _VXmag§Kmg VÎdV: {damoY AgyZhr EH$Xm `m _VXmag§KmVyZ {ZdS>UwH$sgmR>r C^o am{hbo hmoVo.1

ñdV§Ì _hmamï´>mMr 1960 gmbr ñWmnZm Pmë`mnmgyZ AmVmn`ªV XmoZ {¼ñVr ì`º$s§Mr amÁ`mVrb _§{Ì_§S>imda Zo_UyH$ Pmbr Amho . Ë`mn¡H$s _w§~B©VyZ {ZdSy>Z Ambobo S>m° {bAm°Z {S>gmoPm ho _w§~B©Mo _mOr _hmnm¡a H$mhr H$mi amÁ`_§Ìr hmoVo Va _w§~B©VyZM 1985 gmbr {dYmZg^oda {ZdSy>Z Amboë`m gobrZ {S>{gëdm `m Oo_Vo_ EH$ df© amÁ`_§Ìr hmoË`m. _w§~B©VrbM E\$ E_ qnQ>mo ho AZoH$ df} Am_Xma hmoVo. gZ 2004 gmbr Pmboë`m {dYmZg^oÀ`m {ZdS>UwH$sV lr_Vr M§ÐeoIa _w§~B©VyZ {ZdSy>Z Amë`m AmhoV.

dgB©Vrb H°$Wmo{bH$ bm|H$m§Mr EH$JÇ>m _Vo nS>ë`mg `m {dYmZg^m _VXmag§KmVrb C_oXdmam§Mo {ZdS>UwH$sÀ`m {ZH$mbmMo nmaS>o Hw$R>ë`mhr ~mOyZo diÊ`mMr Ë`m§Mr Z¸$sM VmH$X Amho. gZ 1004 gmbr Pmboë`m _w§~B©Vrb H$mhr bmoH$g^m Am{U {dYmZg^m _VXmag§Km§V hr ~m~ gd©M amO{H$` njm§À`m bjmV R>iH$nUo Ambobr Amho.

Ah_XZJa {OëømV X{bV {¼ñVr g_mOmMr g§»`m Ah_XZJa, lram_nya, amhmVm, {Q>iH$ZJa, haoJmd, g§J_Zoa, eodJmd, gmoZJmd, KmoS>oJmd, amhþar, nmWS>u, H|$Xi Am{U Zodmgm `oWo bjUr` Amho. Zm{eH$ H°$Wmo{bH$ Y_©àm§VmV Zm{eH$, Ah_XZJa, Ywio, OiJmd Am{U Z§Xwa~ma `m Mma {Oëøm§Mm g_mdoe hmoVmo. Ë`mn¡H$s gdm©V OmñV åhUOo 19 Y_©J«m_ (n°are) Ah_XZJa {OëømVrb CÎma ^mJmV åhUOo lram_nya, amhþar, amhmVm, H$monaJmd,g§J_Zoa, Zodmgo, Ah_XZJa,nmWS>u VmbwŠ`m§V hmoVo. nydm©l_rÀ`m X{bV Agboë`m {¼ñVr g_mOmVrb EH$hr ì`º$s AmVmn`ªV {dYmZg^oda {ZdSy>Z Ambr Zmhr dm {dYmZn[afXoda Zo_br Jobr Zmhr.

haoJmdÀ`m _V_mD$brÀ`m `mÌogmR>r g§nyU© _hmamï´>^a {dIwabobm _amR>r {¼ñVr g_mO haoJmdbm O_Vmo.Ë`mdoirM `mg_mOmMr _moR>r g§»`m Am{U ApñVËd BVam§À`m bjmV `oVo. H$mhr bmIm§À`m Amgnmg Agboë`m `m ^m{dH$m§gmR>r `m `mÌo{Z{_Îm Eg Q>r _hm_§S>i lram_nwamVyZ haoJmdbm Xa {_{ZQ>mJ{UH$ JmS>çm gmoS>V AgVo. Ë`m_wioM `m n[agamV Am_XmaH$sgmR>r CËgwH$ AgUmao {d{dY amO{H$` njmMo nwT>mar `m `mÌobm h_Img hOa amhÿZ Amnbr CnpñWVr gd© ^m{dH$m§À`m bjmV `oB©b `mgmR>r {d{dY Šbwár§Mm dmna H$aV AgVmV. amO{H$` nwT>mar Amnë`m `mÌobm Ambo `mMoM `m g_mOmVrb bmoH$m§Zm _moR>o Aàyn dmQ>V AgVo.

_mÌ `m g_mOmÀ`m à{V{ZYtZm H$mhr amO{H$`, gm_m{OH$ nXo {_idyZ XoÊ`mgmR>r g_mOmÀ`m `m eº$sMm Cn`moJ hmoV Zmhr. aoëdoñWmZH$mda EImÚm JmS>rMr dmQ> nmhUmam bmoH$m§Mr _moR>r g§»`m Agmdr, aoëdo VoWyZ T>ië`mZ§Va g§nyU© aoëdoñWmZH$mda Hw$UmMm _mJ_yghr Zgmdm AgoM _V_mD$br{Z{_Îm `oWo O_Uma`m g§™`oMo amO{H$` qH$dm g§KQ>ZoÀ`mÑï>rZo \${bV AgVo.

S>m° ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§À`m O`§Vr Am{U _hmn[a{Zdm©Um{Z{_Îm _w§~B©V, ZmJnwamV, nwÊ`mV Am{U BVa {R>H$mUr X{bV g_mOmMo bmoH$ àM§S> g§»`oZo EH$Ì `oVmV, Voìhm `m OZg_wXm`mbm Amnë`m MidirH$S>o, {dMmaàUmbrH$S>o qH$dm njmH$S>o AmH${f©V H$aÊ`mMm à`ËZ AZoH$ OU H$aV AgVmV. `m àg§Jm§{Z{_Îm {d{dY nwñVH$m§Mr _moR>çmà_mUmV {dH«$s hmoVo OmJmoOmJr C^maboë`m ì`mgnrR>m§dê$Z O_boë`m O_mdmMo gm_m{OH$, amO{H$` Am{U d¡MmarH$ à~moYZ H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo, Vgo Hw$R>bohr àH$ma haoJmdÀ`m `mÌoV dm {IñVr g_mOmÀ`m BVa Hw$R>ë`mhr Ym{_©H$ H$m`©H«$_mV AmT>iV Zmhr {d{eï> XodimV\}$ Am`mo{OV Ho$boë`m `m H$m`©H«$_mMo ñdê$n Ym{_©H$ AgUma ho CKS> Amho, _mÌ `m Am`Ë`m JXuMm dmna Hw$R>ë`mhr gm_m{OH$ C{Ôï>m§H$aVm Ho$bm OmD$ Z`o `mMo d¡få` dmQ>Vo.

g§Kf© hm Ogm Am§~oS>H$ar MidirMm EH$ A{d^mÁ` ^mJ Amho Vgo {¼ñVr g_mOmMo Zmhr Ago A{dZme S>moig `m§Zr åhQ>bo Amho. {¼ñVr Pmë`m_wio gdbVr ZmhrV. Ë`m_wio ~m¡ÜX g_mOmÀ`m VwbZoV hm g_yh IynM _mJo nS>bm. Ë`mgmR>r amOH$s`, gm_m{OH$ Midir Cä`m H$amì`m bmJVmV, Ë`m `m g_mOmZo Ho$ë`m ZmhrV Ago Vo åhUVmV.2 gm_m{OH$, Am{W©H$, amOH$s` MidirV hm g_mO \$magm Ambobm Zmhr. Ë`m§Mm g§~§Y BVa g_mOmer `oVmo Vmo àm_w»`mZo {_eZar§Zr H$mT>boë`m emim§_wio. nU Vmohr nmë`-nmbH$, {ejH$, \$mXa, {gñQ>g© EdT>çmnwaVm. A°S>{_eZ KoVmZm, _wbm§À`m àJVrg§~§YmV Am{U Aemgma»`m emim§er g§~§{YV Jmoï>r§nwaVm. BVa àíZ qH$dm {dMmaàdmh `m§À`mer gmYmaUV: Ë`m§Mm g§~§Y `oV Zmhr. `m g§~§YmV EH$àH$maMr Am¡nMm[aH$Vm AgVo. {¼ñVr g_mOmVrb A§VJ©V àdmhmer BVam§Mm \$maM WmoS>m g§~§Y `oVmo, Ago Ë`m§Zr åhQ>bo Amho, `mV ~aoMgo VÏ` Amho.

H$mhr dfmªnydu lram_nwamV _{hbm dJm©§gmR>r amIrd Agboë`m dmS>m©_YyZ H$_b nm°b nbKS>_b `m {¼ñVr _{hbm {ZdSy>Z Amë`m hmoË`m. ehamVrb g§V byH$ BpñnVimÀ`m n[agamVrb \$mXa~mS>rÀ`m Amgnmg {¼ñVr g_mOmMr bmoH$g§»`m ~è`mn¡H$s Amho, Ë`m_wio Ë`m§Mm {dO` eŠ` Pmbm. _mÌ Ë`mZ§Va AmVmn`ªV åhUOo Jobr Vrg df} `m g_mOmVrb Hw$R>br ì`º$s nwÝhm ñWm{ZH$ ZJanm{bHo$da {ZdSy>Z Jobr Zmhr. BVa Aën§g»` g_mOmVrb ZoVo {d{dY amO{H$` njm§er Am{U ZoË`m§er gmQ>obmoQ>o O_dyZ {d{dY nXo Cn^moJV AgVmZm {¼ñVr g_mOmZo _mÌ `m~m~VrVhr Amnbm _mJmgbobonU {gÜX Ho$bo Amho.

Ah_XZJa _hmnm{bHo$Mr n{hbrM {ZdS>UyH$ 14 {S>go§~a 2003 bm nma nS>br. `m _hmnm{bHo$Mm à^mJ H«$_m§H$ 1 hm `oWrb gdm©§V _moR>m à^mJ. gmdoS>r Am{U E_ Am` S>r gr à^mJmMo EHy$U _VXmZ 15,421 BVHo$ hmoVo. Ë`mn¡H$s {Zå_o _VXmZ {¼ñVr d BVa _mJmgd{J©`m§Mo VgoM Aëng§»`m§H$m§Mo hmoVo. Ë`m_wio VoWo {¼ñVr g_mOmMm EH$ d BVa g_mOmMm EH$ Ago XmoZ _mJmgd{J©` ZJagodH$ ghO {ZdSy>Z `oD$ eH$V hmoVo. nU Vgo Pmbo Zmhr. H$maU {¼ñVr d BVa {_iyZ EHy$U gmV Vo AmR> C_oXdma {ZdS>UwH$sÀ`m [a¨JUmV hmoVo. Ë`m_wio {¼ñVr g_mOmMr _Vo {d^mJbr Jobr. n[aUm_r `m g_mOmMm EH$hr C_oXdma ZJagodH$ hmoD$ eH$bm Zmhr. ehamVrb BVa à^mJmVyZhr {¼ñVr g_mOmVrb EH$hr ì`º$s ZJagodH$ åhUyZ {ZdSy>Z Ambr Zmhr. àmoQ>oñQ>§Q> Am{U H°$Wmo{bH$ n§{W` _amR>r g_mOmMm g§nyU© _hmamï´>mV Ah_XZJa {Oëhm ~mbo{H$„m g_Obm OmVmo. Ë`m ehamÀ`m ZJanm{bHo$V `m g_mOmMm EH$hr à{VZrYr Zgmdm hr `m g_mOmÀ`m Ñï>rZo EH$ _moR>r Zm_wîH$sMrM ~m~ Amho.

Ah_XZJaMrM hr pñWVr Va _J nwÊ`m-_w§~B©Mr VgoM Zm{eH$ - Am¡a§Jm~mXMr pñWVr `mnojm doJir Agy eHo$b H$m` Agm àíZ Ah_XZJa `oWrb H$m`©H$V} bwH$g nmQ>moio `m§Zr {Zamoß`mÀ`m Am°JñQ> 2004 À`m A§H$mV {dMmabm hmoVm.

nñVrg dfm©§nydu ' {Zamoß`m'À`m 1971À`m Owb¡À`m A§H$mV Mmb©g gmidr `m§À`m boImVrb hm n{hbm n[aÀN>oX AmOhr g_n©H$ R>aVmo:

''H$mhr {XdgmnyduM 'gH$mi' `m X¡{ZH$m_YyZ EH$ AË`§V _hÎdmMm Am{U Ii~iOZH$ _OHy$a N>mnyZ Ambm Amho.Ë`m boImÀ`m bo{IH$m AmhoV gm¡ em{bZr ~ob ! Ë`m§Zr Ë`m_Ü`o Ago {ZdoXZ Ho$bo Amho - '' AmnUm§g ñdmV§Í` {_iyZ 24 df} Pmbr; na§Vw Amnbm EH$hr Am_Xma, ImgXma AWdm H$mnm}aoQ>a AmO Amnë`m {¼ñVr g_mOmMr Xw:Io doerda Q>m§JÊ`mgmR>r ApñVËdmV Zmhr. Amnë`m Ñï>rZo hr AË`§V IoXmMr Jmoï> Amho. Aëng§»`mH$ Oar åhQ>bo Var hOmamo {¼íMZ AmO _hmamï´>m_Ü`o AgVmZmXoIrb Ë`m§Mo ZoV¥Ëd H$aUmam, Ë`m§À`mdVrZo ^m§S>Umam EH$hr H$V¥©ËddmZ Bg_ nwT>o `oD$ eH$V Zmhr, `mMm AW© H$m`? {H$Vrhr AÝ`m` Pmbm Var Vmo gmogÊ`mMm Amåhr _º$m KoVbm Amho H$m`? Amåhmbm Am_À`m g_mOmMr H$idi `oV Zmhr H$m`?? Am_À`m g_mOmMr IaoM àJVr ìhmdoE Ago Amåhmg dmQ>V Zmhr H$m`? {H$ AmOMr Amnbr n[apñWVr ^rVrZo Jm§Jê$Z Joboë`m H$moH$amgmaIr Pmbobr Amho?''

gmidr nwT>o åhUVmV: gÜ`m Oo _hmamï´>r` {¼ñVr AmhoV Ë`mVrb ~hþVoH$ _mJmgboë`m g_mOmVrb AmhoV.na§Vw Ë`m§À`m _mJo ''{¼íMZ' hm eãX Amë`m_wio Ë`m§À`m Am{W©H$ d e¡j{UH$ gdbVr ~§X hmoVmV. Y_© ~Xbbm Va Xoe ~XbVmo H$m`?? g§ñH¥$Vr ~XbVo H$m`? darb EH$mhr Jmoï>rMm {dMma Z H$aVm Ë`m§À`m gd©M gdbVr ~§X hmoVmV. g_mOmV Va AmnU _mJmgbobo åhUyZM amhVmo Am{U BH$S>o Am{W©H$ d e¡j{UH$Ñ îQ>çAm Amnbm H$m|S>_mam hmoVmo Am{U hm AÝ`m` AmnU _yJ {_iyZ ghZ H$aVmo ! '' 3

J«m_rU ^mJmV amOH$s` joÌmV _amR>r {¼ñVr g_mOmMr AJXr {d{MÌ nÜXVrZo H$m|S>r hmoVmZm {XgyZ hmoVo. hëbr J«m_ n§Mm`V, n§Mm`V g{_Vr, {Oëhm n[afX, ZJa n[afXm Am{U {d{dY ghH$mar g§ñWm§À`m {ZdS>UwH$sV AZygw{MV OmVrO_mVr§gmR>r H$mhr nXo Ama{jV Ho$bobr AgVmV. `m {ZdS>UwH$sV _amR>r {¼ñVr ì`º$s§Mo ZmVodmB©H$ Am{U ^mD$~§X Agboë`m na§Vw qhXw Y_m©V am{hboë`m qH$dm ~wÜX Y_m©V Joboë`m bmoH$m§Zm `m Ama{jV nXm§Mm bm^ KoVm `oVmo. _mÌ {¼ñVr Y_m©Mo bo~b Agë`mZo gdm©Wm©Zo _mJmgd{J©` AgyZhr `m Jmdm§Vrb {¼ñVr g_mOmbm Ho$di hmV MmoiV ~gmdo bmJVo. AmnboOwZo OmV^mB© amOH$s` nXo {_idyZ Amnbr àJVr gmYVmhoV ho nmhV Ë`m§Zm ~gmdo bmJVo. ehamV amhUma`m gwIdñVy Agboë`m BVaY{_©` dm IwÔ _amR>r {¼ñVr g_mOmbmhr J«m_rU ^mJmVrb {¼ñVr g_mOmÀ`m `m n[apñWVrMr OmUrd ZgVo.

Am¡a§Jm~mX {OëømVrb J§Jmnya VmbwŠ`mVrb _mir KmoJaJmd `oWo gZ 1970À`m XeH$mV VoWrb {¼ñVamOm _§{XamMo _w»` Y_©Jwê$ \$mXa Agboë`m \$mXa nwWoÝHw$b_ ìhr Omogo\$ `m§Zr `m JmdmV gm_m{OH$ Am{U amO{H$` H«$m§VrMo AZoH$ à`moJ Ho$bo. nr ìhr \$mXa `m ZmdmZoM AmoiIë`m OmUmè`m `m Ho$air` Y_©Jwê$§Mr `m JmdmMo gan§M åhUyZhr `m Y_©Jwê$§Mr {ZdS> Pmbr hmoVr `mdê$Z Ë`m§Mo doJionU {XgyZ `oVo. gan§M ho amO{H$` nX ^yf{dUmao _hmamï´>mVrb Vo ~hþYm EH$_od Y_©Jwê$ AgmdoV. Y_©Jwê$§Zm amO{H$` nX ñdrH$maÊ`mg H°$Wmo{bH$ _hm_§S>i ghgm nadmZJr XoV Zmhr. _mÌ KmoJaJmdgma»`m AmS>diUmÀ`m JmdmVrb `m Y_©Jwê$§À`m am amOH$s` joÌmVrb `m à`moJm~m~V ñWm{ZH$ {¼ñV_§S>imVHw$R>brhr à{VHy$b à{V{H«$`m CR>br ZìhVr.

_hmamï´>mV _w§~B© Am{U R>mUo {OëømImbmoImb nwUo Am{U qnnar-qMMdS> eham§V {¼ñVr bmoH$ ~hþg§»`oZo AmT>iVmV. Ë`m_Ü`o _amR>r^m{fH$ (H°$Wmo{bH$ Am{U àmoQ>oñQ>§Q> ) g_mOmMo à_mU ^anya Amho. ZJa añË`mda am_dmS>r n[agamV S>r Zmo{~br H$m°boO, nonb go{_Zar `m gma»`m `oeyg§Kr` Am{U BVa H°$Wmo{bH$ Y_©Jwê$§À`m {d{dY g§ñWm-g§KQ>Zm§Mo _moR>o Omio {Z_m©U Pmbo Amho. Ë`m_wio _hmamï´>mÀ`m {d{dY ^mJm§Vrb VgoM _yiMo Jmodm, Vm{_iZmSy> dJ¡ao amÁ`mVrb Agbobo {IñVu bmoH$ _moR>çm g§»`oZo `oWo AmT>iVmV. nwUo _hmnm{bHo$À`m VgoM {dYmZg^oÀ`m {ZdS>UwH$sV `m H°$Wmo{bH$ Am{U àmoQ>oñQ>§Q> g_mOmMr ^y{_H$m {ZUm©`H$ R>ê$ eH$Vo ho AmVmn`ªV AZoH$ amOH$s` njm§À`m Am{U ZoË`m§À`m bjmV Ambo Amho. Om°Z nm°b ho {¼ñVrY{_©` amO{H$` ZoVo `oadS>m n[agamVyZ XmoZXm nwUo _hmnm{bHo$da {ZdSy>Z Ambobo AmhoV. nU _yiMr _amR>r^m{fH$ Agbobr {¼ñVr ì`º$s AmVmn`ªV nwUo _hmnm{bHo$V {ZdSy>Z Ambobr Zmhr. _hmamï´> {dYmZg^oV AWdm {dYmZn[afXoVhr AmVmn`©§V _w§~B© Am{U dgB©Mm AndmX dJiVm Cd©arV _hmamï´>mVrb

_amR>r^m{fH$ {¼ñVr g_mOmbm à{V{ZYrËd {_imbobo Zmhr.

bmoH$g^m Am{U {dYmZg^oÀ`m {ZdS>UwH$m amO{H$` njm§À`m dVrZo bT>dë`m OmVmV Voìhm _hmamï´>mV BVa Aëng§»` g_mOmà_mUoM ~hþg§»` {¼ñVr _VXma Ë`m n[agamV à^mdr Agob Ë`m H$m±J«og qH$dm amï´>dmXr H$m±J«og `mgma»`m ñdV:bm {ZY_u amOH$maUmMm nwañH$ma H$aUma`m njmbm nmqR>dm XoVmo Agm gd©gmYmaU g_O Amho. gZ 2004 À`m bmoH$g^oÀ`m {ZdS>UwH$sV _w§~B©V {¼ñVr g_mOmZo {d{eï> amO{H$` njmbm EH$JÇ>m _VXmZ Ho$ë`mZo Ë`m {ZdS>UwH$sÀ`m {ZH$mbmMo nmaS>o {déÜX {Xeobm PwH$bo Jobo Aer Omhra dº$ì`o Ë`m H$mimV Ho$br Jobr hmoVo.

ñdV:Mr à^mdr amOH$s` VmH$X dm ZoV¥Ëd ZgUmè`m OmVrO_mVr dm Aëng§»` goŠ`wba njm§À`m diMUrbm OmVmV `m_mJo `m g_mOm§Mr Vm{H©$H$Vm Amho, OwZm AZw^d JmR>rer AgVmo. H$m°J«oggmaImM nj _hmamï´>mgma»`m _amR>m ~hþg§»` Agboë`m amÁ`mV ~°[añQ>a AãXwb ah_mZ A§Vwbo `mgma»`m ZoË`mMr _w»`_§ÌrnXmda Zo_UyH$ H$ê$ eH$Vmo, S>m° _Z_mohZ qgJ gma»`m Aëng§»` erI g_mOmVrb ZoË`mMr n§VàYmZ nXmda {ZdS> H$ê$ eH$Vmo. Y_© Am{U OmVrMo amOH$maU H$ê$ nmhUmè`m njm§_wio Ë`m Y_m©Mr dm OmVrMr ZgUmè`m bmoH$m§_Ü`o Agwa{jVVoMr ^mdZm {Z_m©U hmoV AgVo.Amnë`mbm gm_m{OH$ Am{U amOH$s` gwajm XoD$ eH$Umè`m BVa Hw$R>ë`mhr njmH$S>o - _J Vmo ~hþOZ g_mO nj Agmo,S>mdo nj Agmo dm g_mOdmXr nj Agmo - diV AgVmV. Ë`m§À`m Ë`m g_Omg EH$Xm VS>m Jobm H$s _J Vo Xwgè`m {ZY_u amOH$maU H$aUmè`m njmÀ`m emoYmV AgVmV. _hmamï´>mV Var H$m±J«og Am{U eaX ndma `m§À`m ZoV¥ËdmImbrb amï´>dmXr njm{edm` BVa Hw$R>bmhr VWmH${WV {ZY_u amOH$s` njmMm g_W© n`m©` Aëng§»` g_mOmg_moa {XgV Zmhr.

_mÌ Ë`m_wio `m g_mOmbm Amnë`mì`{Varº$ BVa Hw$Um ì`ŠÎmrbm dm amOH$s` njmbm _Vo XoÊ`mMm {edm` n`m©` Zmhr Agm g_O dm J¡ag_O hmoD$ eH$Vmo. Agm 'XoAa BO Zmo Am°Xa AmëQ>aZo{Q>ìh' (' {Q>Zm') \°$ŠQ>a _wio `m g_mOmbm J¥hrV Yabo OmD$Z _J `m g_mOmgmR>r H$mhr H$aÊ`mMr Ë`m amOH$s` nwT>mè`m§g dm njmg JaO ^mgV Zmhr. Aem doirg _J {ZdS>UwH$sÀ`m doir PQ>H$m XoD$Z Ë`m nwT>mè`mg Amnë`m gm_Ï`m©Mr AmR>dU H$ê$Z Úmdr bmJVo. Ah_XZJa {OëømV EH$m _VXmag§KmV Joë`m {dYmZg^oÀ`m {ZdS>UwH$sV EH$m goŠ`wba njmÀ`m ZoË`mg AgmM PQ>H$m XoD$Z M¸$ ^Jì`m `wVrÀ`m C_oXdmamg {ZdSy>Z AmUbo åhUo.

Jobr AZoH$ df} ñdV:bm {ZY_u åhUdUmè`m njm§Mr nmR>amIU H$ê$ZgwÜXm amO{H$`ÑîQ>çm X{bV R>r^m{fH${¼ñVr g_mOmÀ`m nXamV H$mhrM nS>bobo Zmhr. Hw$R>ë`mhr nm{bHo$V dm _hmnm{bHo$V ñdrH¥$V g^mgX åhUyZgwÜXm `m g_mOmVrb H$m`©H$Ë`m©§Mr `m amO{H$` njm§V\}$ dUu bmdbr OmV Zmhr. Ë`m_wio {dYmZn[afXoda `m g_mOmÀ`m à{V{ZYtMr Zo_UyH$ hmoUo Va \$maM Xya am{hbo. goŠ`wba njm§Mr nmR>amIU Ho$bo Var Ë`m~Xë`mV H$mhr _mo~Xë`mMr Anojm Z ~miJë`mZo åhUm dm amOH$s` X~m~JQ> åhUyZ à^mdrnUo C^o Z am{hë`mZo åhUm, `m g_mOmMr amO{H$`ÑîQ>çm CnojmM Ho$br OmV Amho.

{¼ñVr g_mO hm X{bV g_mO AgyZXoIrb [anpãbH$Z njmÀ`m Hw$R>ë`mhr JQ>mZo `m g_mOmH$S>o Amnbr Z¡g{µJH$ ìhmoQ> ~±H$ åhUyZ nm{hbo Zmhr ho {deof Amho. H$Xm{MV {¼ñVr g_mOmMr AmVmn`ªV Am§~oS>H$ar MidirnmgyZ \$Q>Hy$Z amhÊ`mMr àd¥Îmr `mg H$maUr^yV Agy eHo$b. _mÌ nm{bH$m, _hmnm{bH$m Am{U J«m_n§Mm`V nmVirdaÀ`m {ZdS>UwH$m§V X{bV Agbobo ho ^mD$~§X ~hþVoH$doiog EH$ÌM AgVmV, hm qhXy, hm ~m¡ÜX Am{U hm {¼ñVr Agm ^oX^md ` X{bVm§_Ü`o Ë`mdoir ZgVmo. amOH$maUmV X{bVm§À`m njm§À`m AZoH$ {nbmdir Pmë`m AmhoV, Ë`mn¡H$s EImÚm {nbmdirV Vo AgVmV EdT>oM.

`m Am§~oS>H$ar Midirer Agbobo Amnbo Z¡g{J©H$ ZmVo {¼ñVr g_mOmZo ~iH$Q> Ho$bo Va `m g_mOmMo {d{dY Am{W©H$, gm_m{OH$ Am{U amO{H$` àíZ gwQ>Ê`mMr eŠ`Vm Amho. gwX¡dmZo X{bV MidirVrb AZoH$ nwT>mè`m§Zm Am{U H$m`©H$Ë`mªZm {¼ñVr g_mOm{df`r AmñWmhr Amho. _mJo 'gwJmdm àH$meZ'Mo àm {dbmg dmK Am{U CfmVmB© dmK `m§Zr `mg§X^m©V à`ËZhr Ho$bo hmoVo. Aem àH$mao {¼ñVr g_mOmZo Am§~oS>H$ar Midirer ZmVo OmoS>bo Va _yiMm EH$M g_mO Agboë`m `m g_mOKQ>µH$m§Mo _moR>o {hV gmYbo OmUma Amho.

g§X^©:

1) AemoH$ XodXÎm {Q>iH$, 'AmUIr EH$ àH$mePmoV', àH$meH$: OJàH$me, Omo. {d. dobtH$a (`oeyg§Kr`), gmogm`Q>r Amo\$ {OPg), S>r Zmo{~br H$m°boO, nwUo 411 006, (1960), (nmZ gmV)

2) A{dZme S>moig, 'Y_mªV[aV X{bV Am{U {¼ñVr X{bV _wº$s Midi', 'Am§~oS>H$ar Midi: n[adV©ZmMo g§X^©' , gwJmdm àH$meZ, nwUo, (1995), nmZ 45)

3) Mmb©g gmidr, '{Zamoß`m' _m{gH$, Owb¡ 1971

({¼ñVr X{bV _amR>r gm{hË` n[afXoV\}$ lram_nya `oWo {X. 8 Am{U 9 Am°ŠQ>mo~a 2005 bm Am`mo{OV Ho$boë`m H$m`©emioV hm boI dmMÊ`mV Ambm. -nyd©à{gÜXr 'bmoH$n[adV©Z' gmám{hH$, àW_ dYm©nZ{XZ {deofm§H$ 2005, g§nmXH$: g{Vf OmYd, Ah_XZJa, Am{U '{Zamoß`m' _m{gH$, {S>g|~a 2005 )

H$

Johar, Jai Bhim, Jai Khrist (Marathi)

JmdHw$gm~mhoaMm {¼ñVr g_mO, H$m{_b nmaIo

gwJmdm àH$meZ, nwUo

 10) Omohma, O` ^r_ Am{U O` {¼ñV

ñWi nwÊ`mVrb `oadS>m `oWrb g|Q> S>m°Z ~m°ñH$mo ñHy$beoOmarb àeñV _¡XmZ. gZ 2005 À`m 26 OmZodmarg nwÊ`mVrb _amR>r {¼ñVr g_mOmMm n{hbmM _oimdm VoWo ^a{dÊ`mV Ambm hmoVm. Ah_XZJa, Am¡a§Jm~mX {Oëøm§VyZ nwÊ`mV ñWm{`H$ Pmbobr _§S>ir _oimì`mgmR>r hiyhiy O_m hmoV hmoVr. `oUmè`m§n¡H$s AZoH$ OU `m _oimì`mMo _w»` g§`moOH$ Agbobo \$mXa A°§S´>`y jragmJa `m§Zm ^oQ>Ê`mgmR>r `oV hmoVo. ZD$dmar, ghmdmar Jmob gmS>çm Zogboë`m, Hw§$Hy$ bmdboë`m qH$dm Zgboë`m {d{dY d`moJQ>mÀ`m _{hbm VgoM eQ>©n±Q> KmVbobo, gmR>r Amobm§S>bobo qH$dm _Ü`_d`mMo nwê$f \$mXam§Zm XmoÝhr hmV OmoSy>Z qH$dm hmVmV hmV KoD$Z ' O` {¼ñV \$mXa ' åhUV hmoVo. \$mXahr Ë`m àË`oH$mbm hgV_wImZo 'O` {¼ñV' 'O` {¼ñV' åhUV àË`wÎma XoV hmoVo. Ë`mZ§Va VoWo Amboë`m \$mXa ZoëgZ _MmS>mo Am{U BVa \$mXa_§S>irhr _J nwT>rb AYm© Vmg `m A{^dmXZmÀ`m CnMmanÜXVrV gm_rb Pmbr. VoWo O_bobo BVa gd© àmn§{MH$ bmoH$ _mÌ EH$_oH$m§Zm 'Z_ñH$ma' åhUVM A{^dmXZ H$aV hmoVo. {VerÀ`m AmVrb Agbobr OdiOdi gd© Vê$U_§S>ir VoWo Amë`mAmë`m gd©M \$mXam§Zm ' Z_ñH$ma \$mXa', JyS> Eìh{Z§J' \$mXa' Ago åhUV 'J«rQ>' H$aV hmoVr. hr Vê$U _§S>ir åhUOo nwÊ`mVM OÝ_bobr, BWë`mM H$m°Ýìh|Q> emim§V {eH$bobr Zdr {nT>r.

'O` {¼ñV' hr A{^dmXZ nÜXV Ah_XZJa Am{U Am¡a§Jm~mX {Oëøm§Vrb _amR>r {¼ñVr g_mOmMr EH$ Img AmoiI åhUmdr bmJob. _hmamï´>mVrb dgB© ^mJmVrb _amR>r {¼ñVr g_mOmV qH$dm H$moëhmnya n[agamVrb KmQ>mdaÀ`m '~mX}ñH$a' {¼ñVr g_mOmV hr àWm AmT>iV Zmhr.

`oadS>çmÀ`m Ë`m _oimì`mV {^Þ d`moJQ>mÀ`m ì`º$s§À`m {^Þ A{^dmXZ nÜXVr `m g_mOm_Ü`o Joë`m gìdmeo dfmªÀ`m H$mimV Pmboë`m pñWË`§VamMoM EH$ à{VH$ hmoVo. Y_m©VamÀ`mAmYr BVam§Zm 'Omohma' åhUV A{^dmXZ H$aUmam hm g_mO Z§Va ñdV:Mo doJionU OnÊ`mgmR>r 'O` {¼ñV' H$S>o dibm.

{~«{Q>e A§_b gwê$ hmoÊ`mAmYr _hma g_mOmV A{^dmXZ H$aVmZm 'Omohma Ago åhUÊ`mMr nÜXV hmoVr. S>m° e§H$aamd IamVm§Zr åhQ>bo Amho {H$ g_mOmVrb BVa bmoH$m§à_mUo _hmamZo 'am_ am_' Ago H$Yr åhQ>bo Zmhr, Vmo 'Z_ñH$ma' Agohr H$Yr åhUV Zgo. Vmo \$º$ 'Omohma' Ago Vm|S>mZo åhUV hmoVm. Amnë`m _hma ~m§YdmZm Am{U JmdmVrb BVa gd©M bmoH$m§Zm Vmo'Omohma'M åhUV hmoVm. AWm©V Omohma åhUVmZm VmR> _mZoZo gaXmar nÜXVrZo EoQ>rV Vbdma C§MmdVmV Vgo hmV C§MmdyZ Vmo Z_ñH$ma H$aV hmoVm.

IamVm§À`m _Vo 'Omohma' C?maÊ`m_mJo _hmam§Mr em¡`©ËdmMr A{^_mZmñnX na§nam Amho, `m eãXmer _hmam§Mr {hZVm Z§VaÀ`m H$mimM OmoS>br Jobr. àmMrZ H$mimnmgyZ _hmam§Zr Amnbo ñdV§Ì ApñVËd {Q>H$dÊ`mgmR>r, Amnë`m amÁ`H$Ë`m©§Mm _mZgÝ_mZmMo ajU H$aÊ`mgmR>r {nT>çmZ{nT>çm 'Omohma' ( A{¾{Xì`) Ho$bo. Ë`m em¡`m©Mm Jm¡ad H$aÊ`mgmR>r Z_ñH$ma H$aVmZm Vo 'Omohma' åhUy bmJbo. _hmam§Zm nwT>o Añn¥í` R>a{dbo Joë`mZ§Va 'Omohma' eãXmMm em¡`©Ëdmer g§~§Y g§nbm Am{U Vo Ë`m§À`m Añn¥í`VoMo ÚmoVH$ ~Zbo. Omohma H$aVmZm _hma 'Omohma _m`~mn' Ago H$YrM åhUV ZìhVm. Omohma H$aVmZm `m eãXm~amo~aM _hmam§Zr BVa JmdH$è`m§Zm '_m`~mn' Agohr åhUÊ`mMm [admO nmS>Ê`mMm S>md Hw$gdmÀ`m AmVë`m JmdH$è`m§Mm hmoVm, _hmam§Zr Vmo H$YrM Ow_mZbm Zmhr Ago S>m°. IamV `m§Zr nwT>o åhQ>bo Amho.1

Z§VaÀ`m H$mimV 'Omohma' hm eãX Añn¥í`VoMo à{VH$ ~Zë`mZo S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§nmgyZ gwê$ Pmboë`m MidirZo 'Omohma' åhUyZ A{^dmXZ H$aUo ~§X H$aUo Am{U ~m~mgmho~m§À`mM ZmdmZo åhUOo 'µO` ^r_' åhUV A{^dmXZ H$aÊ`mMr àWm gwê$ Ho$br

_amR>r {¼ñVr g_mOmV O` {¼ñV hr A{^dmXZmMr àWm ê$T> H$aÊ`mMo lo` AmYw{ZH$ _amR>r n§MH$qd_Yrb EH$ Agboë`m aoìh. Zmam`U dm_Z {Q>iH$ `m§À`mH$S>o OmVo. {Q>iH$m§À`m _¥Ë`wZ§Va n§Mdrg dfm©§Z§Va H°$Wmo{bH$ g_mOmZo `m A{^dmXZnÜXVrMm ñdrH$ma Ho$bm, Vmon`ªV åhUOo gZ 1940À`m XeH$mn`ªV H°$Wmo{bH$ bmoH$ nmíMmË` diUmda '`oey {¼ñVmbm Jm¡ad Agmo' Ago b§ã`mMdS>rMo A{^dmXZ H$aV AgV.

' {Zamoß`m' _m{gH$mÀ`m 1940À`m Am°ŠQ>mo~a A§H$mV {¼ñVr A{^dmXZ nÜXVrda EH$ MmanmZr boI N>mnyZ Ambm hmoVm, Ë`mdê$Z {¼ñVr g_mOmV 'O` {¼ñV' åhUyZ A{^dmXZ H$aÊ`mMr àWm àW_ àmoQ>oñQ>§Q> n§{W`m§_Ü`o gwê$ Pmbr ho ñnï> hmoVo.' {Zamoß`m'À`m Ë`mdoiÀ`m àWoà_mUo `m boImÀ`m boIH$mMo Zmd XoÊ`mV Ambobo Zmhr. `m boImV åhQ>bo hmoVo {H$ '~«m÷U H$moUmg ^oQ>Vm§Zm hmV OmoSy>Z Z_ñH$ma H$aVmV. _amR>`mg dmQ>Vo {H$, _Zwî`mbm _mZ Úmdm nU Ë`m§VM XodmMm Ymdm H$amdm, åhUyZ Vo _mÏ`mg hmV bmdyZ am_am_ åhUVmV. _hma d Mm§^ma ho EH$m OwÝ`m Mmbrà_mUo Omohma, åhUOo `moÜXm, qH$dm ho dram, Ago åhUyZ A{^dmXZ H$aVmV. _wgb_mZ ho Xwgè`m _wgb_mZm§g gbm_ Ab`Hw$_ d BVa _mUgm§g gbm_ åhUVmV.''

''Ogo qhXy am_am_ åhUyZ am_mbm _mZ XoVmV, Vgo Amåhr `oeybm _mZ Úmdm, Ago qhXr {¼ñVr `m§Zm dmQ>Uo gmh{OH$ d `mo½` AgyZ Ë`m§Zr ZdrZ [aVr H$mT>ë`m AmhoV. H$moUr àmoQ>oñQ>§Q> {¼ñVr EH$_oH$m§g ^oQ>Vm§Zm 'O` {¼ñV' Ago åhUVmV, d Amnbo _hmamï´>r` H$mWmo{bH$ '`oey {¼ñVmbm Jm¡ad Agmo' Ago åhUVmV, d Ë`mMo CÎma 'gd©H$mi ! Am_oZ' Ago Amho . JwOamWr d qhXr ^mfm ~mobUmao H$mWmo{bH$ AgoM H$aVmV, _mÌ Jm¡adÀ`m EodOr ~T>mB©, d _{h_m, Ago åhUVmV'. Aem àH$maMo A{^dmXZ '\$maM OwZo AgyZ `wamonm§Vrb ~è`mM Xoem§V AmOnmdoVmo àMmam§V Amho' Agohr `m boImV åhQ>bo Amho.2 `mdê$Z Ë`mH$mimV _amR>r H°$Wmo{bH$ g_mOmVrb A{^dmXZmMo _yi B§J«OrVrb 'àoP {X bm°S>©', '\$m°a Eìha, Am_oZ' ho Agmdo Ago {XgVo.

Ë`mZ§Va {S>go§~a 1940À`m ' {Zamoß`m' `m H°$Wmo{bH$ n§{W`m§À`m _m{gH$mV EH$ nÌ {bhÿZ XodXÎm {Q>iH$m§Zr 'O` {¼ñV' `m A{^dmXZ nÜXVrMm OmoaXma nwañH$ma Ho$bm. bú_r~mB© Am{U aoìh {Q>iH$m§À`m `m {Ma§OrdmZo {b{hbobo ho nÌ _yimVyZ dmMÊ`mgmaI} AmhoV. ho nÌ nw{T>bà_mUo hmoVo:3

{¼ñVr bmoH$m§Mo A{^dmXZ

am. am. g§nmXH$ '{Zamoß`m' `m§g --

AmŠQ>mo~a _{hÝ`mÀ`m A§H$mV nmZ 92 da '`oey {¼ñVmbm Jm¡ad Agmo' hm boI dmMbm. Vmo dmMVm dmMVm Ama§^r AmnmoAmn Agm {dMma Ambm {H$ AmnU 'O` {¼ñV' H$m åhUy Z`o? A{^dmXZmMm àH$ma Oa Vw_À`m Am_À`mV (H°$Wmo{bH$ Am{U àmoQ>oñQ>§Q>) gmaIm Agbm Va H$moR>o {~KS>bo? CbQ> XmoÝhr g_mOm§V gbmo»`mbm EH$ bhmZgoM H$m hmoB©Zm ZdrZ H$maU àmá hmoB©b.

nwT>o dmMVm dmMVm AmnU 'O` {¼ñV' hm A{^dmXZmMm C„oI Ho$bobm Amho d Ë`m{déÜX H$mhr _V àX{e©V Ho$bo Zmhr ho nmhÿZ AmZ§X dmQ>bm d ho nÌ Amnë`mH$S>o à{gÜXrgmR>r nmR>{dÊ`mg Yra Ambm.

O` {¼ñV Ago åhUÊ`mMr XmoZ à_wI H$maUo AmhoV. EH$ Ago {H$ A{^dmXZmg bhmZ d gwQ>gwQ>rV eãX qH$dm eãXg_wM` bmJVmo. gbm_, am_am_, Omohma ho gd© EH$EH$Q>o eãX AmhoV. d Ë`m_wio XmoZ _mUgo ^oQ>VmM `m eãXm§Mm C?ma WmoS>Š`mV d MQ>H$Z Vr H$ê$Z Amnë`m _ZmVrb ^md àH$Q> H$aVmV. O` {¼ñV `m EodOr Ë`mM AWm©Mm EH$Q>m eãX AgVm qH$dm AW©^[aV Agm ~Z{dVm Ambm AgVm Va A{YH$ ~ao Pmbo AgVo. na§Vw øm Ñï>rZo EH$ eãX {_iUo AeŠ`M Agë`mZo Ë`m EodOr XmoZ eãX dmnamdo ho ~ao.

Xwgao Ago {H$ Amnbm à^y `oey hm em§VrMm amOm Agë`mZo Ë`mMm O`O`H$ma Ho$ë`mZo AmnU Ë`mÀ`m VÎdmMm A§{JH$ma Ho$ë`mgmaIo hmoVo. `mV AmUIr Ago hmoVo {H$ Ë`mMm O`O`H$ma Ho$ë`mZo AmnU ñdV:H$S>o {bZVm KoVmo (åhUOo Z_ñH$mamMr ^mdZm `oD$Z AmnU EH$_oH$m§nwT>o _mZ dmH${dÊ`mEodOr Ë`mÀ`m nwT>o _mZ dmH${dVmo). AmnU Amnë`m à^yMr AmR>dU H$aVmo (`mV am_am_ åhUVmZm Ho$di am_mMo Zmd Vm|S>mVyZ `mdo BVH$m dadaMm hoVy ZgyZ Ë`mnojm WmoS>m A{YH$ Imob AW© A{^àoV hmoVmo. åhUOo Amnë`mbm Ë`mMr AmR>dU hmoVo.) Am{U Omohmahr Oer `wÜXmMr Amamoir Amho VerM O` O` {hhr `wÜXmMr Amamoir Amho. _mÌ hr `wÜX {O§H$ë`mMr Amamoir Amho. Agm `m O` eãXmV {Vhoar qH$dm Mma àH$maMo AW© A{^àoV AgyZ Vo A{^dmXZ gwQ>gwQ>rV Amho.

àmoQ>oñQ>§Q> {¼ñVr bmoH$m§V O` {¼ñV åhUVmV Ago Oo AmnU åhUVm Vo AJXrM ~amo~a Amho Ago Zmhr. eoH$S>m 5 Q>¸o$ _mUgo gwÜXm O` {¼ñV åhUV ZmhrV ho _mÂ`m gmè`m _hmamï´>mVrb àmoQ>oñQ>§Q> {¼ñVr bmoH$m§À`m àË`j _m{hVrdê$Z _r åhUVmo. O` {¼ñV åhUmdo Aem àH$maMm R>amd EImÚm à_wI O~m~Xma ì`º$s d A{YH$ma Agboë`m {~engma»`m ì`º$sZo qH$dm {gZoS>Zo qH$dm H$m±{J«JoeZZo Ho$bobm Zmhr. hm àMma nmS>Ê`mMm à`ËZ _mÂ`m d{S>bm§Zr d Z§Va _r Ho$bm. na§Vw Ë`m§V Amåhmbm `e Ambo Zmhr EdT>oM `oWo Z_yX H$amdogo dmQ>Vo.

amo_Z H°$Wmo{bH$ d àmoQ>oñQ>§Q> {¼ñVr bmoH$m§Mr gaH$maZo amOH$s` ~m~Vr§V gm§JS> KmVbobrM Amho. BVahr H$mhr ~m~Vr§V Ë`m§À`mV gmaIonUm `m`bm nm{hOo d nmoemI, ^mfm Ë`mMà_mUo A{^dmXZmMm àH$ma `m§V Oa gmå` Pmbo Va Vr \$ma AmZ§XmMr Jmoï> hmoB©b.

AmnU Oa Amnë`m dmMH$m§Zm O` {¼ñV ho CMbÊ`mg gwMdmb Va _r _mÂ`m {¼ñVr ZmJarH$ nÌm§VyZ Ë`mMm àMma àmoQ>oñQ>§Q> bmoH$m§V H$arZ. hm àH$ma àmoQ>oñQ>§Q> bmoH$m§Mm Amho hm g_O MwH$sMm Amho ho _r da XmI{dboM Amho. à^w {¼ñVmda ^md R>odUmè`m gdm©§Mm hm àH$ma Amho.

hm ng§V Zgob Va AmnU Xwgam EH$ qH$dm XmoZ eãXm§Mm àH$ma gwMdm d Ë`mMm àMma _r H$arZ. _mÌ Ë`m àMmamZo _amR>r ^mfoMm IyZ nS>ob Ago hmoD$ Z XoÊ`mMr I~aXmar ¿`m`bm nm{hOo, åhUOo Vo Á`mbm {_eZar _amR>r åhUVmV Agbo Agy XoVm Cn`moJr Zmhr.

XodXÎm Zmam`U {Q>iH$

ñdmV§Í`moÎma H$mimV _mÌ H°$Wmo{bH$ \$mXam§Zr Am{U g_mOmZo aoìh {Q>iH$m§Zr gwê$ Ho$boë`m 'O` {¼ñV' `m A{^dmXZmMmM ñdrH$ma Ho$bm. AJXr A{bH$S>À`m H$mimn`ªV nmoñQ>H$mS>m©Zo dm Am§VaXoer` H$mS>m©Zo Iwembr H$i{dÊ`mMr dm g§nH©$ R>odÊ`mMr arV hmoVr Voìhm _amR>r {¼ñVr bmoH$ Amnë`m nÌmMr gwê$dmV 'O` {IñV' Zo H$aV AgV. emim-H$m°boOmV AgVmZm Kar {b{hboë`m _mÂ`m nÌm§Mr gwê$dmVhr `m A{^dmXZmZoM hmoV Ago. {¼ñVr Hw$Qw>§~mÀ`m

b¾n{ÌH$m N>mnm`bm Amë`m {H$ Ah_XZJa, Am¡a§Jm~mX Am{U Zm{eH$ n[agamVrb Hw$R>bmhr A{¼ñVr _wÐH$ AJXr Z {dMmaVm 'lr JUoe àgÞ' À`m OmJr 'lr {¼ñV àgÞ' Ago Q>mHy$Z _m`Ý`mÀ`m {R>H$mUr 'O` {¼ñV' {b{hVmo, BVH$s hr na§nam `oWrb g_mOmV ê$ibr Amho.

AmYw{ZH$ H$mimV _mÌ `m doJù`m A{^dmXZnÜXVrMr JaO Z ^mgë`mZo ~hþg§»` g_mOmà_mUo 'Z_ñH$ma' Am{U nmíMmË` nÜXVrZo B§J«OrV A{^dmXZ H$aUo Zì`m {nT>rZo gwê$ Ho$bo Amho.

g§X^©:

1) S>m°. e§H$aamd IamV, '_hmamï´>mVrb _hmam§Mm B{Vhmg - OmVrMr CËnÎmr d {dH$mgmMm B{Vhmg' (nmZo 64 Am{U 65)

2) '{Zamoß`m' _m{gH$, Am°ŠQ>mo~a 1940 (nmZ 92)

3) XodXÎm Zmam`U {Q>iH$ `m§Mo nÌ, '{Zamoß`m' _m{gH$, {S>g|~a 1940 (nmZ 132 Am{U 133)