तमाशाचे फड बंद पाडणारे औरंगाबाद जिल्ह्यातले जाकियरबाबा

पडघम - सांस्कृतिक      'अक्षरनामा' 
कामिल पारखे

• डावीकडे जाकियरबाबा. उजवीकडील तमाशाविषयीचं छायाचित्र ‘मराठी विश्वकोशा’तून साभार
• Mon , 27 December 2021
• पडघमसांस्कृतिकसांता क्लॉजSanta ClausतमाशाTamashaलोककलाFolk Art

‘सांता क्लॉज या विदेशी काल्पनिक पात्राला उत्तेजन देण्याऐवजी वासुदेव यासारखी आपल्या देशी सांस्कृतिक वैभव असलेल्या लोककला जिवंत ठेवायला हवे’, अशी चर्चा या नाताळ सणानिमित्त सोशल मीडियावर झाली आहे. वासुदेवप्रमाणेच तमाशात विविध कामे करणारे तमासगिर लोक, पोतराज, मसणजोगी, नंदीबैलवाले, ग्रहण सुटल्यावर घरोघरी उरलेले अन्न मागणारे लोक, बहिरूपी, थरारक अंगकसरती करणारे डोंबारी लोक, भविष्य सांगणारे कुडमुडे जोशी, वगैरे विविध समाजघटकांनी या लोककला जिवंत ठेवल्या आहेत. पण या लोककला खरेच अभिमानास्पद आहेत काय, असा प्रश्न वासुदेव आणि देशातील इतर अनेक लोककलांबाबत उपस्थित केला जाऊ शकतो.

......................................................

एकेकाळी मराठी चित्रपटसृष्टीत तमाशाप्रधान चित्रपटांची लाट आली होती. व्ही. शांताराम यांनी दिग्दर्शित केलेल्या ‘पिंजरा’ या चित्रपटाचा नायक असलेला आदर्श शिक्षक गावात आलेला तमाशाचा खेळ बंद पाडण्याचा प्रयत्न करतो. डॉ. श्रीराम लागू यांनी साकारलेला हा शाळामास्तर तमाशाशौकिनांच्या विरोधाची फिकिर न करता आपल्या नैतिक बळावर एकट्याने तमाशाचा रंगात आलेला खेळ बंद पाडण्याचा प्रयत्न करतो. मुळात तमाशा हा एक अनैतिक प्रकार आहे आणि आपल्या गावच्या लोकांना त्यापासून दूर ठेवणे, हे आपले नैतिक कर्तव्य आहे, या समजापोटी हे मास्तर तमाशा बंद पाडण्याची धडपड करत असतात. तमाशातील नर्तकीच्या प्रेमात पडून या मास्तरांचे नंतर नैतिक अध:पतन होते, ही गोष्ट निराळी. मात्र तमाशाविषयी समाजात काय प्रतिमा होती, हे ‘पिंजरा’तील आदर्श मास्तरांच्या भूमिकेतून स्पष्ट होते.

औरंगाबाद जिल्ह्यातील घोगरगावात आणि आसपासच्या परिसरातील अस्पृश्‍य लोकांनी तमाशात काम करू नये, तमाशाच्या फडाला हजेरी लावू नये, असा फादर गुरियन जाकियर ( Fr. Gurien Jacquier, MSFS) उर्फ जाकियरबाबा यांचा आग्रह होता. त्यांच्या विरोधास न जुमानता आसपासच्या एखाद्या गावात तमाशाचा फड भरला, तर ऐन रंगात आलेला प्रयोग ते बंद पाडत असत. तमाशा या लोककलेचे जतन करण्यासाठी आज विविध संस्थांतर्फे आणि शासनातर्फे प्रयत्न केले जात आहेत. गेल्या शतकात या ख्रिस्ती धर्मगुरूने या लोककलेविरुद्ध भूमिका का घेतली होती, हे जाणून घेण्यासाठी तमाशा या लोककलेचे स्वरूप माहिती करून घेतले पाहिजे. 

माझ्या लहानपणी श्रीरामपुरात आठवड्याच्या बाजाराच्या दिवशी म्हणजे शुक्रवारी बाजारतळापाशीच तमाशाचे फड भरत असत. आमच्या घरापासून पाचशे मीटर अंतरावरील मैदानात तमाशाचे तंबू उभारले जात असत. ज्येष्ठ तमाशाकलावंत विठाबाई भाऊ मांग नारायणगावकर, कांताबाई सातारकर आणि गुलाबबाई संगमनेरकर वगैरेंच्या तमाशाच्या फडांची दिवसभर चाललेली जाहिरात आम्ही मुले पाहत असू. मात्र घरातील वा शेजारपाजारातील कुणी प्रौढमंडळी या तमाशाच्या खेळाला जात नसत. आठवड्याच्या बाजाराला येणारे आसपासच्या खेड्यापाड्यातील लोकच प्रामुख्याने या लोककलेचे आश्रयदाते असत. आम्हा मुलांना सिनेमाला जाण्यास परवानगी असे. मात्र एकदा तरी तमाशा हा काय प्रकार असावा, याचा अनुभव घ्यावा असा विचारही कधी मनात आला नाही, याचे कारण तमाशा म्हणजे एक अश्‍लील कार्यक्रम आणि आंबटशौकीन रसिकांचे करमणुकीचे साधन असा सर्वांचाच समज होता.

“तमाशा कलेत चोरपावलांनी येणारी अनैतिकता हा तर चिंतेचा विषय आहे. महार, मांग, आणि कोल्हाट्याची बाई नाचवणं आणि पैसा फेकून तिला नागवणं, ही उच्चवर्णीय सरंजामी मानसिकता बदलली नाही, तर परंपरा म्हणून तमाशा का टिकवायचा, हाही प्रश्‍न आहे,” असे तमाशा-कलेचे एक अभ्यासक डॉ. मिलिंद कसबे यांनी आपल्या ‘तमाशा : कला आणि कलावंत‘ या पुस्तकात लिहिले आहे.

या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेतच तमाशा क्षेत्राची अगदी जवळून ओळख असलेले अभिनेते निळू फुले यांनी म्हटले आहे, ‘‘मागास, अस्पृश्‍य समजल्या जाणाऱ्या महार, मांग, कोल्हाटी, गोपाळ आदी जातीचे कलाकार तमाशात जास्त आहेत. त्यांनीच ही कला टिकवली आहे. तमाशा क्षेत्रात कर्ज हा एक मोठा प्रश्‍न आहे. फडमालक सावकाराकडून कर्ज घेतात. तमाशातला कलाकार फडमालकाकडून कर्ज घेतात. अशा प्रकारे फडमालक कर्जबाजारी, कलाकार-कामगार कर्जबाजारी, कर्जावर चालणारा हा व्यवसाय आहे. कर्जामुळे कोणीही सुखी नाही. तमाशाला पैसे पुरवणारे बहुतेक सवर्ण असतात. तमाशातील स्त्री कलाकार कर्जबाजारी असेल आणि कर्ज फिटले नाही तर तिला भांडवलदाराच्या स्वाधीन व्हावे लागते. सतत दारिद्रयात राहूनही हे कलाकार तमाशाला का चिकटून राहिले, असा प्रश्‍न नेहमी माझ्या मनात येत असे.’’ कदाचित तमाशा कलेवरील प्रेमापोटीच हा वसा त्यांनी स्वीकारला असावा, असे त्यांनी पुढे म्हटले आहे.

स्वातंत्र्यानंतर तमाशावर अश्‍लीलतेचा आरोप झाला. त्यामुळे मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री बाळासाहेब खेर यांनी १९४८ साली तमाशावर बंदी घातली गेली. ही बंदी उठावी म्हणून तमाशा कलावंतांनी प्रयत्न केले.

त्या वेळी खेर यांनी महामहोपाध्याय दत्तो वामन पोतदार यांच्या अध्यक्षतेखाली ‘तमाशा सुधार समिती’ नेमली होती. या समितीने तमाशाचे संहिता लेखन आणि सादरीकरणाबाबतीत काही अटी घातल्यानंतर तमाशावरील ही बंदी उठवण्यात आली. तमाशात अश्‍लील संवाद नसावेत, दौलतजादा करताना तमासगीर नटीला हात लावू नये वगैरे अटी घालण्यात आल्या.

पुणे विद्यापीठाच्या पवळा पठ्ठेराव बापूराव साहित्य, संगीत, लोककला अकॅडेमी आणि पाथफाइंडर इंटरनॅशनल या संस्थांच्या वतीने पुण्यात २००७च्या ऑक्टोबरात तमाशा महोत्सव व कार्यशाळा आयोजित करण्यात आली होती. त्यानिमित्त प्रकाशित करण्यात आलेल्या कार्यक्रमपत्रिकेत तमाशाबद्दल माहिती दिली आहे. त्यानुसार ‘तमाशा’ शब्द हा फारशीतून उर्दूत आणि उर्दूतून मराठीत आला आहे, असे दिसते. तमाशा हा प्रकार ज्या शाहिरांनी रूढ केला, तो शाहीर (शाईर हा मूळ शब्द) अरबी भाषेतून मराठीत आला आहे. त्यामुळे तमाशा हा कलाप्रकार मुसलमानांच्या प्रभावातून उदयास आला असावा, असे काही संशोधकांचे मत आहे.

महाराष्ट्रातील जागरण, गोंधळ, भारुड, लळिते आणि दशावतार या लोककलांचाही अर्थातच तमाशावर प्रभाव आहे. साधारणत: तमाशा ही लोककला महाराष्ट्रात महार, मांग, गोंधळी, कोल्हाटी, डोंबारी यांच्याच हाती राहिली, असे या पत्रिकेतही स्पष्ट म्हटले आहे. उल्लेख केलेल्या या सर्व जाती अस्पृश्‍य, गावकुसाबाहेरच्या जातीजमाती. अर्थात या लोककलेचा आस्वाद घेणारे व पर्यायाने या कलाकारांचे विविध प्रकारे लैंगिक शोषण करणारे रसिकजन अर्थातच उच्चवर्णीय होते. तमाशातील स्त्रीकलाकारांचे लैंगिक शोषण करताना मात्र या कलावंतांची अस्पृश्‍यता तेवढ्यापुरती नजरेआड केली जात असे, हे विशेष.

आपल्या देशांत सर्वच पारंपरिक व्यवसाय जातींवर आधारित आहेत आणि सर्व लोककलांच्या बाबतीतही अशीच परिस्थिती आहे. तमाशा ही लोककला प्रामुख्याने महार आणि मातंग जातीतील लोकांनी विकसित केली. या अस्पृश्‍य जातीतील महिला तमाशात नाचत आणि गात असत, तर पुरुषमंडळी ढोलकी, तुणतुणे, मंजिरा, डफ, हलगी, कड आणि पेटी ही संगीतवाद्ये वाजवत असत. त्यावरून या लोककलेला आणि तिच्याशी संबंधित असलेल्या कलाकारांना उच्चवर्णीयांत काय प्रतिष्ठा असे, याची कल्पना करता येते. तमाशाचा हंगाम पावसाळा आणि शेतीचे कामे संपल्यानंतर दसरा ते अक्षयतृतीया या काळात असतो. लग्नसराईत वाजंत्री काम, यात्रेच्या हंगामात तमाशे इत्यादींतही महार प्रामुख्याने आढळतात. 

मी लहान असताना घोगरगावात माझे मामेभाऊ लग्नसराईत पिपाणी, ढोलकी वगैरे वाद्ये वाजवत असत हे मला आठवते. यामागची कारणमीमांसा वरील संदर्भ वाचल्यानंतरच मला समजली. याचा अर्थ वाद्ये वाजवण्याची कला ते घरातील कुणाकडून किंवा नातेवाईकांकडून शिकले असणार. कुणी सांगावे, कदाचित माझ्या आजोळातील माझे काही नातेवाईकही त्यांच्या तरुणपणात म्हणजे फादर जाकियर यांच्या काळात तमाशातही झीलकरी वा इतर कामे करत असतील.

ज्येष्ठ कवी नारायण सुर्वे यांनी अण्णाभाऊ साठे यांच्यावरील १९६९ साली लिहिलेल्या एका लेखात तमाशाविषयी केलेली टिपण्णीही या संदर्भात पाहता येईल. सुर्वे म्हणतात, “पंचवीस वर्षांपूर्वी तमाशा हा शब्द एखाद्या अस्पृश्‍यासारखा वापरला जाई. तमाशा म्हणजे सभ्य लोकांनी, शिष्ट लोकांनी, अगर पोळीबाळींनी न पाहावा, असा नाटकाचा एक प्रकार. त्यात नाच्यापोऱ्या असतो, तो घाणेरडे व अश्‍लील हावभाव करतो. शृंगारिक व चावट गाणी म्हणतो, त्याने सुसंस्कृत माणसांची अभिरुची बिघडते. तमाशा करणारे अस्पृश्‍य असतात व तो पाहणे पाप आहे, ही प्रचलित भावना त्या काळात होती.”

तमाशा या लोककलेचे लोकनाट्यात रूपांतर होण्याआधी पारंपरिक तमाशातील कलाकारांची जातीविषयक पार्श्‍वभूमी, स्त्रिकलाकारांचे लैंगिक शोषण आणि या लोककलेतील प्रयोगांतील संवाद आणि नाचगाण्यांतील अश्‍लीलता वगैरे संदर्भ ध्यानात घेतले म्हणजे जाकियरबाबांनी तमाशाला का विरोध केला हे समजते.

‘पिंजरा’ चित्रपटातील आदर्श मास्तरही नैतिक दृष्टीकोनातूनच तमाशाच्या खेळास विरोध करत असतात. महाराष्ट्राचे माजी उपमुख्यमंत्री आर. आर. पाटील यांनी पुढाकार घेऊन राज्यात बियरबारमध्ये महिलांच्या नाचगाण्यांवर बंदी घातली आहे. त्यामागेही स्त्रियांच्या लैंगिक शोषणास आणि अश्‍लीलतेस विरोध अशीच त्यांची भूमिका आहे.

वैजापूर तालुक्यातले घोगरगाव माझे आजोळ. माझ्या आईवडिलांनी जाकियरबाबांना जवळून पाहिले. ''घोगरगावचे जाकियरबाबा (मराठवाड्यातील ख्रिस्ती मिशनकार्य इ. स. १८९२ पासून ) हे मी लिहिलेले जाकियरबाबांचे चरित्र उषाताई आणि विलास वाघ यांच्या सुगावा प्रकाशनाने २००८ साली प्रसिद्ध केले

मिशनरीज ऑफ सेंट फ्रान्सिस डी सेल्स (MSFS) किंवा फ्रान्सलीन या धर्मगुरूंच्या संस्थेचे सदस्य असलेल्या जाकियरबाबांनी १८९२ पासून आपल्या मृत्यूपर्यंत (१९४७) घोगरगावात मिशनकार्य केले. पहिल्या महायुद्धात ब्रिटिश सरकारने जर्मन शत्रूराष्ट्राचे नागरीक असलेल्या जेसुईट आणि इतर फादरांची हकालपट्टी केली तेव्हा शिर्डीजवळच्या राहाता येथे फादर जाकियर यांनी येशूसंघीय धर्मगुरुंचे काम चालू ठेवले होते. घोगरगावात त्यांची समाधी आहे.

जाकियरबाबांचे या परिसरातील शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्य पाहून कॅथोलिक चर्चने त्यांना संत म्हणून जाहीर करण्याची प्रक्रिया सुरु करावी अशी स्थानिक लोकांची मागणी आहे.

फादर जाकियर यांच्या संदर्भात प्रसिद्ध झालेल्या कुठल्याही लिखाणात त्यांनी तमाशाला केलेल्या विरोधाचा उल्लेख माझ्या वाचनात कधी आला नाही. माझ्या आई-वडिलांनी आणि घोगरगावातील माझ्या मामांच्या संभाषणात मात्र याबाबतची चर्चा मी अनेकदा ऐकली आहे. शांत्वन आणि वामन शिनगारे या माझ्या दोन मामांनी जाकियरबाबांच्या छकड्यावर गाडीवान म्हणून काम केले होते. त्यामुळे त्यांनी सांगितलेली माहिती, याबाबत विश्‍वासार्ह मानता येईल. जाकियरबाबांविषयी घोगरगाव परिसरात अस्पृश्‍य ख्रिस्ती समाजात तसेच उच्चवर्णीय वगैरे मंडळीत मोठा आदर होता.

सरकारदरबारी कलेक्टर आणि तहसीलदार यासारख्या अधिकाऱ्यांशी आणि शेजारपाजारच्या गावांच्या पाटील वगैरे मंडळींशी त्यांचे खूप चांगले संबंध होते. औरंगाबाद जिल्ह्यातील वैजापूर आणि गंगापूर तालुक्यांतील अनेक गावांतील त्यांच्या कामांमुळे, त्यांच्या शिस्तप्रिय स्वभावामुळे त्यांच्याविषयीचा एक प्रकारचा दराराही असे. उच्चशिक्षित आणि युरोपियन असल्याने ब्रिटिश जमान्यात सरकारदरबारीसुद्धा त्यांचा वचक असे. त्यामुळे जाकियरबाबांनी अस्पृश्‍यतापालनासारख्या एखाद्या अनिष्ट वा अनैतिक सामाजिक रूढीस विरोध केला, तर अशा प्रसंगी त्यांच्या विरोधास जाण्याची कुणाची हिंमत नसायची. जाकियरबाबांनी तमाशाच्या प्रथेस विरोध केला, तेव्हाही असेच झाले असणार.

घोगरगाव आणि आसपासच्या परिसरातील महार समाजातील अनेक ख्रिस्ती स्त्री-पुरुषही त्या काळात तमाशात कलाकार म्हणून काम करत असतील, याविषयी शंकाच नाही. तमाशात नाच्या किंवा मावशीची भूमिका करणाऱ्या पुरुष नटाला लांब केस राखावे लागत. या ग्रामीण भागात अनेक वर्षे राहून या लोककलेचे एकूण स्वरूप समजल्यानंतर कुठल्याही ख्रिस्ती धर्मगुरूने आपल्या धर्मग्रामातील ख्रिस्ती महिलांस तमाशात नाचण्यागाण्यापासून परावृत्त केले असते. ख्रिस्ती पुरुष मंडळींनी तमाशात अश्‍लील स्वरूपाची नाचगाणी म्हणू नये, नाच्याचे काम करू नये, यासाठी त्यांच्यावरही दबाव आणला असता.

जाकियरबाबांनी तर घोगरगाव परिसरात आपल्या आयुष्याची चार दशके घालवली. या फ्रेंच धर्मगुरूने घोगरगावात आल्यानंतर इंग्रजी आणि मराठी भाषांवर चांगले प्रभुत्व मिळवले होते. घोगरगावातील ख्रिस्तराजा मंदिरात त्यांनी अनेक वर्षे नवख्रिस्ती लोकांना मराठी भजने, गायने शिकवली. तमाशाला त्यांनी विरोध करण्याआधी त्यांनी या लोककलेच्या विविध अंगांचा अभ्यास नक्कीच केला असणार.

फादर जाकियर यांचा तमाशाला असलेला कडवा विरोध पाहता ते घोगरगावात असताना या लोककलेचे प्रयोग या गावात झाले असतील, याविषयी दाट शंकाच आहे. मात्र आसपासच्या खेड्यांत तमाशाचे खेळ होतच असत. यात्रेच्या वा इतर कुठल्याही निमित्ताने तमाशाचे प्रयोग असले म्हणजे त्या गावातील आणि आजूबाजूच्या परिसरातील पुरुषमंडळी तेथे आवर्जून हजर राहत असत. तमाशाचे हे प्रयोग रात्रीच रंगत असत. ढोलकीच्या आणि इतर पारंपरिक वाद्यांच्या तालावर तमासगीर महिला आणि पुरुष गात आणि नाचत असत.

अशा वेळी फादर जाकियर आपली घोडागाडी बाहेर काढून त्या आवाजाच्या दिशेने निघत. रात्रीच्या वेळी नदी किंवा ओढे ओलांडून तमाशाच्या जागी ते पोहोचत असत. त्या अस्पृश्‍य स्त्री-पुरुष कलाकारांनी तमाशाच्या माध्यमातून होणारे त्यांचे स्वत:चे लैंगिक शोषण रोखावे म्हणून त्यांना उपदेश करत असत. अनेकदा उपदेशाऐवजी त्या लोकांची कानउघाडणीच केली जात असणार. तमाशापथक मोगलाई परिसरातील असले तर त्यातील बहुतेक तमासगीर जाकियरबाबांच्या धर्मग्रामातील ख्रिस्ती लोकच असत.

तमाशाचा ऐन रंगात आलेला प्रयोग अशा प्रकारे बंद पाडल्यानंतरही हे तमासगीर दुसरीकडे कुठेतरी तमाशाचे खेळ चालूच ठेवतील म्हणून फादर जाकियर त्यांची ढोलकी, तुणतुणी, डफ वगैरे वाद्ये आपल्या ताब्यात घेत असत. कलावंतिणीच्या पायातील चार-पाच किलो वजनाचे घुंगरूही काढून घेत. त्याशिवाय पुरुष कलाकारांनी नाच्याची किंवा मावशीची भूमिका करू नये, म्हणून त्यांनी लांब वाढवलेल्या केसांनाही कात्री लावत असत.

जाकियरबाबांच्या आठवणींना माझे आईवडील, मामा आणि इतर जुनी मंडळी उजाळा देत, तेव्हा हे फादर तमाशा कसे बंद पाडत असत, हे याविषयी हमखास बोलले जाई. जाकियरबाबांनी तमासगिरांकडून ताब्यात घेतलेल्या आणि आपल्या घोडागाडीतून घोगरगावात आणलेल्या ढोलकी, तमासगीर कलावंतिणींचे घुंगरू, तुणतुणे, डफ वगैरे संगीतवाद्यांनी मिशन कंपाऊंडमधल्या दोन खोल्या भरल्या होत्या, हे माझी आई आजही आवर्जून सांगत असते.

मागे घोगरगावला मी भेट दिली, तेव्हा तेथील मुख्य धर्मगुरू फादर स्टीफन अल्मेडा यांनीही यास दुजोरा दिला. तमासगिरांची ती संगीतवाद्ये दहा-पंधरा वर्षांपूर्वीपर्यंत मिशन कंपाऊंडमधील काही खोल्यांत सांभाळून ठेवण्यात आली होती, असे त्यांनी ऐकले आहे, असे त्यांनी मला सांगितले.

महार-मांग या अस्पृश्‍य जातीतील लोकांसाठी तमाशा ही लोककला तर उदरनिर्वाहाचे मुख्य साधन होते. समाजातील या सर्वाधिक उपेक्षित घटकांचा तोंडचा घास हिरावून घेण्याचा फादर जाकियर यांचा मुळीच उद्देश नव्हता. तमाशाबाबत जाकियरबाबांची भूमिका समाजसुधारकाची होती. आपल्या धर्मग्रामातील अस्पृश्‍य लोकांच्या आर्थिक आणि उन्नतीसाठी फादर जाकियर यांनी आणि मोगलाईतील किंवा अहमदनगर जिल्ह्यातील इतर मिशनरींनी अनेक प्रकल्प राबवले होते. लोकांच्या अडीअडचणीच्या प्रसंगी ते धावून जात असत. आपल्या धर्मग्रामातील खेड्यांतील मुलांनी साक्षर व्हावे म्हणून जाकियरबाबांनी अनेक गावांत शाळा सुरू केल्या होत्या.

या शाळांत सर्व जाती-धर्मांच्या मुलांना फुकट शिक्षण दिले जात असे. या शाळांच्या मास्तरांच्या निवासस्थानांचा आणि पगाराचा खर्चही फादर स्वत: उचलत असत. तमाशातील काम सोडले तर या लोकांसाठी उदरनिर्वाहाची दुसरे पर्यायही त्यांनी उपलब्ध करून दिले होते.

घोगरगावात सध्या उभ्या असलेल्या उंच शिखरवजा ख्रिस्तराजा मंदिराचे काम एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरूवातीच्या काळात वीस वर्षे चालू होते. या बांधकामामुळे आसपासच्या अनेक सुतार, गवंडी अशा कुशल कारागिरांना तसेच इतर अनेक अकुशल कामगारांना अनेक वर्षे रोजगार उपलब्ध झाला होता. जाकियरबाबांचा तमाशाला असलेला विरोध आणि या लोककलेचे प्रयोग बंद पाडण्यासाठी त्यांनी केलेला आटापिटा याला अर्थातच शंभर वर्षांपूर्वीच्या काळाचा संदर्भ आहे. त्या काळात स्त्रियांनी नाटकांत वा चित्रपटांत काम करणेसुद्धा अनैतिक समजले जाई आणि त्यामुळे अगदी बालगंधर्वांच्या काळापर्यंत पुरुषच स्त्रियांच्या भूमिका करत असत.

आज शासन आणि विविध संस्था-संघटना तमाशासारख्या लोककलांचे जतन करण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. तमाशा या लोककलेने सातासमुद्रापार, पाश्‍चिमात्य देशापर्यंत मजल मारली आहे. मात्र अजूनही या लोककलेचा जातीय संदर्भ नाहीसा झालेला नाही. स्वातंत्र्यानंतर साठ वर्षांनंतर, अस्पृश्‍यता कायद्याने बंद झाल्यानंतर आजही सरकारी, निमसरकारी आणि खासगी कार्यालयांत सफाई कामगार, भंगी, शिपाई वगैरे कामे पूर्वाश्रमीच्या अस्पृश्‍य समाजातीलच लोक करतात. तसेच खेड्यापाड्यांत होणाऱ्या तमाशातील बहुसंख्य स्त्री-पुरुष कलाकार आजही महार, मांग, कोल्हाटी या समाजातीलच आहेत.

‘आजही तमाशात गायक म्हणून महार कलावंताची संख्या जास्त प्रमाणात आहे’, असे डॉ. कसबे यांनी म्हटले आहे. या लोककलेशी निगडित असलेले दलित जातींविषयक संदर्भ अजूनही पुसले गेलेले नाहीत. ‘ब्राह्मणाघरी लिव्हनं, महाराघरी गाणं आणि मांगाघरी वाजवणं’ किंवा ‘महाराचं गाणं आणि मांगाचं डफडं‘ अशा म्हणी प्रचलित आहेत. या जातींविषयक संदर्भांमुळे आणि इतरही काही कारणांमुळे चित्रपटसृष्टीतील आणि रंगभूमीवरील स्त्री-पुरुष कलाकारांना हल्ली मिळणारी प्रतिष्ठा, धनप्राप्ती आणि ग्लॅमरचे वलय तमासगिरांच्या नशिबी अजून तरी नाही.

तमासगीर कलावंतांचे होणारे लैंगिक, आर्थिक आणि सामाजिक शोषण आजही पूर्णत: बंद झालेले नाही. हे शोषण बंद करण्यासाठी तमाशाचे प्रयोग बंद करण्याची मुळीच जरुरी नाही. मात्र तोंडाला रंग फासून रंगमंचावरून, छोट्या वा मोठ्या पडद्यांवरून प्रेक्षकांचे मनोरंजन करणाऱ्या कलाकारांच्या वाट्याला येणारे आर्थिक आणि इतर लाभ दलित समाजातील या लोककलाकारांनाही मिळावेत, अशी माफक अपेक्षा बाळगायला हरकत नाही.

आपल्या मुलांनी आपला व्यवसाय पुढे चालू ठेवावा असे प्रथितयश डॉक्टरांना, राजकीय पुढाऱ्यांना आणि इतर काही क्षेत्रांतील लोकांना वाटत असते. तमाशा ही लोककला म्हणून टिकून राहायला हवी, असे म्हणणाऱ्या आणि त्या दृष्टीने प्रयत्न करणाऱ्या लोकांनाही आपल्या मुलाबाळांनी या क्षेत्रात पैसा आणि नाव कमवावे असे मनापासून वाटले, तरच या लोककलेला समाजमान्यता आणि प्रतिष्ठा प्राप्त झाली असे म्हणता येईल.

नजिकच्या काळात तमासगिरांच्या नशिबी ही प्रतिष्ठा आणि सुख मिळण्याची शक्यता नसेल तर हे कलाकार तमाशाला का चिकटून राहिले, असा अभिनेते निळू फुले यांना पडलेला प्रश्‍न इतर कुणालाही पडू शकेल.

पण या लोककला खरेच अभिमानास्पद आहेत काय, असा प्रश्न वासुदेव आणि देशातील इतर अनेक लोककलांबाबत उपस्थित केला जाऊ शकतो.

Objection to the label 'Christian Mahar' (Marathi)

 JmdHw$gm~mhoaMm {¼ñVr g_mO,  H$m{_b nmaIo

gwJmdm àH$meZ, nwUo

8) ' {¼ñVr _hma ' eãXmbm Amjon

_hma Am{U _m§J `m Añn¥í` OmVtVyZ {¼ñVr Y_mªV àdoe Ho$boë`m bmoH$m§Zm `m Y_mªVam_wio EH$ Zdr AmoiI Am{U Apñ_Vm {_idyZ {Xbr. ho Y_mªVa åhUOo Añn¥í` àWo{déÜX, `m bmoH$m§da eVH$moZweVHo$ Ho$boë`m gm_m{OH$, Ym{_©H$ Am{U Am{W©H$ AÝ`m`m{déÜX Ho$bobm EH$ gm_wXm{`H$ {~Ðmoh, ~§S>M hmoVm. Y_mªVam_wio Ë`m§Zm EH$ AmË_gÝ_mZ àmá Pmbm. Ë`m_wio Amnë`mbm {¼ñVr _hma qH$dm {¼ñVr _m§J åhUyZ g§~moYUo Ë`m§Zm An_mZmñnX dmQy> bmJbo. `m _mZ{gH$Vobm H$mhr gm_m{OH$ g§X^© {ZpíMVM AmhoV. 'X _hma \$moH$' `m gZ 1938 gmbr AboŠPm§S>a am°~Q>©gZ `mZo {b{hboë`m nwñVH$mVhr darb _mZ{gH$VoMo dU©Z H$aÊ`mV Ambo.1 ''AZoH$ bmoH$XoIrb Ooìhm Vo _hma OmVrMo AmhoV Aer H$~wbr XoVmV Voìhm Ë`m§À`m AmdmOmV ñdm{^_mZmMm A^md d ea_oMr ~m~ AgVo. _hmam§VyZ {¼ñVr Pmbobo bmoH$ {¼ñVr Pmë`m~Ôb ñdm{^_mZ ~miJVmV d AmnU nyduMo _hma hmoVmo `m CJ_ñWmZmda Omoa XoV ZmhrV, Vgm C„oI H$aUo Q>miVmV.'' ho nwñVH$ {b{hë`mZ§Va nmD$Ueo dfmªMm H$mi CbQ>ë`mZ§Vahr `m n[apñWVrV \$magm ~Xb Pmbobm Zmhr.

eham§V dmñVã`mg Jobobo _amR>r {¼ñVr {_ñgogmR>r Xa a{ddmar qH$dm BVa Hw$R>ë`mM {Xder XodimV OmV Zmhr Aer VH«$ma H$aUmam boI \$mXa nm`g J¡gb `m§Zr '{Zamoß`m' À`m _mM© 1943À`m A§H$mV {b{hbm hmoVm. _mÌ Ë`m§À`m VH«$marÀ`m _yi {df`mnojm Ë`m§Zr ñWm{ZH$ {¼ñVr bmoH$m§Zm CÔoeyZ dmnabobm ' {¼ñVr _hma' hm eãXM ehadm{g`m§Zm Iyn Pm|~bm Ago {XgVo. \$mXa J¡gb Ë`mZ§Va AZoH$ df} Ah_XZJa {OëømVrb `oeyg§KmMo à_wI hmoVo, Ë`m ZmË`mZo Ë`m§Zr `m {OëømV _amR>r {¼ñVr bmoH$m§gmR>r VgoM ~hþg§»` g_mOmgmR>r emim, lram_nyaMo g§V byH$ hm°pñnQ>b gmaIo AZoH$ àH$ën \$mXa J¡gb `m§Zr Ë`mZ§VaÀ`m H$mimV gwê$ Ho$bo. Ë`m_wio {¼ñVr g_mOm{df`r Ë`m§Zm Agboë`m AmñWo{df`r _wirM e§H$m KoVm `oV Zmhr. _mÌ JmdJmS>çmVyZ EH$Xm ~mhoa nS>ë`mZ§Va '{¼ñVr _hma ' `m eãXà`moJmVyZ nwÝhm Ë`mV AS>Hy$Z nS>Ê`mMr `m g_mOmVrb ZmJar qH$dm {e{jV bmoH$m§Mr Ë`mdoirhr BÀN>m ZìhVr ho `mdê$Z ñnï> {XgyZ `oVo.

`mg§X^m©V \$m. J¡gb `m§À`m n{hë`m boImVrb gwê$dmVrMm n[aÀN>oX nw{T>bà_mUo hmoVm:

"JwìhoH$a OmVmV, _Ðmgr bmoH$ OmVmV, nU "

AmnU {_eZar H$mhr H$m_mH$[aVm nwÊ`mbm, IS>H$sbm, ZJambm OmVmo Voìhm Am_À`m H$mZm§da nwT>rb eãX nS>ë`m{edm` amhV ZmhrV: 'JwìhoH$a Xodmb`m§V `oVmV, _Ðmgr bmoH$ Xodmb`m§V `oVmV nU {¼ñVr _hma a{ddmargwÜXm `oVmV Va enW. nwîH$i OU A{VJ[a~r_wio a{ddmargwÜXm nmoQ> ^amdo åhUyZ H$m_ H$aVmV `m{df`r VH«$ma Zmhr. na§Vw n. {_ñgm ~hþVoH$ gdmªZm EoH$Uo eŠ` Amho, \$º$ _hma H$m_ H$aUmao _mUgo AmhoV H$m?? JwìhoH$a d _Ðmgr bmoH$ {Zìdi [aH$m_Q>oH$S>o AmhoV H$m?

Va _J Amnbo {¼ñVr _hma a{ddmar n. {_ñgm EoH$Ê`mMr h`J` H$aVmV `mMo H$m` H$maU Agmdo?''?2

`mZ§Va nwT>À`mM _{hÝ`mV åhUOo E{àb 1943À`m A§H$mV \$mXa J¡gb `m§Mm nwT>rb boI à{gÜX Pmbm hmoVm.

'' _hmamï´>r` {¼ñVr OZhmo

JmodoH$a OmVmV, _Ðmgr OmVmV nU-

`m _Wù`mImbr '{Zamoß`m'À`m _mM© _{hÝ`mÀ`m A§H$mV Omo boI _r à{gÜX Ho$bm Amho, Vmo {H$Ë`oH$m§Zm Q>mo§MUma Amho, `mMr _bm nyU© OmUrd hmoVr. Vw_À`m amJmMm ~mU Xwgè`m H$moUmda Z gwQ>mdm åhUyZ _mPr ghr _r Ho$bobr Amho; Agmo. Vwåhmbm Amnë`m ñdV:da åhUOo Amnë`m ñdV:À`m Xodmb`m§V OmÊ`mÀ`m h`JB©da amJ `oB©b Aer _bm JmoS> Amem hmoVr. na§Vw Vr Amem \$mob R>abr Ago {XgVo. Vw_À`m amJmMm {df` _r dmnabobm eãX ' {¼ñVr _hma' hmM Amho. Vwåhmbm XwImdÊ`mÀ`m hoVyZo hm eãX _r dmnabm Ago _bm AmoiIUmam H$moUrM åhUUma Zmhr hr _mPr ImÌr Amho. `m ~mOybm ~hþVoH$ gd© {¼ñVr A{^_mZmZo Amnë`mbm '_hma' åhUVmV. AWm©V _r IoS>oJmdMm AgyZ IoS>oJmdÀ`m ^mfoV ~mobbmo. Vwåhr ehamVbo AgyZ '_hma' `m eãXmMm ~{hîH$ma H$[aVm ho _bm H$moRy>Z R>mD$H$? åhUyZ _r H$m` H$ê$? Vwåhmbm H$go g§~moYmdo? 'JmodoH$a {¼ñVr'', ''_Ðmgr {¼ñVr'' Ago åhUVmV Va Vwåhmbm H$m` Zmd Úmdo? ''_hmamï´>r` {¼ñVr'' åhUmdo H$m`? Va g_Om {H$ ''_hmamï´> '' `m eãXmÀ`m ì`wËnÎmr~Ôb AWm©V AË`§V {dÛmZ bmoH$m§Zr nwT>o {Xë`mà_mUo MMm© Ho$br Amho. ''_hmamï´> åhUOo _hma + amï´> = _hmam§Mm Xoe Amho''. `m ì`wËnÎmrg Agm AmYma Amho {H$ , _hma OmVrMr dñVr _hmamï´>mV nwîH$iM Amho. Vwåhmbm VoUoH$ê$Z _hmamï´>r` {¼ñVr Oa g§~mo{Ybo Va H$moU OmUo Vw_Mm amJ COyZ (nwÝhm EH$Xm) _Oda ~gob. BH$S>o {dhra, {VH$S>o AmS> Aer _mPr pñWVr Pmbobr Amho. Ago AgVm AmnUmbm _r H$go g§~moYmdo åhUyZ H$idmb Va \$ma _oha~mZr hmoB©b.

Amnbm :- _hmamï´>r` Y_©Jwê$

nr. J¡gb

`m nÌmbm OmoSy>ZM '{Zamoß`m'À`m `wamo{n`Z {_eZar Agboë`m g§nmXH$m§Zr dmMH$m§À`m '_hma' `m eãXmÀ`m Amjonm~Ôb Imbrb {Q>nÊUr à{gÜX Ho$br hmoVr.3

"Vwåhmbm _hmam§Mm g§~§Y ZH$mo åhUyZ AmZ§X dmQ>Vmo. Va Vwåhr nwT>o ({¼ñVr Z Pmboë`m) _hmam§~amo~a b¾ gwÜXm H$aUma Zmhr Aer Amem YaVm `oB©b H$m?? Vwåhr _hmaH$s gmoSy>Z XoÊ`mg V`ma Amhm H$m`? '_amR>r {¼ñVr ' ho Zmd _mÝ` Amho H$m`?

(g§nmXH$)

_hma `m eãXmbm ehadm{g`m§Zr 1940À`m XeH$mV Amjon KoVbm. ñdmV§Í`moËVa H$mimV J«m_rU ^mJmVrb AZoH$ _amR>r bmoH$m§Zr eham§H$S>o dmQ>Mmb Ho$br. _mÌ ehar `m bmoH$m§Mm `m eãXm{df`rMm Vrd« Amjon H$m`_ am{hbm. gZ 1995 gmbr X{bV {¼ñVr _amR>r gm{hË` g§_obZmMo AÜ`j XodXÎm hþgio `m§À`m nwT>rb dmŠ`mVyZ hoM ñnï> hmoVo. ''IoS>çmV gdU© g_mO {¼íMZm§Zm AmS>nS>ÚmZo _hma, _m§J, ^§JrM g§~mo{YVmo, ho _w§~B©-nwÊ`mVë`m§Zm Jmdr Z `oVm H$go H$iUma? gË` n[apñWVrMr AZw^yVr ¿`m d _J ñdV:bm gdU© åhUm !'' Ago hþgio `m§Zr Amnë`m ^mfUmV åhQ>bo Amho.4

g§X^©"

1) AboŠPm§S>a am°~Q>©gZ, '_hma bmoH$ - _hmamï´>mVrb Añn¥í`m§Mm Aä`mg'. _amR>r ^mfm§Va {^wjw grd{b~moYr, ñ_aU X{hdbo, (Xwgar Amd¥Îmr 1991) (nmZ 9)

2)' {Zamoß`m' _m{gH$, _mM© 1943, (nmZ 152)

3)'{Zamoß`m' _m{gH$, E{àb 1943 (nmZ 173)

4) gwZrb í`m_gw§Xa AmT>md (g§nmXH$ d g_rjH$), 'Y_© {¼ñVmMm, {dMma gm{hË`mMm - eVH$mVrb {¼ñVr gm{hË` g§_obZmÜ`jr` ^mfUo Am{U Ë`mdarb g_rjm', (nmZ 346)

Jacquierbaba seeks an end to exploitation of tamasha artistes

KmoJaJmdMo \$mXa Om{H$`a~m~m (Am¡a§Jm~mX {OëømVrb {¼ñVr {_eZ H$m`© - B g.1892 nmgyZ)

H$m{_b nmaIo

gwJmdm àH$meZ

17) V_mg{Jam§Mo b¢{JH$, gm_m{OH$ emofU Am{U Om{H$`a~m~m

EHo$H$mir _amR>r {MÌnQ>g¥ï>rV V_memàYmZ {MÌnQ>m§Mr bmQ> Ambr hmoVr. ìhr. em§Vmam_ `m§Zr {X½X{e©V Ho$boë`m 'qnOam' `m {MÌnQ>mMm Zm`H$ Agbobm AmXe© {ejH$ JmdmV Ambobm V_memMm Ioi ~§X nmS>Ê`mMm à`ËZ H$aVmo. S>m°. lram_ bmJy `m§Zr gmH$mabobm hm emim_mñVa V_memem¡{H$Zm§À`m {damoYmMr {\${H$a Z H$aVm Amnë`m Z¡{VH$ ~imda EH$Q>çmZo V_memMm a§JmV Ambobm Ioi ~§X nmS>Ê`mMm à`ËZ H$aVmo. _wimV V_mem hm EH$ AZ¡{VH$ àH$ma Amho Am{U Amnë`m JmdÀ`m bmoH$m§Zm Ë`mnmgyZ Xya R>odUo ho Amnbo Z¡{VH$ H$V©ì` Amho, `m g_OmnmoQ>r ho _mñVa V_mem ~§X nmS>Ê`mMr YS>nS> H$aV AgVmV. V_memVrb ZV©H$sÀ`m ào_mV nSy>Z `m _mñVam§Mo Z§Va Z¡{VH$ AY:nVZ hmoVo hr Jmoï> {Zamir. _mÌ V_mem{df`r g_mOmV H$m` à{V_m hmoVr ho 'qnOam'Vrb AmXe© _mñVam§À`m ^y{_Ho$VyZ ñnîQ> hmoVo.

Am¡a§Jm~mX {OëømVrb KmoJaJmdmV Am{U AmgnmgÀ`m n[agamVrb Añn¥í` bmoH$m§Zr V_memV H$m_ H$ê$ Z`o, V_memÀ`m \$S>mbm hOoar bmdy Z`o Agm \$mXa Om{H$`a `m§Mm AmJ«h hmoVm. Ë`m§À`m {damoYmg Z Ow_mZVm AmgnmgÀ`m EImÚm JmdmV V_memMm \$S> ^abm Va EoZ a§JmV Ambobm à`moJ Vo ~§X nmS>V AgV. V_mem `m bmoH$H$boMo OVZ H$aÊ`mgmR>r AmO {d{dY g§ñWm§V\}$ Am{U emgZmV\}$ à`ËZ Ho$bo OmV AmhoV. Joë`m eVH$mV `m {¼ñVr Y_©Jwê$Zo `m bmoH$H$bo{déÕ ^y{_H$m H$m KoVbr ho OmUyZ KoÊ`mgmR>r V_mem `m bmoH$H$boMo ñdê$n _m{hVr H$ê$Z KoVbo nm{hOo.

_mÂ`m bhmZnUr lram_nwamV AmR>dS>çmÀ`m ~mOmamÀ`m {Xder åhUOo ewH«$dmar ~mOmaVimnmerM V_memMo \$S> ^aV AgV. Am_À`m KamnmgyZ nmMeo _rQ>a A§Vamdarb _¡XmZmV V_memMo V§~y C^mabo OmV AgV. Á`oð> V_memH$bmd§V {dR>m~mB© ^mD$ _m§J Zmam`UJmdH$a, H$m§Vm~mB© gmVmaH$a Am{U Jwbm~~mB© g§J_ZoaH$a dJ¡a|À`m V_memÀ`m \$S>m§Mr {Xdg^a Mmbbobr Om{hamV Amåhr _wbo nmhmV Agy. _mÌ KamVrb dm eoOmanmOmamVrb Hw$Ur àm¡T>_§S>ir `m V_memÀ`m Ioimbm OmV ZgV. AmR>dS>çmÀ`m ~mOmambm `oUmao AmgnmgÀ`m IoS>çmnmS>çmVrb bmoH$M àm_w»`mZo `m bmoH$H$boMo Aml`XmVo AgV. Amåhm _wbm§Zm {gZo_mbm OmÊ`mg nadmZJr Ago. _mÌ EH$Xm Var V_mem hm H$m` àH$ma Agmdm `mMm AZw^d ¿`mdm Agm {dMmahr H$Yr _ZmV Ambm Zmhr, `mMo H$maU V_mem åhUOo EH$ Aíbrb H$m`©H«$_ Am{U Am§~Q>em¡H$sZ a{gH$m§Mo H$a_UwH$sMo gmYZ Agm gdmªMmM g_O hmoVm.

''V_mem H$boV Mmoanmdbm§Zr `oUmar AZ¡{VH$Vm hm Va qMVoMm {df` Amho. _hma, _m§J, Am{U H$moëhmQ>çmMr ~mB© ZmMdU§ Am{U n¡gm \o$Hy$Z {Vbm ZmJdU§ hr CÀMdUu` ga§Om_r _mZ{gH$Vm ~Xbbr Zmhr Va na§nam åhUyZ V_mem H$m {Q>H$dm`Mm, hmhr àíZ Amho,'' Ago V_mem H$boMo EH$ Aä`mgH$ S>m°. {_qbX H$g~o `m§Zr Amnë`m 'V_mem: H$bm Am{U H$bmd§V' `m nwñVH$mV {b{hbo Amho.¹

darb nwñVH$mÀ`m àñVmdZoVM V_mem joÌmMr AJXr OdiyZ AmoiI Agbobo A{^ZoVo {Ziy \w$bo `m§Zr åhQ>bo Amho H$s ''_mJmg, Añn¥í` g_Oë`m OmUmè`m _hma, _m§J ,H$moëhmQ>r, Jmonmi AmXr OmVrMo H$bmH$ma V_memV OmñV AmhoV. Ë`m§ZrM hr H$bm {Q>H$dbr Amho. V_mem joÌmV H$O© hm EH$ _moR>m àíZ Amho. \$S>_mbH$ gmdH$mamH$Sy>Z H$O© KoVmV. V_memVbm H$bmH$ma \$S>_mbH$mH$Sy>Z H$O© KoVmV. AemàH$mao \$S>_mbH$ H$O©~mOmar, H$bmH$ma-H$m_Jma H$O©~mOmar, H$Om©da MmbUmam hm ì`dgm` Amho. H$Om©_wio H$moUrhr gwIr Zmhr. V_membm n¡go nwa{dUmao ~hþVoH$ gdU© AgVmV. V_memVrb ñÌr H$bmH$ma H$O©~mOmar Agob Am{U H$O© {\$Q>bo Zmhr Va {Vbm ^m§S>dbXmamÀ`m ñdmYrZ ìhmdo bmJVo. gVV Xm[aÐ`mV amhÿZhr ho H$bmH$ma V_membm H$m {MH$Qy>Z am{hbo Agm àíZ Zoho_r _mÂ`m _ZmV `oV Ago.'' H$Xm{MV V_mem H$bodarb ào_mnmoQ>rM hm dgm Ë`m§Zr ñdrH$mabm Agmdm, Ago Ë`m§Zr nwT>o åhQ>bo Amho.

ñdmV§Í`mZ§Va V_memda AíbrbVoMm Amamon Pmbm. Ë`m_wio _w§~B© amÁ`mMo _w»`_§Ìr ~mimgmho~ Ioa `m§Zr 1948 gmbr V_memda ~§Xr KmVbr Jobr. hr ~§Xr CR>mdr åhUyZ V_mem H$bmd§Vm§Zr à`ËZ Ho$bo. Ë`mdoir Ioa `§mZr _hm_hmonmÜ`m` XÎmmo dm_Z nmoVXma `m§À`m AÜ`jVoImbr V_mem gwYma g{_Vr Zo_br hmoVr. `m g{_VrZo V_memMo g§{H$Vm boIZ Am{U gmXarH$aUm~m~VrV H$mhr AQ>r KmVë`mZ§Va V_memdarb hr ~§Xr CR>dÊ`mV Ambr. V_memV Aíbrb g§dmX ZgmdoV, Xm¡bVOmXm H$aVmZm V_mgJra ZQ>rbm hmV bmdy Z`o dJ¡ao AQ>r bmdÊ`mV Amë`m.

nwUo {dÚmnrR>mÀ`m ndim nÇ>oamd~mnyamd gm{hË`, g§JrV, bmoH$H$bm AH°$S>o_r Am{U nmW\$mB§S>a B§Q>aZ°eZb `m g§ñWm§À`m dVrZo nwÊ`mV 2007 À`m Am°ŠQ>mo~amV V_mem _hmoËgd d H$m`©emim Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambr hmoVr.Ë`m{Z{_Îm àH$m{eV H$aÊ`mV Amboë`m H$m`©H«$_n{ÌHo$V V_mem~Ôb _m{hVr {Xbr Amho. Ë`mZwgma V_mem eãX hm \$maerVyZ CXy©V Am{U CXy©VyZ _amR>rV Ambm Amho Ago {XgVo. V_mem hm àH$ma Á`m em{ham§Zr ê$T> Ho$bm Vmo emhra (emB©a hm _yi eãX) Aa~r ^mfoVyZ _amR>rV Ambm Amho. Ë`m_wio V_mem hm H$bmàH$ma _wgb_mZm§À`m à^mdmVyZ CX`mg Ambm Agmdm Ago H$mhr g§emoYH$m§Mo _V Amho. _hmamï´>mVrb OmJaU, Jm|Yi, ^méS>, b{iVo Am{U XemdVma `m bmoH$H$bm§Mmhr AWm©VM V_memda à^md Amho. gmYmaUV: V_mem hr bmoH$H$bm _hmamï´>mV _hma, _m§J, Jm|Yir, H$moëhmQ>r, S>m|~mar `m§À`mM hmVr am{hbr Ago `m n{ÌHo$Vhr ñnï> åhQ>bo Amho. C„oI Ho$boë`m `m gd© OmVr Añn¥í`, JmdHw$gm~mhoaÀ`m OmVrO_mVr. AWm©V `m bmoH$H$boMm AmñdmX KoUmao d n`m©`mZo `m H$bmH$mam§Mo {d{dY àH$mao b¢{JH$ emofU H$aUmao a{gH$OZ AWm©VM CƒdUu` hmoVo. V_memVrb órH$bmH$mam§Mo b¡{JH$ emofU H$aVmZm _mÌ `m H$bmdVm§Mr Añn¥í`Vm VodT>çmnwaVr ZOaoAmS> Ho$br OmV Ago ho {deof.

Amnë`m Xoem§V gd©M nma§n[aH$ ì`dgm` OmVtda AmYm[aV AmhoV Am{U gd© bmoH$H$bm§À`m ~m~VrVhr AerM n[apñWVr Amho. V_mem hr bmoH$H$bm àm_w»`mZo _hma Am{U _mV§J OmVrVrb bmoH$m§Zr {dH${gV Ho$br. `m Añn¥í` OmVrVrb _{hbm V_memV ZmMV Am{U JmV AgV Va nwéf_§S>ir T>mobH$r, VwUVwUo, _§{Oam, S>\$, hbJr, H$S> Am{U noQ>r hr g§JrVdmÚo dmO{dV AgV. Ë`mdê$Z `m bmoH$H$bobm Am{U {VÀ`mer g§~§{YV Agboë`m H$bmH$mam§Zm CÀMdUu`m§V H$m` à{Vð>m Ago `mMr H$ënZm H$aVm `oVo. V_memMm h§Jm_ nmdgmim Am{U eoVrMo H$m_o g§në`mZ§Va Xgam Vo Aj`V¥Vr`m `m H$mimV AgVmo. b½ZgamB©V dmO§Ìr H$m_, `mÌoÀ`m h§Jm_mV V_meo BË`mXrVhr _hma àm_w»`mZo AmT>iVmV.<sup>3</sup> _r bhmZ AgVmZm KmoJaJmdmV _mPo _m_o^mD$ b½ZgamB©V {nnmUr, T>mobH$s dJ¡ao dmÚo dmOdV AgV ho _bm AmR>dVo. `m_mJMr H$maU_r_m§gm darb g§X^© dmMë`mZ§VaM _bm g_Obr. `mMm AW© dmÚoo dmO{dÊ`mMr H$bm Vo KamVrb Hw$UmH$Sy>Z qH$dm ZmVodmB©H$m§H$Sy>Z {eH$bo AgUma. Hw$Ur gm§Jmdo, H$Xm{MV _mÂ`m AmOmoimVrb _mPo H$mhr ZmVodmB©H$hr Ë`m§À`m VéUnUmV åhUOo \$mXa Om{H$`a `m§À`m H$mimV V_memVhr PrbH$ar dm BVa H$m_o H$aV AgVrb.

Á`oð> H$dr Zmam`U gwd} `m§Zr AÊUm^mD$ gmR>o `m§À`mdarb 1969 gmbr {b{hboë`m EH$m boImV V_mem{df`r Ho$bobr {Q>nÊUrhr `m g§X^m©V nmhVm `oB©b. gwdo© åhUVmV : ''n§Mdrg dfm©§nydu V_mem hm eãX EImÚm Añn¥í`mgmaIm dmnabm OmB©. V_mem åhUOo gä` bmoH$m§Zr, {eï> bmoH$m§Zr, AJa nmoir~mitZr Z nmhmdm, Agm ZmQ>H$mMm EH$ àH$ma. Ë`mV ZmÀ`mnmoè`m AgVmo, Vmo KmUoaS>o d Aíbrb hmd^md H$aVmo. e¥§Jm[aH$ d MmdQ> JmUr åhUVmo, Ë`mZo gwg§ñH¥$V _mUgm§Mr A{^éMr {~KS>Vo. V_mem H$aUmao Añn¥í` AgVmV d Vmo nmhmUo nmn Amho hr àMbrV ^mdZm Ë`m H$mimV hmoVr.''

V_mem `m bmoH$H$boMo bmoH$ZmQ>çmV ê$nm§Va hmoÊ`mAmYr nma§n[aH$ V_memVrb H$bmH$mam§Mr OmVr{df`H$ nmíd©^y_r, pñÌH$bmH$mam§Mo b¢{JH$ emofU Am{U `m bmoH$H$boVrb à`moJm§Vrb g§dmX Am{U ZmMJmÊ`m§Vrb AíbrbVm dJ¡ao g§X^© Ü`mZmV KoVbo åhUOo Om{H$`a~m~m§Zr V_membm H$m {damoY Ho$bm ho g_OVo. '[n§Oam' {MÌnQ>mVrb AmXe© _mñVahr Z¡{VH$ Ñï>rH$moZmVyZM V_memÀ`m Ioimg {damoY H$aV AgVmV. _hmamï´>mMo {dÚ_mZ Cn_w»`_§Ìr Ama. Ama. nmQ>rb `m§Zr nwT>mH$ma KoD$Z _hmamï´> amÁ`mV {~`a~ma_Ü`o _{hbm§À`m ZmMJmÊ`m§da ~§Xr KmVbr Amho. Ë`m_mJohr pñÌ`m§À`m b¢{JH$ emofUmg Am{U AíbrbVog {damoY AerM Ë`m§Mr ^y{_H$m Amho.

\$mXa Om{H$`a `m§À`m g§X^m©V à{gÕ Pmboë`m Hw$R>ë`mhr {bImUmV Ë`m§Zr V_membm Ho$boë`m {damoYmMm C„oI _mÂ`m dmMÊ`mV H$Yr Ambm Zmhr. _mÂ`m AmB©-d{S>bm§Zr Am{U KmoJaJmdmVrb _mÂ`m _m_m§À`m g§^mfUmV _mÌ `m~m~VMr MMm© _r AZoH$Xm EoH$br Amho. em§ËdZ Am{U dm_Z {eZJmao `m _mÂ`m XmoZ _m_m§Zr Om{H$`a~m~m§À`m N>H$S>çmda JmS>rdmZ åhUyZ H$m_ Ho$bo hmoVo, Ë`m_wio Ë`m§Zr gm§{JVbobr _m{hVr `m~m~V {dídmgmh© _mZVm `oB©b.

\$mXa Om{H$`a~m~m§{df`r KmoJaJmd n[agamV Añn¥í` {¼ñVr g_mOmV VgoM CÀMdUu` dJ¡ao _§S>irV _moR>m AmXa hmoVm. gaH$maXa~mar H$boŠQ>a Am{U VhgrbXma `m gma»`m A{YH$mè`m§er Am{U eoOmanmOmaÀ`m Jmdm§À`m nmQ>rb dJ¡ao _§S>iter Ë`m§Mo Iyn Mm§Jbo g§~§Y hmoVo. Am¡a§Jm~mX {OëømVrb d¡Omnya Am{U J§Jmnya VmbwŠ`m§Vrb AZoH$ Jmdm§Vrb Ë`m§À`m H$m_m§_wio, Ë`m§À`m {eñV{à` ñd^mdm_wio Ë`m§À`m {df`rMm EH$ àH$maMm Xamamhr Ago. CÀM{e{jV Am{U `wamo{n`Z Agë`mZo {~«{Q>e O_mÝ`mV gaH$maXa~margwÕm Ë`m§Mm dMH$ Ago. Ë`m_wio Om{H$`a~m~m§Zr Añn¥í`VmnmbZmgma»`m EImÚm A{Zï> dm AZ¡{VH$ gm_m{OH$ éT>rg {damoY Ho$bm Va Aemàg§Jr Ë`m§À`m {damoYmg OmÊ`mMr Hw$UmMr qh_V Zgm`Mr. Om{H$`a~m~m§Zr V_memÀ`m àWog {damoY Ho$bm Voìhmhr AgoM Pmbo AgUma.

KmoJaJmd Am{U AmgnmgÀ`m n[agamVrb _hma g_mOmVrb AZoH$ {¼ñVr ñÌr-nwéfhr Ë`mH$mimV V_memV H$bmH$ma åhUyZ H$m_ H$aV AgVrb `m{df`r e§H$mM Zmhr. V_memV ZmÀ`m qH$dm _mderMr ^y{_H$m H$aUmè`m nwéf ZQ>mbm bm§~ Ho$g amImdo bmJV Ago. `m J«m_rU ^mJmV AZoH$ df} amhÿZ `m bmoH$H$boMo EHy$U ñdê$n g_Oë`mZ§Va Hw$R>ë`mhr {¼ñVr Y_©Jwê$Zo Amnë`m Y_©J«m_mVrb {¼ñVr _{hbm§g V_memV ZmMÊ`mJmÊ`mnmgyZ namd¥Îm Ho$bo AgVo. {¼ñVr nwéf _§S>itZr V_memV Aíbrb ñdê$nmMr ZmMJmUr åhUy Z`o, ZmÀ`mMo H$m_ H$é Z`o `mgmR>r Ë`m§À`mdahr X~md AmUbm AgVm.Om{H$`a~m~m§Zr Va KmoJaJmd n[agamV Amnë`m Am`wî`mMr Mma XeHo$ Kmb{dbr. `m \o«§$M Y_©Jwê$Zo KmoJaJmdmV Amë`mZ§Va B§J«Or Am{U _amR>r ^mfm§da Mm§Jbo à^wËd {_idbo hmoVo. KmoJaJmdmVrb {¼ñVamOm _§{XamV Ë`m§Zr AZoH$ df} Zd{¼ñVr bmoH$m§Zm Vo _amR>r ^OZo, Jm`Zo {eH$dV AgV. V_membm Ë`m§Zr {damoY H$aÊ`mAmYr Ë`m§Zr `m bmoH$H$boÀ`m {d{dY A§Jm§Mm Aä`mg ZŠH$sM Ho$bm AgUma. KmoJaJmdÀ`m n§MH«$moerVrb JmdmVrb ~hþVoH$ Hw$Qw>§~mVrb gd© ì`º$s¨Zm Vo Mm§Jbo AmoiIV hmoVo. Ë`m§À`mn¡H$s AZoH$m§Zm Ë`m§Zr H$Yr Zm H$Yr _XV Ho$br hmoVr. Ë`m_wio EH$ ehmUr, OwUrOmUVr ì`º$s åhUyZ Amnë`m Y_©J«m_mVrb bmoH$m§Zm ehmUnUmMo H$mhr IS>o ~mob gwZmdÊ`mMm Ë`m§Mm h¸$ gdmªZmM _mÝ` hmoVm.

\$mXa Om{H$`a `m§Mm V_membm Agbobm H$S>dm {damoY nmhVm Vo KmoJaJmdmV AgVmZm `m bmoH$H$boMo à`moJ `m JmdmV Pmbo AgVrb `m{df`r XmQ> e§H$mM Amho. _mÌ AmgnmgÀ`m IoS>çm§V V_memMo Ioi hmoVM AgV. `mÌoÀ`m dm BVa Hw$R>ë`mhr {Z{_ÎmmZo V_memMo à`moJ Agbo åhUOo Ë`m JmdmVrb Am{U AmOy~mOyÀ`m n[agamVrb nwéf_§S>ir VoWo AmdOy©Z hOa amhmV AgV. V_memMo ho à`moJ amÌrM a§JV AgV. T>mobH$sÀ`m Am{U BVa nma§n[aH$ dmÚm§À`m Vmbmda V_mgJra _{hbm Am{U nwéf JmV Am{U ZmMV AgV. Aemdoir \$mXa Om{H$`a Amnbr KmoS>mJmS>r ~mhoa H$mTy>Z Ë`m AmdmOmÀ`m {XeoZo {ZKV. amÌrÀ`m doir ZXr qH$dm AmoT>o Amobm§Sy>Z V_memÀ`m OmJr Vo nmohmoMV AgV. Ë`m Añn¥í` ñÌr-nwéf H$bmH$mam§Zr V_memÀ`m _mÜ`_mVyZ hmoUmao Ë`m§Mo ñdV:Mo b¢{JH$ emofU amoImdo åhUyZ Ë`m§Zm CnXoe H$aV AgV. AZoH$Xm CnXoemEodOr Ë`m bmoH$m§Mr H$mZCKmS>UrM Ho$br OmV AgUma. V_memnWH$ _moJbmB© n[agamVrb Agbo Va Ë`mVrb ~hþVoH$ V_mgJra Om{H$`a~m~m§À`m Y_©J«m_mVrb {¼ñVr bmoH$M AgV.

V_memMm EoZ a§JmV Ambobm à`moJ AemàH$mao ~§X nmS>ë`mZ§Vahr ho V_mgJra XwgarH$S>o Hw$R>oVar V_memMo Ioi MmbyM R>odVrb åhUyZ \$mXa Om{H$`a Ë`m§Mr T>mobH$s, VwUVwUr, S>\$ dJ¡ao dmÚo Amnë`m Vmã`mV KoV AgV. H$bmd§{VUrÀ`m nm`mVrb Mma-nmM {H$bmo dOZmMo Kw§Jê$hr H$mTy>Z KoV. Ë`m{edm` nwéf H$bmH$mam§Zr ZmÀ`mMr qH$dm _mderMr ^y{_H$m H$é Z`o åhUyZ Ë`m§Zr bm§~ dmTdboë`m Ho$gm§Zmhr H$mÌr bmdV AgV.

Om{H$`a~m~m§À`m AmR>dUtZm _mPo AmB©dS>rb, _m_m Am{U BVa OwZr _§S>ir COmim XoV Voìhm ho \$mXa V_mem H$go ~§X nmS>V AgV ho `m{df`r h_Img ~mobbo OmB©. Om{H$`a~m~m§Zr V_mg{Ja§mH$Sy>Z Vmã`mV KoVboë`m Am{U Amnë`m KmoS>mJmS>rVyZ KmoJaJmdmV AmUboë`m T>mobH$r, V_mgJra H$bmd§{VUtMo K§wJê$, VwUVwUo, S>\$ dJ¡ao g§JrVdmÚm§Zr {_eZH§$nmD§$S>_Yë`m XmoZ Imoë`m ^aë`m hmoË`m ho _mPr AmB© AmOhr AmdOy©Z gm§JV AgVo. _mJo KmoJaJmdbm _r ^oQ> {Xbr Voìhm VoWrb _w»` Y_©Jwê$ \$mXa ñQ>r\$Z Aë_oS>m `m§Zrhr `mg XwOmoam {Xbm. V_mg{Jam§Mr Vr g§JrVdmÚo Xhm-n§Yam dfmªnydun`ªV {_eZ H§$nmD§$S>_Yrb H$mhr Imoë`m§V gm§^miyZ R>odÊ`mV Ambr hmoVr Ago Ë`m§Zr EoH$bo Amho Ago Ë`m§Zr _bm gm§{JVbo.

_hma-_m§J `m Añn¥í` OmVrVrb bmoH$m§gmR>r V_mem hr bmoH$H$bm Va CXa{Zdm©hmMo _w»` gmYZ hmoVo. g_mOmVrb `m gdm©{YH$ Cno{jV KQ>H$m§Mm Vm|S>Mm Kmg {hamdyZ KoÊ`mMm \$mXa Om{H$`a `m§Mm _wirM CÔoe ZìhVm. V_mem~m~V Om{H$`a~m~m§Mr ^y{_H$m g_mOgwYmaH$mMr hmoVr. Amnë`m Y_©J«m_mVrb Añn¥í` bmoH$m§À`m Am{W©H$ Am{U CÞVrgmR>r \$mXa Om{H$`a `m§Zr Am{U _moJbmB©Vrb qH$dm Ah_XZJa {OëømVrb BVa {_eZatZr AZoH$ àH$ën am~dbo hmoVo. bmoH$m§À`m AS>rAS>MUrÀ`m àg§Jr Vo YmdyZ OmV AgV. Amnë`m Y_©J«m_mVrb IoS>çm§Vrb _wbm§Zr gmja ìhmdo åhUyZ Om{H$`a~m~m§Zr AZoH$ Jmdm§V emim gwê$ Ho$ë`m hmoË`m. `m emim§V gd© OmVr-Y_mªÀ`m _wbm§Zm \w$H$Q> {ejU {Xbo OmV Ago. `m emim§À`m _mñVam§À`m {ZdmgñWmZm§Mm Am{U nJmamMm IM©hr \$mXa ñdV: CMbV AgV. V_memVrb H$m_ gmoS>bo Va `m bmoH$m§gmR>r CXa{Zdm©hmMr Xwgao n`m©`hr Ë`m§Zr CnbãY H$ê$Z {Xbo hmoVo. KmoJaJmdmV gÜ`m Cä`m Agboë`m C§M {eIadOm {¼ñVamOm _§{XamMo H$m_ EH$mo{Ugmì`m eVH$mÀ`m gwê$dmVrÀ`m H$mimV drg df} Mmby hmoVo. `m ~m§YH$m_m_wio AmgnmgÀ`m AZoH$ gwVma, Jd§S>r Aem Hw$eb H$mam{Jam§Zm VgoM BVa AZoH$ AHw$eb H$m_Jmam§Zm AZoH$ df} amoOJma CnbãY Pmbm hmoVm. Om{H$`a~m~m§Mm V_membm Agbobm {damoY Am{U `m bmoH$H$boMo à`moJ ~§X nmS>Ê`mgmR>r Ë`m§Zr Ho$bobm AmQ>m{nQ>m `mbm AWm©VM e§^a dfm©nyduÀ`m H$mimMm g§X^© Amho. Ë`mH$mimV pñÌ`m§Zr ZmQ>H$m§V dm {MÌnQ>m§V H$m_ H$aUogwÕm AZ¡{VH$ g_Obo OmB© Am{U Ë`m_wio AJXr ~mbJ§YdmªÀ`m H$mimn`ªV nwéfM pñÌ`m§À`m ^y{_H$m H$aV AgV. AmO emgZ Am{U {d{dY g§ñWm-g§KQ>Zm V_memgma»`m bmoH$H$bm§Mo OVZ H$aÊ`mgmR>r à`ËZ H$aV AmhoV. V_mem `m bmoH$H$boZo gmVmg_wÐmnma, nmpíM_mË` Xoemn`ªV _Ob _mabr Amho. _mÌ AOyZhr `m bmoH$H$boMm OmVr` g§X^© Zmhrgm Pmbobm Zmhr. ñdmV§Í`mZ§Va gmR> dfmªZ§Va, Añn¥í`Vm H$m`ÚmZo ~§X Pmë`mZ§Va AmOhr gaH$mar, {Z_gaH$mar Am{U ImgJr H$m`m©b`m§V g\$mB© H$m_Jma, ^§Jr, {enmB© dJ¡ao H$m_o nydm©l_rÀ`m Añn¥í` g_mOmVrbM bmoH$ H$aVmV. VgoM IoS>çmnmS>çm§V hmoUmè`m V_memVrb ~hþg§»` ñÌr-nwéf H$bmH$ma AmOhr _hma, _m§J, H$moëhmQ>r `m g_mOmVrbM AmhoV. 'AmOhr V_memV Jm`H$ åhUyZ _hma H$bmd§VmMr g§»`m OmñV à_mUmV Amho' Ago S>m°. H$g~o `m§Zr åhQ>bo Amho.⁴ '`m bmoH$H$boer {ZJ{S>V Agbobo X{bV OmVt{df`H$ g§X^© AOyZhr nwgbo Jobobo ZmhrV. '~«m÷UmKar {bìhZ§, _hmamKar JmU Am{U _m§JmKar dmOdU§' Am{U '_hmamM§ JmU§ Am{U _m§JmM§ S>\$S>§' Aem åhUr àM{bV AmhoV. X{bV OmVt{df`H$ `m g§X^mª_wio Am{U BVahr H$mhr H$maUm§_wio {MÌnQ>g¥ï>rVrb Am{U a§J^y_rdarb ñÌr-nwéf H$bmH$mam§Zm h„r {_iUmar à{Vð>m, YZàmár Am{U ½b°_aMo db` V_mg{Jam§À`m Z{e~r AOyZVar Zmhr.

V_mgJra H$bmd§Vm§Mo hmoUmao b¡§{JH$, Am{W©H$ Am{U gm_m{OH$ emofU AmOhr nyU©V: ~§X Pmbobo Zmhr. ho emofU ~§X H$aÊ`mgmR>r V_memMo à`moJ ~§X H$aÊ`mMr _wirM Oéar Zmhr. _mÌ Vm|S>mbm a§J \$mgyZ a§J_§MmdéZ, N>moQ>çm dm _moR>çm nS>Úm§dê$Z àojH$m§Mo _Zmoa§OZ H$aUmè`m H$bmH$mam§À`m dmQ>çmbm `oUmao Am{W©H$ Am{U BVa bm^ X{bV g_mOmVrb `m bmoH$H$bmH$mam§Zmhr {_imdoV Aer _m\$H$ Anojm ~miJm`bm haH$V Zmhr.Amnë`m _wbm§Zr Amnbm ì`dgm` nwT>o Mmby R>odmdm Ago à{VW`e S>m°ŠQ>am§Zm, amOH$s` nwT>mè`m§Zm Am{U BVa H$mhr joÌm§Vrb bmoH$m§Zm dmQ>V AgVo. V_mem hr bmoH$H$bm åhUyZ {Q>Hy$Z amhm`bm hdr, Ago åhUUmè`m Am{U Ë`mÑï>rZo à`ËZ H$aUmè`m bmoH$m§Zmhr Amnë`m _wbm~mim§Zr `m joÌmV n¡gm Am{U Zmd H$_dmdo Ago _ZmnmgyZ dmQ>bo VaM `m bmoH$H$bobm IaoM g_mO_mÝ`Vm Am{U à{Vð>m àmßV Pmbr Ago åhUVm `oB©b. Z{OH$À`m H$mimV V_mg{Jam§À`m Z{e~r hr à{Vð>m Am{U gwI {_iÊ`mMr eŠ`Vm Zgob Va ho H$bmH$ma V_membm H$m {MH$Qy>Z am{hbo Agm A{^ZoVo {Ziy \w$bo `m§Zm nS>bobm àíZ BVa Hw$Umbmhr nSy> eHo$b. Aem n[apñWVrV _J eVH$mnyduMo Om{H$`a~m~m§Mo Vo dV©Z IaoM g_W©Zr` hmoVo H$s H$m` Aerhr e§H$m EImÚmÀ`m S>moŠ`mV S>moH$mdy eHo$b.

g§X^© :

1) S>m°. {_qbX H$g~o, 'V_mem : H$bm Am{U H$bmd§V', gwJmdm àH$meZ, nwUo (2007 ) (nmZ 9)

2) darbà_mUo nmZ 29

3) {d. _. Xm§S>oH$a Am{U _. ^m OJVmn, '_hmamï´>mMr J«m_rU g_mOaMZm', àH$meH$: Y. am. JmS>Jri, JmoIbo AW©emó g§emoYZ g§ñWm, nwUo - 411 004 (1957), nmZ 20

4) Zmam`U gwd}, '_mUyg, H$bmd§V Am{U g_mO', nm°ß`wba àH$meZ, 35 gr, n§._mbdr` _mJ©, VmS>Xod, _w§~B© 400 034, (1992) (nmZ 68)

5) S>m°. {_qbX H$g~o, V_mem : H$bm Am{U H$bmd§V, (nmZ 51)

(nyd©à{gÜXr: 'gwJmdm' _m{gH$, nwUo, OmZodmar 2008 Am{U '{Zamoß`m' _m{gH$ Owb¡ 2008)

Fr Jacquierbaba challenges untouchability custom

KmoJaJmdMo \$mXa Om{H$`a~m~m

(Am¡a§Jm~mX {OëømVrb {¼ñVr {_eZ H$m`© - B g.1892 nmgyZ)

H$m{_b nmaIo

gwJmdm àH$meZ

16) Añn¥í`VoÀ`m àWog Om{H$`a~m~m§Mo AmìhmZ

{_eZatÀ`m gm{ÞÜ`mV Amë`mZo Am{U [¼ñVr Y_© ñdrH$maë`mZo X{bV g_mOmMr _mZ{gH$VmM ~XbyZ Jobr. gX¡d Ý`yZJ§S>mZo {nS>boë`m Am{U g_mOmV Zoho_rM Imb_mZoZo dmdaUmè`m `m Añn¥í` bmoH$m§V àW_M AmnU CÀMdUu` g_mOmMr Jwbm_{Jar PwS>H$mdyZ bmdy eH$Vmo Agm AmË_{dídmg {Z_m©U Pmbm. eVH$mZweVHo$ MmbV Ambobr hr Jwbm_{Jar ZmH$maÊ`mMo _mZ{gH$ ~i Ë`m§Zm Ë`m§À`m _mJo I§~ranUo C^o Agboë`m Jmoè`m gmho~m§_wio Ambo hmoVo. Ah_XZJa, OmbZm Am{U Am¡a§Jm~mX {Oëøm§V H$m_ H$aUmao ~hþg§»` H°$Wmo{bH$ Am{U àmoQ>oñQ>§Q> {_eZar ho O_©Z, pñdËPbªS>, A_o[aH$m, \$mÝg dJ¡ao Xoem§VyZ Ambo hmoVo. Ë`m_Ü`o {~«Q>re ZmJ[aH$m§Mr g§»`m AË`§V ZJÊ` hmoVr. BVHo$M Zìho Va _hm`wÕmÀ`m H$mimV `mn¡H$s O_©Z ZmJ[aH$ Agboë`m {_eZatZm {~«{Q>e gaH$maZo Vwé§JmVhr Q>mH$bo hmoVo. Ago Agbo Var `oWrb bmoH$ `m gd© Jmoè`m H$mVS>rÀ`m naXoer {_eZatZm amÁ`H$V} {~«{Q>e bmoH$m§n¡H$sM g_OV AgV. `m gmho~m§À`m {déÕ OmÊ`mMr ghgm Hw$UmMr qh_V hmoV Zgo. H$maU X{bVm§da Pmboë`m Hw$R>ë`mhr gm_m{OH$ AÝ`m`m{déÕ hr {_eZar _§S>ir WoQ> gaH$ma Xa~mar XmX _mJyZ hm AÝ`m` Xya H$aV AgV.

{¼ñVr Pmë`mZ§Vahr ~hþg§»` Añn¥í`m§Mm _yiMm OrdZH«$_ ~Xbbm Zmhr. JmdmVbr _obobr T>moao CMbyZ Ý`m`Mr, `m T>moam§Mo _m§g Im`Mo, hmSw>bH$sMr O_rZ H$gm`Mr, JmdmVrb CÀMdUu`m§Zr gm§{JVbobr H$m_o H$am`Mr Am{U Ë`m~Xë`mV {_iob Ë`mda JwOamU H$am`Mr Agm Ë`m§Mm {XZH«$_ hmoVm. JmdmVrb daÀ`m OmVrMr _§S>ir Hw$R>ë`mhr jw„H$ H$maUmdê$Z Ë`m§Zm {edrJmi, _mahmU H$am`Mo. Agë`m AÝ`m`r dmJUwH$sMr Ë`m§Zm Zoho_rMrM gd` Agë`mZo Ë`m{déÕ CR>md H$amdm Ago Ë`m§À`m H$Yr _ZmVhr Ambo ZgVo. Hw$Ur Agm CR>md Ho$bm AgVm Va gJù`m JmdH$è`m§H$S>o Agboë`m ~{hîH$mamÀ`m AñÌm_wio Ë`m§Zm OJUo _wpîH$b Pmbo AgVo. {_eZatÀ`m AmJ_Zm_wio gX¡d Imbr _mZ KmbyZ Am{U Amnbo Vm|S> bndyZ MmbUmè`m `m _hma-_m§J JS>çm§À`m Am{U ~m`m§À`m nmR>rÀ`m H$Um§V hiyhiy ~i `oD$ bmJbo. H$m`_ Or gaH$ma, ìh` gaH$ma, Agm Kmof bmdUmar Ë`m§Mr Or^ _mÌ AmìhmZmMr ^mfm {eH$br Zmhr. \$mXa~mS>r dm {_eZ H§$nmD§$S>À`m n[agamV amhUmè`m `m g_mOmZo Hw$R>ë`mhr ñdê$nmÀ`m AmìhmZmV, g§Kfm©V dm MidirV ñdV:bm PmoHy$Z {Xbo Zmhr. {_eZatMo ~moQ> Yê$Z eŠ` hmoB©b Vr àJVr gmYÊ`mMm _mÌ `m g_mOmZo à`ËZ Ho$bm.

`wamonmVrb bmoH$m§Zm Jwbm_ Am{U Jwbm_{Jar ho eãX n[a{MV Agbo Var OmV Am{U Añn¥í`Vm `m g§H$ënZm g_OUo Vgo AdKS>M hmoVo. OÝ_V: Añn¥í`Vm Am{U Om{Vì`dñWm `m g§H$ënZm Am{U Ë`mMr eVH$mZweVHo$ H$mQ>oH$moa A§_b~OmdUr `m OJmÀ`m nmR>rda ^maVm{edm` BVaÌ Hw$R>ohr AmT>iV Zmhr. Ë`m_wio EImXr ì`º$s OÝ_V:M 'AZQ>Mo~b' Agy eH$Vo `mMo AmH$bZ H$aUo Ë`m§Zm {H$Vr AdKS> Jobo Agob `mMr AmnU Ho$di H$ënZmM H$ê$ eH$Vmo. g_mOmVrb AJXr ImbÀ`m nmVirdarb g_mOKQ>H$m§Zm _m`oZo Odi H$aUmè`m `m {_eZatZr `m bmoH$m§Zm _mZ{gH$, e¡j{UH$ Am{U Am{W©H$ ~i {_idyZ {Xbo. `m Añn¥í` bmoH$m§À`m _wbm§gmR>r g§J_Zoa, amhmVm, H|$Xi, KmoJaJmd, Am¡a§Jm~mX dJ¡ao n[agamV emim CKS>ë`m.

\$mXa Om{H$`a `m§À`m H$mimV _mÂ`m _m_mÀ`m ~m~VrV åhUOo gmYmaUV: 1930 À`m gw_mamg KS>boë`m `m KQ>ZoMo dU©Z _r _mÂ`m AmB©-d{S>bm§H$Sy>Z Am{U BVam§H$Sy>Z AZoH$Xm EoH$bo Amho. {_eZatZr Añn¥í` g_mOmg {H$Vr _mZ{gH$ ~i nwadbo `mMo ho EH$ AË`§V ~mobHo$ CXmhaU. EH$mo{Ugmì`m eVH$mV naXoer {_eZatZr Añn¥í`VoÀ`m àWobm Aem àH$mao AZoH$Xm AmìhmZ {Xbo AgUma. Amnë`m VéUnUmV dm_Z_m_m \$mXa Om{H$`a `m§Mr KmoS>mJmS>r - N>H$S>m - MmbdV Ago. KmoJaJmd ho Am¡a§Jm~mX {OëømVrb d¡Omnya Am{U J§Jmnya VmbwŠ`m§À`m AJXr {edoda Agbobo Jmd. `m XmoZ VmbwŠ`m§Vrb _hmbJmd, dmhoJmd, daIoS> Am{U ~moaga `mgma»`m {d{dY IoS>çm§Zm ^oQ>r XoÊ`mgmR>r Om{H$`a~m~m OmV AgV, Voìhm Pw~Ho$Xma {_em§Mm VaUm~m§S> dm_Z {eZJmao hr KmoS>mJmS>r `m Jmdm§À`m doetVyZ _moR>çm PmoH$mV Xm¡S>drV ZoV Ago.

Ë`mH$mimV _hmamï´>mÀ`m BVa n[agam§à_mUoM _amR>dmS>çmVrb _hma-_mV§Jm§Zmhr gdUm©§er Hw$R>ë`mhr àH$mao ~amo~ar H$aÊ`mMr nadmZJr ZìhVr. Añn¥í`m§Zr Mm§Jbr H$nS>o Kmby Z`o, nm`VmU dmné Z`o, nm`VmU Agë`mg gdUm©§g_moa Vr H$mTy>Z ¿`mdrV Ago A{b{IV {Z`_ hmoVo. _hmam§Mm ZdaXod JmdmVyZ dm JmdÀ`m doerImbyZ KmoS>çmda ~gyZ dm dmOVJmOV ZoÊ`mg ~§Xr hmoVr. _hmamMo àoVhr JmdmVyZ ZoVm-AmUVm `oV Zgo.<sup>1</sup> ñdmV§Í`nyd© H$mimV Añn¥í` {¼ñVr bmoH$m§À`m gm_m{OH$ n[apñWVrda nwÊ`mÀ`m B½ZmVr gmido _mñVa `m§Zr '{Zamoß`m' `m _m{gH$mV 1944 gmbr EH$ boI_m{bH$m {b{hbr hmoVr. Añn¥í` g_mOmbm Odi H$aUmè`m `wamo{n`Z {¼ñVr Y_©Jwê$§Zmhr g_mOmVrb CÀMdUu` H$_©R> bmoH$m§À`m N>im§g Vm|S> Úmdo bmJo, Ago Ë`m§Zr åhQ>bo Amho. `m boImV EH$ dmŠ` Ago Amho :

''Am_Mo JmdmV Am_Mo _wbrMo b½ZmMo doir Vw_Mm Zdam Jmdm§VyZ KmoS>çmda ~gdyZ ZoD$ ZH$m, nm`r MmbV Ý`m. Am_Mo A{VH«$_U hmoVo `m g~~rda JmdH$è`m§Zr Am_Mm d Am_À`m Jwéñdm_tMm Ho$dT>m N>i Ho$bm ho nwîH$im§Zr g_j nm{hbo Amho.''²

Aer n[apñWVr AgVmZm d¡Omnya Am{U J§Jmnya VmbwŠ`m§Vrb AZoH$ Jmdm§Vrb MmdS>rda hOa Agboë`m daÀ`m OmVrVrb bmoH$m§À`m AJXr ZmH$mda {Q>ÀMyZ EH$m Vê$U _hmamZo KmoS>mJmS>rVyZ doerImbyZ Aer E§Q´>r ¿`mdr hr KQ>Zm Hw$Umhr gdUm©bm MrS> AmUUmar hmoVr.Añn¥í`m§Zr Amnbm gd© ì`dhma JmdHw$gm~mhoa, doerÀ`m nbrH$S>oM H$amdm, Ë`m§Zr JmdmV `mdo Vo Ho$di JmdH$sMr H$m_o H$aÊ`mgmR>rM Aer àWm hmoVr. `m àWoMo C„§KZ H$ê$Z AZoH$ Jmdm§À`m doerImbyZ KmoS>mJmS>rVyZ EH$m Añn¥í`mZo Xm¡S>V Omdo hm àH$maM gdUmªÀ`m Ñï>rZo _moR>m Y¸$mXm`H$ hmoVm.

JmdHw$gm~mhoaÀ`m _hmadmS>çmV amhUmè`m dm_ZMr hr {hå_V ìhmdr `mMm AZoH$m§Zm g§Vmn Ambm hmoVm. nU H$aUma H$m` ~mnS>o, dm_Z_m_m§À`m `m KmoS>mJmS>rV _mJo Y_©Jwê$§Mm Amnbm nm§T>amew^« PJm Am{U S>moŠ`mda h°Q> KmbyZ Agbobo Jmoè`m H$mVS>rMo Om{H$`agmho~ ~gbobo Agm`Mo. dm_Zbm `m~m~V IS>gmdbo AgVo Va N>H$S>çmV ~gbobo Jmoao gmho~ IdiVrb `mMr gdmªZmM H$ënZm hmoVr. _yiMo \|$M Agboë`m Om{H$`a~m~m§Mm KmoJaJmdÀ`m n§MH«$moerV EH$ àH$maMm Xamam hmoVm. bmoH$m§Zr ZmMJmÊ`m§À`m Am{U bmdUrÀ`m _mJo bmJy Z`o `mgmR>r Om{H$`agmho~ _Ü`amÌr AJXr a§JmV Ambobo V_memMo {H$Vr Var Ioi Ho$di EH$Q>çmZo ~§X nmS>V AgV `mMr bmoH$m§Zm H$ënZm hmoVr. _mÌ Añn¥í` dm_Zbm doerImbyZ KmoS>mJmS>rZo ZoÊ`mnmgyZ amoIUo Amdí`H$ hmoVo, ZmhrVa JmdmVrb BVa _hma-_m§JgwÕm gmoH$bo OmÊ`mMr eŠ`Vm hmoVr. _mÌ `mda Cnm` H$m` hoM `m gdUmªZm H$iV ZìhVo.

AgoM EH$Xm dm_Z_m_m EH$m JmdmÀ`m doerImbyZ N>H$S>m ZoV AgVmZm Ë`m JmdÀ`m nmQ>bmbm Amnbm g§Vmn AmdaVm Ambm Zmhr.

''Aa§ E åhmam, bB© _mO MT>bm` H$m` a§ Vwbm ? doerImbyZ N>H$S>m KoD$Z Mmbbm ìh` ? Imbr CVê$Z MmbV Om`bm H$m` Pmb§ a§ Vwbm ?'' nmQ>bm§Zr Ë`mbm XaS>mdyZ {dMmabo.

`m XaS>mdUrZo dm_Z_m_m§Zr KmoS>mJmS>rMm doJ EH$X_ H$_r Ho$bm. N>H$S>çmVyZ Imbr CVê$Z, bJm_ hmVr Yê$Z Vmo doerImbyZ N>H$S>m ZoD$ bmJbm. \$mXa Om{H$`a `m§Zm _mÌ ho g§^mfU bJoM H$imbo Zmhr. KmoS>mJmS>r nwT>o {ZKmë`mZ§Va \$mXam§Zr ImoXyZ ImoXyZ {dMmabo Voìhm Hw$R>o dm_Z_m_m§Zr Ë`m JmdMm nmQ>rb H$m` åhUV hmoVm ho Ë`m§Zm gm§{JVbo. Añn¥í` AgUmè`m `m JmS>rdmZmg doerVyZ JmdmV {eaVm§Zm KmoS>mJmS>rVyZ ~gyZ OmÊ`mg ñn¥í` bmoH$ _ZmB© H$aVmV ho Om{H$`a~m~m§Zm H$imbo Voìhm Ë`m§Mo {nÎm Mm§JboM Idibo. `m JmS>rV _mJo H$moUr ñn¥í` dm `wamo{n`Z ~gbo Var Ë`m_wio JmS>rdmZmÀ`m Añn¥í` XOm©V H$mhr ~Xb hmoV ZìhVm. Añn¥í` ì`º$sZo Amnbr nm`ar AmoiIyZ àMbrV àWoZwgma dmJmdo Aer Ë`m JmdÀ`m nmQ>bmMr Am{U BVa ñn¥í` _§S>itMr Anojm hmoVr.

VmnQ> ñd^mdm~Ôb à{gÕ Agbobo \$mXa Om{H$`a `m§Zm nmQ>bmÀ`m g§^mfUm_mJMo VH©$emó H$imbo. Añn¥í`VoÀ`m `m àWo_wio Ë`m§À`m JmS>rdmZmMm Am{U n`m©`mZo IwÔ Ë`m§Mmhr hmoUmam An_mZ ghZ H$ê$Z KoUo eŠ`M ZìhVo.

nwT>À`m EH$m Xm¡è`mÀ`m doir Ë`m JmdÀ`m hÔrVyZ KmoJaJmdmV naVVmZm Om{H$`a~m~m§Zr dm_Z_m_m§Zm KmoS>mJmS>r Zoho_rà_mUo doerImbyZ KoÊ`mMm hþHy$_ Ho$bm. Km~aV Km~aV dm_Z_m_m§Zr JmS>r doerH$S>o didbr Voìhm JmdMo nmQ>rb MmdS>rdaM hmoVo. Om{H$`a~m~m§Mm N>H$S>m {Yå`m{Yå`m doJmZo doerH$S>o `oD$ bmJbm VgVgo nmQ>rbH$sMo aº$ ZgmZgm§V {^Zboë`m nmQ>rb~wdm§Zm amhdoZm. Vm~S>Vmo~ nwT>o `oD$Z Ë`m§Zr Vo dmhZ AS>dbo. eobŠ`m {eì`m hmgS>V Ë`m§Zr KmoS>çmMm bJm_ dm_Z_m_m§H$S>y>Z {hgH$mdyZ KoVbm Am{U Ë`m§À`m hmVmVrb doVhr Xya \o$Hy$Z {Xbm.

Amnë`m JmS>rdmZmbm Hw$R>ë`mVar nÕVrZo {damoY hmoB©b Aer Om{H$`a~m~m§Zm WmoS>r\$ma H$ënZm hmoVrM. _mÌ ho àH$aU `m Wambm OmB©b Ago H$mhr Ë`m§Zm dmQ>bo ZgUma. Amnë`m dmhZmbm doerVyZ JmdmV {eaÊ`mg Agm à{V~§Y ìhmdm Am{U Vmohr Añn¥í`VoÀ`m H$maUm_wio ho \$mXa Om{H$`aZm ghZ hmoUo eŠ` ZìhVo. Ago åhUVmV H$s Ë`mjUr Om{H$`a~m~m N>H$S>çmVyZ Imbr CVabo Am{U Ë`m à_mXm~Ôb Ë`m nmQ>bmMr ^anya {nQ>mB© Ho$br. EdT>çmdaM Z Wm§~Vm Z§Va Am¡a§Jm~mXbm OmD$Z Ë`m§Zr nmobrg ImË`mV Am{U H$boŠQ>aH$S>ohr `m~m~V VH«$mahr Ho$br. EH$m `wamo{n`ZmMr KmoS>mJmS>r AS>{dÊ`mMo ho àH$aU Ë`m JmdÀ`m nmQ>bmbm nwT>o \$maM ÌmgXm`H$ R>abo. nm{Q>b~wdm§Zr Z§Va Om{H$`a~m~m§Mr Pmë`m KQ>Zo~m~V _m\$s _m{JVbr. Amnë`m ñd^mdmZwgma \$mXam§Zr Ë`m§Zm VËH$mi j_mhr Ho$br Am{U ho àH$aU EH$XmMo {_Q>bo.

EH$m JmdÀ`m nmQ>bmg Añn¥í`VoÀ`m àWo_wio {_imboë`m Ë`m àgmXmMr Ë`mH$mimV n§MH«$moerV ^anya MMm© Pmbr Agmdr. H$maU Ë`mH$mimV Vê$U Agboë`m AZoH$m§H$Sy>Z øm KQ>ZoMo H$m¡VwH${_lrV Am{U H$mhr A{Ve`mo{º$`wº$ dU©Z _r AZoH$Xm EoH$bo Amho. øm KQ>Zo_wio daÀ`m OmVrVrb bmoH$m§Zm Oa~ ~gbr AgobM. Ë`m{edm` {¼ñVr _hmam§Zm {H$Vr hÎmtMo _mZ{gH$ ~i {_imbo Agob `mMr H$ënZm H$aVm `oVo.

_amR>dmS>çmV Am{U Ah_XZJa {Oëô`mV Joë`m XmoZeo dfmªÀ`m H$mimV eo-XrS>eo naXoer Y_©Jwê$§Zr H$m_ Ho$bo Amho. Ë`mn¡H$r Wmoa _hmË_o Am{U g§V åhUyZ JUë`m Joboë`m {_eZat_Ü`o Om{H$`a~m~m§Mm Am{U g§J_ZoaÀ`m ew{~Ja~m~m§Mm g_mdoe hmoVmo. Om{H$`a~m~m§À`m KmoJaJmd `oWrb g_mYrnmer Ë`m§Mr KmoS>mJmS>rhr R>odÊ`mV Ambr Amho. Om{H$`a~m~m§{df`r AmXa`wŠV ^mdZm AgUmao ^m{dH$ `m g_mYrbm ^oQ> XoVmV, Voìhm Om{H$`a~m~m§{df`r§À`m AZoH$ ñ_¥VtZm COmim {_iV AgVmo.

g§X^© :

1) S>m°.Eb.dm`.Am¡Ma_b, 'Am§~oS>H$ar Midi Am{U h¡Xam~mX g§ñWmZmVrb X{bV _wº$s g§J«m_', àH$meH$: Cfm dmK, gwJmdm àH$meZ, 861/1, gXm{ed noR> , nwUo - 411 030 (àW_md¥Îmr 1997) (nmZ 113)

2)'{Zamoß`m' _m{gH$, _o 1944, àH$meH$ : gmogm`Q>r Am°\$ {OPg (`oeyg§K), ñZohgXZ, e{Zdma noR>, nwUo 411 030 (nmZ 148)

(nyd©à{gÜXr:' H$m{_b nmaIo, 'JmdHw$gm~mhoaMm {¼ñVr g_mO', àH$meH$: Cfm dmK, gwJmdm àH$meZ, nwUo (2007) Am{U {Zamoß`m' _m{gH$, OyZ 2008)

Untouchability, casteism in Maharashtra

4) JmdHw$gmVrb, JmdHw$gm~mhoaMo OJ

{h§XwñWmZmV {~«{Q>em§Mm A§_b gwê$ Pmbm Voìhm `m XoemVrb ~hþVoH$ àm§Vm§Vrb g_mO ñn¥í`, Añn¥í` Am{U doJdoJù`m OmVr-O_mVtV {d^mJbm hmoVm. {~«{Q>em§À`m amOdQ>rV nmíMmË` {dMmam§Mo XoemV dmao dmhÿ bmJbo VgVgo nwamoJm_r nwT>mè`m§Zr Añn¥í`Vm {Z_y©bZmgmR>r bT>m gwê$ Ho$bm. _mÌ Xoembm ñdmV§Í` {_imë`mZ§Va Am{U H$m`ÚmZo Añn¥í`VmnmbZmda ~§Xr `oD$Zhr hr àWm {H$Ë`oH$ df} MmbyM am{hbr hmoVr. \$mXa Om{H$`a `m§Zr {h§XwñWmZmV Amë`mZ§Va Añn¥í` g_mOmÀ`m gm_m{OH$ Am{U AmÜ`mpË_H$ CÞÎmrgmR>r H$m`© Ho$bo. `m _hma g_mOmMr Ë`mdoiMr gm_m{OH$ pñWVrMr, `m OmVrÀ`m bmoH$m§Zm Ë`mH$mimV ^moJmì`m bmJUmè`m `mVZm§Mr _m{hVr H$ê$Z KoÊ`mgmR>r VËH$mbrZ J«m_rU g_mOOrdZmMr AmoiI AgUo OéarMo Amho.

_hmamï´>mVrb IoS>oJmdm§V Ë`m nyU© JmdmVrb bmoH$dñVr EH$mM {R>H$mUr AmT>iV Zmhr. H$mhr OU Amnë`m eoVm§da amhmV AgVmV, H$mhr {R>H$mUr Xhm-~mam Kao EH$Ì AmT>iVmV Am{U Ë`m dñVrbm dmS>r åhQ>bo OmVo. JmdMr _w»` dñVr åhUOo JmdR>mU. H$moH$UMm AndmX gmoS>bm Va JmdR>mU Am{U dmS>çm AemàH$maMr dñVr ~hþVoH$ {R>H$mUr gmnS>Vo. `m JmdR>mUm^modVr Mmoam-XamoS>oImoam§nmgyZ g§ajUmgmR>r VQ>~§Xr Ho$br Agm`Mr, `m VQ>~§Xrbm JmdHw$gy åhQ>bo Om`Mo. JmdR>mUmV åhUOo `m JmdHw$gmÀ`m AmV g_mOmÀ`m Cƒ dUm©À`m åhUOo ñn¥í` OmVrÀ`m bmoH$m§Mr Kao Agm`Mr. JmdHw$gmÀ`m ~mhoa ImbÀ`m OmVrÀ`m åhUOoM Añn¥í` OmVr§À`m bmoH$m§Mr dñVr Agm`Mr. `m Añn¥í` g_mOmV _hma, _m§J Am{U Mm§^ma `m OmVtMm g_mdoe Agm`Mm.

_hmamï´>mÀ`m OdiOdi gd©M ^mJm§V Añn¥í` g_mOmV _hma OmVrÀ`m bmoH$m§Mr g§»`m gdm©{YH$ AmT>iVo. `m amÁ`mÀ`m gd©M Jmdm§V _hmam§Mr dñVr AgVoM. `m~m~V _mZdd§eemók BamdVr H$d} `m§Zr åhQ>bo Amho {H$, ""BVa H$moUVrhr OmV KoVbr Var gmd©{ÌH$ dmñVì`m~m~V _hmam§Mr ga Xwgè`m H$moUË`mhr OmVrbm Zmhr. _hma ~hþg§»` H$moR>ohr ZmhrV. nU _hmam§Mr dgVr _wir ZmhrM Aer Jmdo _bm AOyZ AmT>ibr ZmhrV.""<sup>1</sup> _hma bmoH$m§À`m gmd©{ÌH$ dmñVì`m_wioM `m àXoembm _hmam§Mo amï´>, _hmamï´> Ago Zmd {_imbo Ago H$mhr g§emoYH$m§Mo åhUUo Amho. '_hma Am{U _hmamï´>' `m Amnë`m boImMm eodQ> BamdVr H$d} `m§Zr 'OoWn`ªV _hma nmoMbo {VWndªV _hmamï´>' Aem AdVaUmV Ho$bm Amho.

JmdHw$gmÀ`m AmVrb daÀ`m OmVr§À`m Am{U JmdHw$gm~mhoaÀ`m ~{hîH¥$V, ImbÀ`m OmVr§À`m g_mOOrdZmMo Xe©Z KS>dUmar H$mhr nwñVHo$ {dgmì`m eVH$mÀ`m gwédmVrg Am{U Ë`mZ§Va à{gÜX Pmbr hmoVr. {~«{Q>e Am_XmZrÀ`m H$mimV ñn¥í`m§Mo Am{U Añn¥í`m§Mo nañnag§~§Y, ~bwVoXmar Am{U JmdHw$gm~mhoa OJUmè`m bmoH$m§Mr VËH$mbrZ OrdZe¡br `m~Ôb {dídmgmh© _mZVm `oB©b Aer _m{hVr hr nwñVHo$ nwadVmV. Ë`mH$mimVrb g_mOOrdZmMm Aä`mg H$aUmè`m g§emoYH$m§À`m Ñï>rZo hr nwñVHo$ AË`§V _m¡ë`dmZ AmhoV. {̧~H$ Zmam`U AmÌo `m§Zr {b{hbobo 'JmdJmS>m' Am{U 1915 gmbr à{gÜX Pmbobo ho Ë`mn¡H$s EH$ AË`§V _hÎdmMo nwñVH$ Amho.<sup>2</sup> {dgmì`m eVH$mÀ`m gwê$dmVrVrb Aìdb B§J«Or Am_XmZrÀ`m H$mimVrb npíM_ _hmamï´>mVrb J«m_rU OrdZmMr ho nwñVH$ AmoiI H$ê$Z XoVo. aoìh. AboŠPm§S>a am°~Q>©gZ `m§Mo 1938 gmbr à{gÜX Pmbobo 'Xr _hma \$moëH$ - A ñQ>S>r Am°\$ AZQ>Mo~ëg BZ _hmamï´>' `m nwñVH$mVyZ Ah_XZJa, am`JS> (Hw$bm~m ho AmYrMo Zmd) {Oëho Am{U ZmJnya `m n[agamVrb _hmam§Mo JmdJmS>çmVrb ñWmZ Am{U Ë`m§Mr OrdZe¡br `m{df`r _m{hVr {_iVo.<sup>3</sup> (`m nwñVH$mMr _amR>r Amd¥Îmrhr AmVm CnbãY Amho. ⁴ ) Ë`mZ§VaÀ`m H$mimVrb åhUOo 1950À`m Xaå`mZ _hmamï´>mVrb Jm_rU g_mOOrdZmMr _m{hVr H$ê$Z XoUmao {d. _. Xm§S>oH$a Am{U _. ^m OJVmn `m§Zr {b{hbobo '_hmamï´>mMr J«m_rU g_mOaMZm' ho AmUIr EH$ _hÎdmMo nwñVH$ Amho. nwÊ`mÀ`m JmoIbo AW©emó g§emoYZ g§ñWoZo _hmamï´>mV 1951-52 gmbr gd}jU Ho$bo hmoVo. Ë`m gd}jUmVyZ hmVr Ambobr _m{hVr `m nwñVH$mV g§H${bV Ho$br Amho.<sup>5</sup> ñdmV§Í`moÎma H$mimVhr Añn¥í`m§Zm Hw$R>ë`m hmbAnoï>m§Zm Vm|S> Úmdo bmJV hmoVo `mMo {MÌU 1970 Z§Va à{gÜX Pmboë`m AZoH$ X{bV boIH$m§À`m AmË_H$WZm§VyZ ñnï> Pmbo Amho.

JmdHw$gm~mhoaÀ`m _hmam§À`m dñVrbm _hmadmS>m Am{U _m§Jm§À`m dñVrbm _m§JdmS>m åhUV AgV. _moJbmB©Vrb d¡Omnya Am{U J§Jmnya VmbwŠ`mVrb _hmadmS>çmbm 'amOdmS>m' AgoM g§~moYbo OmVo. `oWrb AZoH$ Jmdm§Vrb _hma bmoH$ e§^a dfmªnyduM {¼ñVr Pmbo Agbo Var EH${dgmì`m eVH$mV AmOhr Ë`m§Mr dñVr amOdmS>m qH$dm _hmadmS>m åhUyZM AmoiIbr OmVo. Y_mªVam_wio Ë`m§À`m gm_m{OH$ Am{U Am{W©H$ pñWVrV \$magm ~Xb Pmbm Zmhr `mMoM ho EH$ ÚmoVH$ Amho.

ImZXoe, _amR>dmS>m dJ¡ao n[agam§V JmdHw$gmMo ~m§YH$m_ XJS>mMo qH$dm ^|S>mMo åhUOo nm§T>è`m _mVrÀ`m H$ÀÀ`m {dQ>m§Mo Agm`Mo. JmdHw$gmÀ`m ~mhoa nS>Ê`mÀ`m dmQ>oda XadmOm Agm`Mm. nyduÀ`m H$mir doerMo ho XadmOo gy`m©ñVmnmgyZ gy`m}X`mn`ªV ~§X Ho$bo OmV AgV Am{U àË`oH$ doerda amIUrgmR>r dogH$a åhUyZ EH$ _hma ~gV Ago. Á`m Jmdmbm ZXrAmoT>çmgma»`m dmhË`m àdmhmMo nmUr {nÊ`mgmR>r dmnabo OmB© Aem {R>H$mUr Añn¥í`m§Mr dñVr nmÊ`mÀ`m àdmhmÀ`m ImbÀ`m ~mOyZo Ago. AemàH$mao daÀ`m OmVrMo bmoH$ ZXrMo nmUr àdmhmÀ`m daÀ`m ~mOyg ^aV Am{U ImbÀ`m OmVrMo, Añn¥í` bmoH$ àdmhmÀ`m ImbÀ`m ~mOyg nmUr ^aV. Ë`m_wio Añn¥í`m§À`m ñnem©Zo {dQ>mi Pmbobo nmUr dmnaÊ`mMm YmoH$m {Z_m©U hmoV Zgo.

ZXrda qH$dm AmoT>çm§da gm_m{OH$ CVa§S>rZwgma doJdoJù`m {R>H$mUr {d{eï> OmVtMo nmUdQ>o AgV. àdmhmÀ`m daÀ`m ~mOybm gd©àW_ g_mOmÀ`m gdm©V loð> Aem ~«m÷U OmVrMo nmUdR>o Agm`Mo, Ë`mZ§Va ImbÀ`m OmVtMo åhUOo _amR>m, _mir dJ¡ao ñn¥í` OmVtMo nmUdR>o Agm`Mo. ñn¥í`m§À`m nmUdR>çmImbr Añn¥í`m§Mo nmUdR>o gwê$ hmoV. Ë`m§À`m gm_m{OH$ ñVam§Zwgma åhUOo AmYr am_moer d Mm§^ma, Ë`mZ§Va T>moa, Ë`mÀ`mImbr _hma, _hmam§À`m Imbr _m§Jm§Mo nmUdR>o AgV. gdmªÀ`m eodQ>r Imbr ^§Jr OmVrMm nmUdR>m Ago.

_mÌ {dQ>mi Pmbobo Ë`m ZXrAmoT>çm§Mo nmUr Ë`mZ§Vahr dmhmVM amhm`Mo Am{U Xwgè`m Jmdm§V VoM nmUr Cƒ dUmªMo bmoH$ n{hë`m§Xm dmnaV AgV. dmhË`m nmÊ`mbm {dQ>mi ZgVmo Aer EH$ åhU _amR>rV Amho, Vr ~hþYm `m H$maUm_wioM Aem _`m©{XV AWm©Zo ê$T> Pmbr Agmdr.

H$mhr Jmdm§V gmd©O{ZH$ AmS> qH$dm {d{harVrb nmUr dmnabo OmB©. _mÌ _hma, _m§J, Mm§^ma, T>moa, am_moer Am{U H¡$H$mS>rgma»`m ImbÀ`m OmVrÀ`m bmoH$m§Zm `m VWmH${WV gmd©O{ZH$ {d{harda nmUr ^aÊ`mMr nadmZJr ZìhVr. Ë`m§À`mgmR>r doJio {dhra qH$dm AmS> Agm`Mo. _mÌ _hmam§À`m {d{harda _m§Jm§Zm nmUr ^aVm `oV Zgo. _mÂ`m AmOmoimV åhUOo KmoJaJmdmV 'amOdmS>çmV' åhUOo _hmadmS>çmV ñdV§Ì {dhra hmoVr, ho _bm ñnï> AmR>dVo. amOdmS>çmVrb `m {d{harbm JmdmVrb ñn¥í`m§À`m {d{harnojm df©^a A{YH$ _w~bH$ nmUr Agm`Mo Ago _mPr AmB© AOyZ gm§JV AgVo.

Á`m Añn¥í` OmVtZm ñdV:Mr {dhra Zgo Ë`m bmoH$m§Zm _J BVam§À`m _ohoa~mZrda Adb§~yZ amhmdo bmJo. gmd©O{ZH$ {d{harda ~amM doi C^o amhÿZ H$moUrVar Ë`m§Zm nmUr dmTy>Z XoB©b `mMr Ë`m§Zm dmQ> nmhmdr bmJo. nmUr ß`m`Mo Agbo Var Ë`m§Zr Imbr dmHy$Z hmVmMr Am|Oi Ho$ë`mZ§Va ñn¥í` bmoH$ bm§~yZ dê$Z nmUr AmoVV AgV.

Añn¥í`m§Zm gmd©O{ZH$ nmUdQ>o Iwbo H$aÊ`mV `mdo `m _mJUrgmR>r S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§Zr H$moH$UmVrb _hmS> `oWo 1927 gmbr bT>m Ho$bm. VoWrb MdXma Vù`mMo nmUr Añn¥í`m§Zr MmIbo. _mÌ Var gmd©O{ZH$ nmUdQ>o Añn¥í`m§Zm Iwbo hmoÊ`mgmR>r AmUIr {H$VrVar XeH$m§Mm H$mbmdYr Omdm bmJbm. 'Añn¥í` O_mVr gmd©O{ZH$ {d{harda nmUr ^ê$ bmJë`mMo EH$hr CXmhaU Amåhr nmhUr Ho$boë`m 72 Jmdm§V {_imbo Zmhr' Ago {d. _. Xm§S>oH$a Am{U _. ^m. OJVmn `m§Zr 1957 gmbr à{gÜX Pmboë`m Amnë`m nwñVH$mV {b{hbo Amho.<sup>6</sup> g_mOgodH$ S>m°. ~m~m AmT>md `m§Zr Añn¥í`Vm àWoMo {Z_y©bZ H$aÊ`mgmR>r 1970À`m XeH$mV 'EH$ Jmd, EH$ nmUdR>m' `moOZm am~dÊ`mgmR>r _hmamï´>mV Midi am~dbr hmoVr. 'EH$ Jmd, EH$ nmUdR>m' `mM erf©H$mÀ`m nwñVH$mV S>m° AmT>mdm§Zr OmVrg§~§YmVrb Amnbo AZw^d gm§{JVbo AmhoV.⁷

'Cno{jV {¼ñVr g_mO' `m nwñVH$mVrb nwT>rb dU©Z JmdHw$gm~mhoaÀ`m {¼ñVr g_mOmÀ`m pñWVrda àH$me Q>mH$Vo, ''"Jmd VoWo _hmadmS>m' hr ê$T> Pmbobr AW©nyU© åhU {¼ñVrOZmZm V§VmoV§V bmJy nS>Vo. _mJmgdJu`m§VyZ {¼ñVr Pmboë`m§Zm _hma-_m§JdmS>çmVyZ amhmdo bmJVo. Ë`m§Mo ImUo-{nUo, amhUr_mZ, ^mfm d g§ñH¥$Vr Ë`m§À`m Añn¥í` ~§Yy§gmaIrM Amho. JmdmVrb gd© bmoH$ _mJmgdJu` {¼ñVr _mUgmbm åmhmaS>m', _m§JS>m' åhUyZM g§~moYVmV. AZoH$ {¼ñVr _hma ho Amnmnë`m JmdmVrb CƒdUu` Hw$Qw>§~m§Mo AmlrV hmoVo d AmhoVhr. JmdmVrb AË`§V hrZ XOm©Mr H$m_o Ë`m§Zm H$amdr bmJV. AJXr _mJrb XeH$mn`ªV _oboë`m T>moam§Mr {dëhohmQ> bmdUo B. H$m_o _mJmgdJu` {¼ñVr H$arV Ambo AmhoV. XmamoXmar qhSy>Z, Ë`m§À`mnwT>o \o$Hy$Z {Xbobo AÞ ImUmè`m Añn¥í` bmoH$m§_Ü`o {¼ñVrOZm§Mmhr g_mdoe AmhoM. Ë`m§Zmhr JmdmVyZ OmVm§Zm nmXÌmUo hmVmV KoD$Z d nmR>rda ~moahmQ>çm ~m§YyZ Mmbmdo bmJo d Ww§H$Ê`mgmR>r Odi JmS>Jo ~miJmdo bmJo.''⁸

h„r J«m_rU ^mJm§V gJirH$S>oM JmdR>mU, JmdHw$gy Am{U dog `m Jmoï>r B{VhmgO_m Pmë`m AmhoV. _mÌ `m OwÝ`m ~m§YH$m_m§Mr nS>PS> Pmbobr Agbr Var Ë`m§À`mer {ZJ{S>V g_mOaMZoV Am{U g_mOmÀ`m _mZ{gH$VoV \$magm ~Xb Pmbobm Zmhr. AÑí` ñdê$nmV `oWo AmOhr JmdHw$gmÀ`m AmV Am{U JmdHw$gm~mhoa OJUmao XmoZ doJdoJio OJ AmT>iVmV.

g§X^©:

1) BamdVr H$d}, 'n[any{V©', àH$meH$: Xoe_wI Am{U H§$nZr àm {b., 473, gXm{ed noR>, nwUo- 411 030, Xwgè`m Amd¥ÎmrMo Xhmdo nwZ_w©ÐU 1990, (nmZ 75)

2) qÌ~H$ Zmam`U AmÌo, 'Jmd-JmS>m' ; àH$meH$: h. A. ^mdo, daXm ~wŠg, 397/1, goZmnVr ~mnQ> _mJ©, nwUo 411 016 ({Vgar Amd¥Îmr, nwZ_w©ÐU 1995)

3) AboŠPm§S>a am°~Q>©gZ, 'Xr _hma \$moëH$ - A ñQ>S>r Am°\$ AZQ>Mo~ëg BZ _hmamï´>' Xr [a{b{OAg bmB©\$ Am°\$ B§{S>`m'; àH$meH$: dm` E_ gr E.npãbqeJ hmD$g, 5, agob ñQ´>rQ>, H$mobH$mVm, håào {_b\$moS>©, Am°Šg\$moS>© `w{Zìh{g©Q>r àog (1938); Xwgè`m Amd¥VrMo àH$meH$ S>m°. AemoH$ Jm`H$dmS>, H$m¡eë` àH$meZ, EZ-11, gr-3/24/3, hS>H$mo, Am¡a§Jm~mX, 431 003 (2005)

4) AboŠPm§S>a am°~Q>©gZ, '_hma bmoH$- _hmamï´>mVrb Añn¥í`m§Mm Aä`mg (^maVmMo Ym{_©H$ OrdZ)', AZwdmXH$: {^jw grd{b~moYr Am{U ñ_aU X{hdbo; àH$meH$: Xo. am. nJmao, gwJV àH$meZ, 780, d¡embrZJa, ZmJnya- 17, ({ÛVr`md¥Îmr 1991)

5) {d. _. Xm§S>oH$a Am{U _. ^m OJVmn, '_hmamï´>mMr J«m_rU g_mOaMZm', àH$meH$: Y. am. JmS>Jri, JmoIbo AW©emó g§emoYZ g§ñWm (àH$meZ nmMdo), nwUo- 411 004 (1957); (nmZ 10)

6) darbà_mUo, nmZ

7) S>m° ~m~m AmT>md, 'EH$ Jmd, EH$ nmUdR>m',

8) 'Cno{jV {¼ñVr g_mO', boIH$: àJV nXdrYa g§KQ>ZoV\}$ A§VmoZ _m. gmido, àVmn ~m. n§{S>V, gmoÝ`m~mny e§. dmK_mao Am{U Omogo\$ S>r AmT>md, àH$meH$: Á`w{bEg {S>gyOm (`oeyg§K), _mJ© àH$meZ, Wm°_g pñQ>\$Ýg {Zdmg, 2008 g§V pìhÝg|Q> _mJ©, nwUo 411 001, (1979) (nmZ 15 Am{U 16)

Jacquierbaba challenges custom of untouchability

"Fr Gurien Jacquier of Ghogargaon
Catholic Mission in Aurangabad diocese (Maharashtra) - 1892 onwards"
By Camil parkhe

Published by: SFS Publications,
PB No 5639
Rajajinagar, 1st Block,
Bangalore, 560 010

ISBN 81-85376-78-6
First edition 2009
Copyright : SFS Publications

23) Jacquierbaba challenges custom of untouchability

Even after their conversion to Christianity, there was absolutely no change in the lifestyles of the members of untouchable community in any parts of India. They carried on with their traditional occupations (the vatandari) and customs, i.e, disposal of cattle carcasses, eating flesh of the dead animals, following orders of the members of the upper castes and making the two ends meet on whatever meager was paid to them in the form of grains. 1
The untouchables were so accustomed to the inhuman treatment meted out to them that they never even considered anything wrong or unjust with it. Even if anyone were to raise a murmur of protest against this treatment, the person would have found it difficult to live in the village community. First of all, he or she would have been ostracised by the members of the upper castes and would be denied any source of livelihood.
With the arrival of missionaries in the rural areas, the Mahar, Mang men and women who otherwise were compelled to move around with heads lowered and faces covered, slowly gained a self-esteem.
There was however some sort of relief for the Dalits when they embraced Christianity. Most of the Catholic and Protestant missionaries in Ahmednagar, Jalna and Aurangabad were from Germany, Switzerland, America, France etc. There were very few British priests in India. These missionaries tries to change the lifestyle of the untouchable communities by offering them education, jobs in the church complex.
Though the European missionaries were familiar with terms like slaves and slavery, they found it difficult to understand the concepts of casteism and untouchability, a legacy found only in India. According to this custom, a person was born as untouchable and died as untouchable. There was no way to make the person climb the social order and be a part of the higher caste community.
The Mahars, Mangs and other members of the other untouchable communities members were pleasantly shocked when the European missionaries mingled with them freely and also ate along them. Earlier no person superior to them in any respect would ever dare to physically touch them. These missionaries also worked for the upliftment of these forsaken communities by admitting their children into the Church-run schools. Children of untouchables in Ahmednagar, Sangamner, Rahata, Ghogargaon, Aurangabad and other adjoining areas had special schools run by these missionaries.
I have often heard my parents and relatives speaking about an incident associated with my maternal uncle, Waman Shingare, who had served as a horse cart driver to Fr Jacquier. This incident is a classic example of the psychological support extended by the Christian missionaries to the Dalits against their higher caste oppressors. During the 19th and 20th centuries many foreign missionaries must have boosted the morale of the newly baptized Christians in this manner.
Before the Independence, jurisdiction of Ghogargaon mission centre included several villages in Gangapur and Vaijapur talukas of Aurangabad district. Fr Jacquier frequently visited these villages with my uncle Waman Shingare in the cart driver’s seat.
During those days, there were several restrictions on the members of the untouchable communities. For example, they were not allowed to flaunt new clothes or wear footwear in the presence of the higher caste people. They were required to take off footwear while approaching an upper caste individual. The bride belonging to an untouchable caste was not allowed to move ceremoniously in a procession in the village while sitting on a horse back.
This was the situation prevailing in Maharashtra and most parts of India when Fr Jacquier preached Christianity in Aurangabad district. Therefore, the sight of a young Mahar speedily driving a horse cart through the village entrance gates was considered by the higher caste persons as most outrageous. They viewed it as a serious violation of the age-old chaturvarna (social hierarchy based on four categories) custom.
However Waman was a cart driver of a missionary who was an European, a white man. No one could dare to stop the cart in which Fr Jacquier was travelling. Scolding Waman for violating the rules of untouchability would have invited the wrath and displeasure of the white sahib. People knew how Jacquierbaba alone used to bring an abrupt end to stage shows of tamasha troupes at various places. It was necessary to prevent the untouchable Waman from riding his cart through this village entrance gate in this ‘objectionable’ style. His act would have encouraged many other lower caste youths and others to challenge the custom of untouchability and the prevailing social hierarchy.
Once Waman was driving the horse cart through a village gate when the local village Patil could no longer contain his rage. He signaled Waman to halt the cart as soon as the vehicle approached nearer.
"Hey you Mahar, how can you be so arrogant? How dare you seat in the cart while crossing the village gate? Step down immediately from the cart and walk. And don’t you dare to repeat driving the cart in this village again," the village chief shouted.
Threatened in this manner, Waman immediately slowed down the cart, stepped down and started on foot still holding the reigns in his hands. He occupied the cart driver’s seat again only after moving out of the village border when he was totally out of the sight of the patil.
It was later that Waman informed Jacquierbaba about the conversation transpired between him and the village patil. He told Jacquierbaba that the members of the untouchable communities had no right to ride a horse cart while crossing a village entrance gate or when an upper caste individual was nearby. An untouchable individual was expected to run either before or after the cart when his master was sitting in the horse cart.
Jacquierbaba was furious but he decided to wait for another occasion to react to this barbaric custom. Some days later, Jacquierbaba’s horse cart was returning to Ghogargaon via the same village. Coincidentally, the village patil along with a few other persons was sitting in the Chawadi, the village community place, when the horse cart approached nearer. As instructed by Jacquierbaba, Waman slowed down the pace of the cart. His fears came true as the enraged village chief rushed to the cart. Abusing Waman, he snatched away the horse bridle.
Jacquierbaba had never imagined whatever had transpired before his eyes. He was furious that his cart driver was being humiliated on the grounds of his untouchable caste. Within a few seconds, Jacquierbaba stepped down from the cart. It is said that he trashed the village chief in the presence of the local villagers gathered at the site. The missionary did not stop there. He later approached Aurangabad district collectorate to complaint against the village patil's behaviour. The village chief subsequently had to face music for halting the horse cart of the European missionary. Eventually, Patil apologised over his high handedness and true to his nature, Jacquirbaba pardoned him immediately and also withdrew the complaint against him.

This episode relating to the custom of untouchability had caused a sensation in rural parts of Aurangabad district. The incident must have served as a warning to many upper castes persons who used to exploit the Christians and others belonging to the untouchable communities.


* * * * * *