आपल्या बातमीमुळे एखादे काम, प्रकल्प पूर्ण झाला तर माझ्यासारख्या सामान्य पत्रकारासाठी ते एक पदक वा पुरस्कारच असतो.

पडघम - माध्यमनामा

कामिल पारखे

गोव्यातील ऐतिहासिक तोफ आणि कामिल पारखे

• Mon , 22 June 2020
• पडघममाध्यमनामाकामिल पारखेतोफगोवा

समोरचे ते लांबवर पसरलेले पाणी पाहून मी अगदी थक्क झालो होतो. काही ठिकाणी तर दुसरा किनाराही नजरेस पडत नव्हता. इतके पाणी मी केवळ हिंदी चित्रपटांत एखादे गाणे चालू असताना गंगामैया किंवा यमुना नदीचा प्रवाह दाखवतात तेव्हाच पाहिले होते. माझी उत्स्फूर्त प्रतिक्रिया होती - ‘अरे बापरे, किती मोठी नदी आहे ही!’

‘नदी? ही नदी नाही, समुद्र आहे, अरबी समुद्र!’ आमच्या दौऱ्याचे प्रमुख असलेले फादर किस्स पटकन म्हणाले.

त्या उत्तराने माझ्या तोंडाचा ‘आ’ अधिकच वासला होता. आपण काय पाहत आहोत, यावर माझा विश्वासच बसत नव्हता.

ही घटना आहे १९७८ची. गोवा-पुणे-बेळगाव येशूसंघीय प्रांताने दहावी-अकरावीची परीक्षा दिलेल्या १५-१६ मुलांची आपल्या प्रांतातील मिशन केंद्रांची व्होकेशनल टूर किंवा दैवी पाचारण दौरा आयोजित केला होता. अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीरामपूरहून मी एकटा या दौऱ्यात सामील झालो होतो. दौऱ्याच्या शेवटी पणजीला आल्यावर मिरामार बीचवर हा प्रसंग घडला होता.

एका बाजूला म्हणजे आमच्यासमोरच पणजी आणि कंपालकडून येणारे मांडवी नदीचे विशाल पात्र त्या अथांग सागरात विलीन होत होते आणि दुसऱ्या टोकाला निळ्याभोर आकाशापर्यंत भिडणारे ते पाणी म्हणजेच अरबी समुद्र होता! माझी तर मती एकदम गुंग झाली होती. शालेय पुस्तकांत समुद्राविषयी वाचले होते, पण समुद्र प्रत्यक्ष पाहण्याचा हा पहिलाच प्रसंग होता.

मिरामार समुद्रकिनाऱ्यावर उभे राहण्याची, तेथून तो समुद्र पाहण्याची पहिलीच वेळ. इथेच आणि नंतर शेजारच्या ताळेगावात मी या पुढील तब्बल १४ वर्षे घालवणार आहे, याची तेव्हा साधी कल्पनाही नव्हती!

एक महिन्यानंतर येशूसंघीयांतर्फे नव्यानेच उघडलेल्या लोयोला प्री-नोव्हिशिएट किंवा पूर्वसेमिनरीत मी दाखल झालो. दयानंद बांदोडकर मार्गावर युथ हॉस्टेलच्या जवळ असलेल्या एका बंगल्यात हे प्री-नोव्हिशिएट होते. तेथे राहून मी मिरामार समुद्रासमोरच्या धेम्पे कॉलेजात बारावीसाठी प्रवेश घेतला. एक-दीड वर्षातच लोयोला प्री-नोव्हिशिएट मिरामार समुद्रकिनारी स्वतःच्या प्रशस्त जागेत स्थलांतर झाले. अशा प्रकारे बी.ए. होईपर्यंत म्हणजे चार वर्षे माझे समुद्रकिनारी वास्तव्य होते.

जून महिन्यात मी मिरामार बीचपाशी राहायला आलो. त्या पहिल्या पावसाळ्यात समोरच्या समुद्राने धारण केलेल्या रौद्र रूपाने खूप भीती वाटायची. खवळलेल्या समुद्राच्या पाण्याच्या लाटांची उंची खूप असायची आणि भरतीच्या वेळी समुद्राचे पाणी तर अगदी रस्त्यापाशी आलेले असायचे. रात्री खवळलेल्या समुद्राच्या लाटांचा घो घो आवाज झोप उडवायचा. नंतर काही दिवसांतच या समुद्राची भीती गेली, समुद्राचे पाणी कोठे किती खोल, कुठे कमी खोल हे कळायला लागले आणि सुरक्षित ठिकाणी पोहण्याची सवय आणि आवड निर्माण झाली.

धेम्पे कॉलेजातच माझे हायर सेकंडरी, पदवीचे आणि पदव्युत्तर शिक्षण झाले. बॉम्बे युनिव्हर्सिटीची गोव्यातील आमची शेवटची बॅच. त्यानंतर गोवा युनिव्हर्सिटी स्थापन झाली. धेम्पे कॉलेजसमोरच आमचे हॉस्टेल होते. पावसाळ्याचे दिवस वगळता वर्षभर दर दिवशी संध्याकाळी साडेचार ते साडेपाच वाजेपर्यंत आम्ही मुले मिरामार बीचवर फुटबॉल खेळायचो. तेथील स्वच्छ आणि सफेद मऊ वाळूत हा खेळ खेळताना पायात बूट घालायची गरज भासली नाही. एका बाजूला माजी मुख्यमंत्री दयानंद बांदोडकरांची समाधी आणि दुसऱ्या बाजूला पाईन वृक्षांचे दाट जंगल यामध्ये असलेल्या समुद्रकिनाऱ्यावर फुटबॉल खेळण्याची मजा काही औरच होती. त्या मऊ वाळूत पळणे, फुटबॉल खेळणे किंवा डॉज करणे, प्रतिस्पर्धी संघातील खेळाडूला मार्क करणे आणि गोलकिपरने चेंडू अडवणे वगैरे सर्व काही त्या खेळातील नियमांप्रमाणे होई. खेळताना खाली पडले तरी वाळूमुळे अंग खरचटण्याचे, रक्त येण्याचे प्रमाण वा मोठी जखम होण्याचे प्रमाण खूप कमी असायचे. १९७०च्या दशकांत गोव्यात पर्यटकांची संख्या आजच्या इतकी नव्हती. त्यामुळे या समुद्रकिनाऱ्यावर कुठल्याही अडथळ्याविना किंवा इतरांना त्रास ना होता दररोज एका तासाचा खेळ होई. फुटबॉल समुद्रात गेला तर तो आणणारा येताना एक डुबकी घेऊन येई. मॅच चालू असताना पाऊस सुरू झाला तर मजा काही औरच असायची.

रात्री जेवण झाल्यानंतर साडेआठ ते साडेनऊपर्यंत आम्ही मुले बीचवर फिरायला जायचो. तेथील मऊ वाळूमध्ये सँडल्स काढून फिरायचो. तिथल्या बसस्टॅंडच्या मागे आंतरराष्ट्रीय पातळीवर प्रसिद्ध असलेले सिंगर रेमो फर्नांडीस यांचा बंगला होता. भारतात आणि गोव्यात घरी असले की, रेमो गिटारवर गाणी म्हणायचे, तेव्हा त्या शांत वातावरणात ते गाणे स्पष्ट ऐकू यायचे. रस्त्याच्या कडेला असलेल्या छोट्याशा क्रुसासमोर मेणबत्त्या लावून काही लोक प्रार्थना करत असायचे.

बी.ए. झाल्यानंतर प्रिनोव्हिशिएट सोडले आणि ‘नवहिंद टाइम्स’मध्ये बातमीदार म्हणून रुजू झालो. त्यानंतर जवळच्याच ताळेगाव येथे राहू लागलो. ताळेगावची बस करंझलेमार्गे मिरामारहून पणजीला जायची. बातमीदारी करताना क्वाड्रोस यांची ओळख झाली. पणजी आणि ओल्ड गोव्यात ते टुरिस्ट गाईड म्हणून काम करत असत. म्हणजे पर्यटकांच्या ग्रुपला ते विविध स्थळांची, शिल्पांची, किल्ल्यांची ऐतिहासिक माहिती पुरवत असत. त्यांच्या मदतीने मी ‘नवहिंद टाइम्स’साठी दोन-तीन बातम्या केल्या.

एके दिवशी गोवा सचिवालयातील प्रेसरूममध्ये मी बसलेलो असताना क्वाड्रोस यांनी पणजी जेटीकडे नेले. या जेटीपाशी भर समुद्रातून मासे कपडून आणणारी शेकडो फिशिंग ट्रॉलर्स दररोज येत असतात. हेलकावणाऱ्या लाटांबरोबर सतत हलणाऱ्या या ट्रॉलर्सना जेटीपाशी जखडून ठेवण्यासाठी मजबूत दोरखंडांनी बांधले जाई. या जेटीपाशी फूटपाथपासून काही अंतरावर आत मांडवी नदीच्या पात्रापाशी जेटीच्या भरभक्कम काँक्रिटच्या बांधकामात गाडलेली एक दंडगोलाकार वस्तू क्वाड्रोस यांनी मला दाखवली. बोटी बांधून ठेवण्यासाठी या लोखंडी वस्तूचा वापर केला जातो,  हा ऐतिहासिक काळाचा वारसा असलेली एक तोफ आहे, असे त्यांचे म्हणणे होते.

पणजी जेटीशेजारी त्या काळात असलेले गोवा सचिवालय हे काही शतकांपूर्वी आदिलशहाचा राजवाडा होता, हे लक्षात घेतले म्हणजे या कथित तोफेचे ऐतिहासिक मूल्य लक्षात येत होते. संदीप नाईक या आमच्या छायाचित्रकाराने सचिवालयाची पार्श्वभूमी ठेवून त्या लंबोळक्या तोफेचे छायाचित्र घेतले. २२ जून १९८३ रोजी ‘नवहिंद टाइम्स’मध्ये ही बातमी माझ्या बायलाईनसह प्रसिद्ध झाली.

नंतर नेहमीप्रमाणे मी या बातमीविषयी विसरून गेलो. आम्ही पत्रकार आठवड्यांतून अशा अनेक बातम्या देत असतो आणि त्याबाबत प्रशासन किंवा सरकार किती ढिम्म असते, याबद्दल बोलायला नको!
ही बातमी प्रसिद्ध झाल्यानंतर चार-पाच दिवसांनंतर पणजी जेटीपाशी बुलडोझर आणून काही काम सुरू झाले. सचिवालयातील प्रेसरूमकडे मी आलो, तेव्हा हे माझ्या लक्षात आले. दुपारनंतर ती अवजड लोखंडी वस्तू काँक्रीटमधून काढून तेथून हलवण्यात आली.

त्या काळात गोवा, दमण आणि दिव केंद्रशासित प्रदेश होता. दमण आणि दिवसह विधानसभेचे ३० आमदार असलेल्या या प्रदेशाचे मुख्यमंत्री प्रतापसिंह राणे होते. केंद्रशासित प्रदेशाच्या नायब राज्यपालांस मुख्यमंत्र्यांपेक्षा अधिक अधिकार असतात, हे दिल्लीचे मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल आणि माजी नायब राज्यपाल नजीब जंग यांच्यांमधील दीर्घ संघर्षातून देशातील जनतेने अनुभवले आहे. त्या वेळी के. टी सातारावाला हे गोवा, दमण आणि दिवचे नायब राज्यपाल होते. त्यांनी आणि त्यांच्या पत्नी फ्रेनी यांनी गोव्यातील जनतेची सदिच्छा कमावली होती. तोफेची बातमी छापून आल्यानंतर सातारावाला यांनी सार्वजनिक बांधकाम खात्याला आदेश देऊन ती तोफ तेथून हलवायला सांगितली.

(गोव्याहून पुण्याला स्थलांतर केल्यावर योगायोगाने याच सातारावाला साहेबांचे जावई आणि दिल्लीतील बीबीसीचे वार्ताहर असलेल्या सॅम मिलर यांचे सहाय्यक म्हणून काम करण्याची मला संधी मिळाली. राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर पंतप्रधानपदाचे दावेदार असणाऱ्या मुख्यमंत्री शरद पवार यांच्या गाडीतून सॅम मिलरबरोबर बारामती ते लोहगाव विमानतळ असा प्रवास करत आम्ही पवारांची मुलाखत घेतली होती.)  

पणजी जेटीपाशी ते खोदकाम झाल्यानंतर एक-दोन दिवसांनी ताळेगावातून पणजीला बसने येताना एक सुखद धक्का बसला. मिरामार वाहतूक वर्तुळाच्या मध्यभागी असलेल्या स्मारकापाशी ती तोफ बसवण्याचे काम सुरू होते. घाईघाईने मी मिरामारच्या बसस्टॅंडला उतरलो. नक्की काय चालले आहे, याची खातरजमा करून पुन्हा दुसरी बस पकडून पणजी मार्केटपाशी असलेल्या ‘नवहिंद टाइम्स’च्या ऑफिसात जाऊन आमचे वृत्तसंपादक एम. एम. मुदलियार यांना ही बातमी सांगितली. ‘अरे वा, छान!’ असे म्हणून त्यांनी हा विषय बंद केला! त्या काळात ‘स्टोरी इम्पॅक्ट’ म्हणत स्वतःचीच पाठ थोपटण्याचा प्रकार रूढ झालेला नव्हता!

या घटनेला अजून तीन वर्षांनी चार दशके पूर्ण होतील. गोव्यातील माझा मुक्काम हलवून मी पुण्यात स्थायिक झालो, त्यालाही आता तीस वर्षे पूर्ण झाली. मात्र अजूनही गोव्यातील बहिणीकडे वर्षांतून किमान दोनदा जाणे होतेच. त्या निमित्ताने पणजी आणि मिरामार येथे प्रवास होतोच. मिरामार समुद्रकिनाऱ्याच्या मऊशार, स्वच्छ  वाळूत आणि समुद्राच्या फेसाळत्या पाण्यात कुठलेही पायताण न घालता चालणेही  होते. येथे  आल्यानंतर कॉलेज आणि युवा जीवनातील अनेक घटना पुन्हा ताज्यातवाने होतात.
दोन वर्षांपूर्वी खूप कालावधीनंतर नाताळाचा सण गोव्यात साजरा करण्याचा योग आला. नाताळाच्या पूर्वसंध्येला म्हणजे २४ डिसेंबरला पणजी चर्चमध्ये कोकणी भाषेत होणाऱ्या ख्रिसमस मिडनाईट मासला जाण्याचे मी आणि जॅकलीनने ठरविले होते. संध्याकाळी मिरामार समुद्रकिनाऱ्यावर आलो तेव्हा मिरामार सर्कल नाताळासाठी सजवण्यात आले होते. दिव्यांच्या त्या झगमगटात त्या तोफेसह जॅकलीनने माझा हा फोटो काढला होता.

मिरामार वाहतूक वर्तुळापाशी समुद्राच्या दिशेने तोंड असलेली ती वजनदार तोफ पत्रकार म्हणून मला एक वेगळेच व्यावसायिक समाधान देते. मित्रांना वा इतर कुणा लोकांना घेऊन मी मिरामारला आलो की, आत्मप्रौढीचा दोष पत्करूनही ती तोफ तेथे असण्यामागे मी कसा होतो, हे सांगण्याचा मोह मला आवरत नाही.  

ही आत्मप्रौढी मिरवताना कधीकधी इतक्या सामान्य गोष्टीचे श्रेय लाटल्याबद्दल आतल्या आत खजिलही होत असतो. पुलित्झरसारख्या आंतरराष्ट्रीय वा राष्ट्रीय पातळीवरील पुरस्काराचे मानकरी सर्वच पत्रकार होऊ शकत नाहीत. आपल्या बातमीमुळे वा पाठपुराव्यामुळे एखादे काम, प्रकल्प पूर्ण झाला आणि या तोफेसारखे त्याचे जतन झाले तर माझ्यासारख्या सामान्य पत्रकारासाठी ते  एक पदक वा पुरस्कारच असतो. भले त्यावर आपले नाव कोरलेले नसो ! 

स्मगलर किंग बाखियाची गोव्याच्या तुरुंगातून पलायनाची बातमी चुकली तेव्हा...

स्मगलर किंग बाखियाची गोव्याच्या तुरुंगातून पलायनाची बातमी चुकली तेव्हा...

पडघम - माध्यमनामा
कामिल पारखे

• स्मगलर किंग सुकुर नारायण बाखिया
• Fri , 29 May 2020
• पडघममाध्यमनामासुकुर नारायण बाखियाSukur Narain Bakhia

अडतीस वर्षांपूर्वी बरोबर या दिवशी म्हणजे २९ मे  १९८२ रोजी गोव्यातील मध्यवर्ती तुरुंग असलेल्या फोर्ट आग्वादमध्ये एक खूप नाट्यमय घटना घडली होती. शनिवारी रात्री घडलेल्या त्या घटनेची पूर्वतयारी निश्चितच काही दिवस किंवा काही तास आधी करण्यात आली होती. अरबी समुद्र किनाऱ्यावर असलेल्या फोर्ट आग्वादच्या मोठ्या बुरुजाजवळ आणि आसपासच्या परिसरात रविवारी पहाटेपर्यंत कुणीही नव्हतं. नाही तरी १९८०च्या दशकात फोर्ट आग्वादपाशी तशी वस्तीही नव्हती आणि लोकांची वर्दळ तर अजिबात नव्हती. शनिवारी रात्रीच्या अंधारातच एक अगदी मोठ्या किमतीचं पाखरू पिंजऱ्यातून अलगद उडून पसार झालं होतं. फोर्ट आग्वाद तुरुंगात, तुरुंगाच्या मुख्य प्रवेशद्वारापाशी आणि मुख्य म्हणजे तुरुंगाच्या मागच्या उंच बुरुजापाशी त्या चोवीस तासांत काय शिजत होतं वा सरकारी आणि पोलीस अधिकाऱ्यांमध्ये काय खडाजंगी होत होत्या, ते गोव्यातील आम्हा पत्रकारांना रविवारी आख्ख्या दिवसभर कळालंही नव्हतं.

सोमवारच्या म्हणजे ३१ मे १९८२च्या अंकात ‘दमणचा स्मगलर किंग सुकुर नारायण बाखिया याचे फोर्ट आग्वाद तुरुंगातून पलायन’ अशी दैनिक ‘गोमंतक’ने आठ कलमी बातमी देऊन सर्वांना धक्का दिला होता. गोमंतकचे वार्ताहर सुरेश काणकोणकर यांनी दिलेली ती ‘एक्स्ल्युझिव्ह’ बातमी होती.

पणजी येथील ‘नवहिंद टाइम्स’ या इंग्रजी दैनिकात बातमीदार म्हणून मी वर्षभरापूर्वी रुजू झालो होतो. आमच्या  दैनिकातील इतर दोन ज्येष्ठ बातमीदार २० वर्षं या क्षेत्रात होते. मी  नुकतंच विशीत पदार्पण केलं होतं, तर ते दोघं पंचेचाळीसच्या आसपास होते. नोकरीचं अपॉइंटमेंट लेटर मला तोपर्यंत मिळालं नव्हतं. दरमहा साडेतीनशे रुपये पगार व्हॉउचरवर मिळायचा, म्हणजे इतरांसारखा न्या. पालेकर वेतन आयोगानुसार पगार मला अजून मिळत नव्हता. त्यामुळे तेथील बातमीदारीत मला तेव्हा लिंबूटिंबूचंच स्थान होतं.

आदल्या दिवशी म्हणजे रविवारी दोन्ही ज्येष्ठ बातमीदारांपैकी एकजण साप्ताहिक सुट्टीवर होते. मी रविवारी कामावर होतो, तरी नेहमीप्रमाणे नसल्यासारखाच होतो. सोमवारी सकाळी दहाच्या सुमारास मी ऑफिसला आलो, आमचा पेपर वाचला. गोमंतक, नवप्रभा आणि मडगावहून प्रसिद्ध होणारे ‘राष्ट्रमत’ ही मराठी दैनिकं चाळली. तोपर्यंत आमच्या ऑफिसातील सन्नाटा आणि तणाव माझ्यापर्यंत पोहोचला नव्हता. मुख्य संपादक बिक्रम व्होरा, वृत्तसंपादक एम. एम. मुदलीयार आणि ते दोन ज्येष्ठ वार्ताहर यांच्यात काय गरमागरम चर्चा झाली, ते मला कळणं शक्य नव्हतं.

दुपारी डेस्कवरचे, समवयस्क सहकारी आणि इतर कर्मचारी येऊ लागले, तेव्हाच ऑफिसातील तापलेल्या वातावरणाची मला जाणीव झाली. त्या काळात गोवा, दमण आणि दीव एक केंद्रशासित प्रदेश होता. सुकुर नारायण बाखिया हा दमण येथील स्मगलर मुंबईतील हाजी मस्तान, वरदराजन मुदलियार आणि करीम लाला यांच्याबरोबरीनं तस्करी जगात दरारा राखून होता. आखाती आणि इतर देशांतून समुद्रमार्गानं सोन्याची तस्करी हा त्यांचा एकमेव उद्योग असायचा. दाऊद  इब्राहिम, अरुण गवळी वगैरे डॉन यांचा तोपर्यंत उदय झाला नव्हता. आपल्याला कोणी पकडू शकत नाही, कारण आपल्यावर कुठलेच आरोप नाहीत, कुठलेही गुन्हे सिद्ध झालेले नाहीत, अशी दर्पोक्ती मिरवणाऱ्या बाखियाला दोन महिन्यांपूर्वीच अटक करण्यात गोवा पोलिसांना यश मिळालं होतं. Conservation of Foreign Exchange and Prevention of Smuggling Activities Act, 1974 या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या कायद्यांतर्गत बाखियाला अटक करण्यात आली होती.

पोर्तुगीजांच्या गोव्यातील राजवटीत मोठे गुन्हेगार आणि गोवा मुक्तीसाठी झगडणारे गोव्यातील आणि भारतातील राजकीय नेते याच हाय सेक्युरिटी तुरुंगात डांबले जात असत. गोवामुक्तीसाठी भारतातील कार्यकर्त्यांची तुकडी घेऊन गोव्याच्या सीमेवर आंदोलन करणाऱ्या ना. ग. गोरे, शिरुभाऊ लिमये वगैरे समाजवादी नेत्यांना १९५५च्या नंतर या फोर्ट आग्वाद तुरुंगातच दीर्घ कारावासात ठेवण्यात आले होते. गोवा सोडून मी पुण्याला स्थायिक झालो आणि १९९०च्या दशकाच्या सुरुवातीला नानासाहेब आणि शिरुभाऊंच्या मुलाखती घेतल्या, तेव्हा या दोघांनीही फोर्ट आग्वाद तुरुंगाच्या करावासातील आपल्या आठवणी सांगितल्या होत्या. ‘गोमंतक’ने तसेच औरंगाबादच्या दैनिक ‘मराठवाडा’च्या रविवारच्या पुरवणीत जयदेव डोळे यांनी त्या मुलाखती प्रसिद्ध केल्या होत्या.

तस्करीसम्राट सुकुर नारायण बाखियाच्या पलायनामागे फार मोठं नाट्य घडलं होतं. हे पलायन ही गोव्यासाठीच नव्हे तर मुंबई आणि संपूर्ण देशासाठी मोठी खळबळजनक आणि सनसनाटी बातमी होती. दुदैवानं डेम्पो उद्योगसमूहाच्या मालकीच्या असलेल्या आमच्या ‘नवहिंद टाइम्स’ आणि मराठी जुळं भावंड ‘नवप्रभा’ या दैनिकांत यासंदर्भात एकही ओळ छापून आली नव्हती! आमची खूपच नाचक्की झाली होती.

या स्मगलर किंगच्या पलायनामागचा कालक्रम आणि त्यातील नाट्य नंतर काही दिवसानंतर हळूहळू उलघडत गेलं.

बाखियाने आपल्या अटकेविरुद्ध मुंबई उच्च न्यायालयात धाव घेतल्यानंतर त्याला तुरुंगात डांबण्यासाठी पोलिसांकडे सबळ पुरावे नाहीत असं न्यायालयाने म्हटलं होतं. त्यामुळे बाखियाची सुटका होणं अटळ होतं. मात्र बाखियासारखा मोठा मासा गळाला लागल्यावर तो सोडणं गोवा पोलिसांच्या अगदी जीवावर आलं होतं. त्याशिवाय गुजरात पोलिसांनाही अनायासे प्रगट झालेला हा स्मगलर आपल्या ताब्यात घ्यायचा  होता. त्यामुळे अटक वॉरंट घेऊन गुजरात पोलिसांची एक तुकडी शनिवार २९ मे १९८२ रोजी फोर्ट आग्वाद तुरुंगाच्या मुख्य दरवाजापाशी बाखियाची वाट पाहत ठाण मांडून होती.

मात्र फोर्ट आग्वाद तुरुंगाधिकाऱ्यांनी बाखियाला गुजरात पोलिसांच्या ताब्यात देण्यास आधी सरळसरळ ठाम नकार दिला आणि त्यानंतर  टाळाटाळ करायला सुरुवात केली. बाखियाला सोडण्यासाठी आवश्यक असलेली गोवा प्रशासनाची रिलीज ऑर्डर अजून आपल्याकडे आली नाही, असं तुरुंगाधिकाऱ्यांचं म्हणणं होतं. गुजरातच्या पोलिसांना तुरुंगात येऊन बाखियाला ताब्यात घेण्याची मागणी फेटाळण्यास आली. त्यासाठी कोर्टाची ट्रान्सफर ऑर्डर असायला हवी होती, असा दुसरा आक्षेप होता. रविवारी सकाळी साडेनऊ वाजता Conservation of Foreign Exchange and Prevention of Smuggling Activities Act, 1974 कायद्यांतर्गंत तुरुंगात असलेल्या काहींची सुटका करण्यात आली. मात्र सुटका झालेल्या त्या कैद्यांमध्ये बाखिया नव्हता! गुजरातच्या पोलिसांनी याबाबत चौकशी केली, तेव्हा बाखियाची कधीच सुटका करण्यात आली आहे, असं तुरुंगाधिकाऱ्यांनी सांगून बॉम्बगोळा टाकला आणि आपले हात झटकले!!

तुरुंगाधिकाऱ्यांच्या त्या घोषणेनं मोठा हल्लाकल्लोळ माजला. बाखिया कधी आणि कसा बाहेर पडला, तो आता कुठे आहे, याविषयी कुणालाच काहीही माहिती नव्हती. गुजरात पोलिसांबरोबरच गोवा पोलीस अधिकारीसुद्धा याविषयी पूर्ण अंधारात होते.

नंतर उघडकीस आलेली माहिती आताच्या टीव्ही चॅनेलच्या भाषेत बोलायची झाल्यास अत्यंत धक्कादायक होती. शनिवारी रात्रीच फोर्ट आग्वाद तुरुंगाधिकाऱ्यांच्या संगनमतानं बाखियाला तुरुंगाच्या एका बाजूला नेऊन तिथं शिडी लावून त्या किल्ल्याच्या बुरुजाच्या बाहेर जाण्यास मदत करण्यात आली होती. तुरुंगाबाहेर वाट पाहत असलेल्या एका टॅक्सीनं बाखिया कळंगुट बिचवर पोहोचला. तेथून एका छोट्याशा नावेनं प्रवास करत एका ठिकाणी रात्रभर मुक्काम करून तो अज्ञातस्थळी रवाना झाला.

जवळजवळ चोवीस तास घडत असलेल्या या नाट्यमय घडामोडींनी रविवारी सकाळी दहाच्या दरम्यान गोवा प्रशासन आणि पोलीस खातं अगदी खडबडून जागं झालं. रविवार सुट्टीचा दिवस असूनही सरकारी वरिष्ठ अधिकारी बाखियाचं नेमकं झालं काय याची चौकशी करत होते.

आणि या खळबळजनक घडामोडींचा बहुधा रविवार असल्यानं गोव्यातील आम्हा पत्रकारांना मात्र थांगपत्ताही नव्हता. रविवारी निम्मे पत्रकार साप्ताहिक सुट्टीवर होते आणि ड्युटीवर असलेले पत्रकार आपल्या हातातल्या स्टोरी बँकमधल्या शिल्लक बातम्या देण्यात आणि संध्याकाळी पोलीस राऊंडच्या बातम्यांवर अवलंबून होते. त्या काळात मोजक्याच पत्रकारांकडे लँडलाईन फोन होते. शिवाय कुठल्याही सरकारी वा पोलीस अधिकाऱ्यांकडे सुट्टीच्या दिवशी अगदी किरकोळ चौकशीसाठी फोन करणं शिष्टाचाराला धरून नव्हतं. ते अधिकारी घरी असतीलच वा फोन घेतीलच याची काही शाश्वती नसायची.

नेमक्या याच गोष्टींनी गोव्यातील त्यावेळच्या मोजून चार असलेल्या इंग्रजी आणि मराठी दैनिकांच्या बहुसंख्य वार्ताहारांचा घात केला आणि गोमंतकच्या सुरेश काणकोणकर यांना वगळता कुणालाही ही देशपातळीवरची मोठी खळबळजनक घटना कळली नाही! त्यामुळेच गोमंतक वगळता तस्करीसम्राट सुकुर नारायण बाखियाचं पलायन ही बातमी गोव्यातील इतर कुठल्याही दैनिकात नव्हती.

त्या सोमवारी म्हणजे ३१ मे रोजी गोमंतक वगळता इतर दैनिकांच्या कार्यालयात फटाक्यांची किती आतषबाजी झाली याची मला कल्पना नाही. या प्रकरणात गोवा सरकारच्या अब्रूचे धिंडवडे निघाले होते. त्याचाच परिपाक म्हणून बाखियाच्या पलायनानंतर तीन-चार दिवसांतच फोर्ट आग्वाद तुरुंगाच्या मुख्य अधिक्षकांच्या घरी लाचलुचपत खात्यानं धाड टाकली. त्यांच्याकडील लाखभर रोकड रक्कम आणि काही सोनं जप्त करून त्यांना अटक केली. त्या वेळी फोर्ट आग्वाद तुरुंगातच कैदी म्हणून काही महिने राहण्याची नामुष्की त्यांच्यावर आली. मात्र बाखियाला तुरुंगातून मुक्त करण्यात आपण कायद्यानुसार आणि तुरुंगाच्या नियमानुसार कारवाई केली, असाच त्यांचा दावा होता. या प्रकरणात त्यांच्यावर दोषारोप दाखल झाल्याचे वा कुठलीही कारवाई झाल्याचे मला आठवत नाही.

यथावकाश सुकुर नारायण बाखियाला पुन्हा अटक करण्यात आली. काही काळाने स्मगलर हाजी मस्तानप्रमाणेच बाखियानेही गुन्हेगारी जगातून स्वेच्छानिवृत्ती घेतली.

बाखिया पलायन प्रकरणानंतर मी ‘नवहिंद टाइम्स’मध्ये नऊ वर्षं आणि औरंगाबादच्या ‘लोकमत टाइम्स’मध्ये एक वर्ष क्राईम रिपोर्टरची जबाबदारी सांभाळली. मात्र रविवारी आणि इतर सार्वजनिक सुट्टीच्या दिवशी क्राईमच्या आणि इतर बातम्या मिळवताना बाखियाचं पलायन आठवून पोटात नेहमी गोळा यायचा. गोव्यात काम आटोपून रात्री घरी जाण्याआधी पोलिसांकडे फोन केल्यावर तिकडून ‘पात्राव, सोगळे शांत असा मरे, आज कायच ना, तू काळजी करू नाका, हांव नायटींक ड्युटीवर असा, कितें गडबड झाल्याक आंव तुका सांगता’ असं उत्तर येऊनही शंकेची पाल कायम चुकचुकायची. घरी लँडलाईन फोन नसल्यानं सायकलनं ताळेगावला रात्री साडेआठला घरी परतल्यावर इतरांशी संपर्क पूर्ण तुटायचा.

त्यातच पाच वर्षांनंतर आंतरराष्ट्रीय गुन्हेगार फरारी चार्ल्स शोभराजला गोव्यात पकडल्याची बातमी नेमकी रविवारी रात्री उशिरा साडेनऊ वाजता सुदैवानं मला मिळाली होती आणि माझी नोकरी शाबूत राहिली होती!

आजच्या टेलिव्हिजन न्यूज चॅनेलच्या जमान्यात ब्रेकिंग न्यूज मिळवण्यासाठी तरुण आणि इतर वयाच्या बातमीदारांचा चाललेला आटापिटा पाहताना स्मगलर किंग सुकुर नारायण बाखियाचं ते पलायन आणि फरारी चार्ल्स शोभराजची रात्री झालेली अटक या दोन्ही बातम्या अनेकदा हमखास आठवतात. 

..................................................................................................................................................................

लेखक कामिल पारखे ज्येष्ठ पत्रकार आहेत.

camilparkhe@gmail.com

इरावती कर्वे महाराष्ट्रातील अगदी बोटांवर मोजता येणाऱ्या विदुषींमध्ये इरावतीबाईंचा समावेश होतो!

महाराष्ट्रातील अगदी बोटांवर मोजता येणाऱ्या विदुषींमध्ये इरावतीबाईंचा समावेश होतो!
ग्रंथनामा - वाचणारा लिहितो
कामिल पारखे
आम्हाला बहुधा सहाव्या इयत्तेत इरावती कर्वे यांचा धडा होता. ‘परिपूर्ती’ या शीर्षकाच्या त्या धड्याची दोन पाने आणि सुरुवातीला इरावतीबाईंच्या छायाचित्रांसह त्यांची ती छोटीशी माहिती आजही माझ्या नजरेसमोर आहे. त्या कॅन्सरने गेल्या हेसुद्धा त्या परिचयात सांगितले होते. इतका त्या छोट्याशा लेखाने माझ्या मनावर खोल परिणाम केला होता.

काही वर्षांपूर्वी एका पुस्तकाच्या दुकानात ‘परिपूर्ती’ या शीर्षकाचा कर्वे यांचा लेखसंग्रह दिसला अन लगेच विकत घेतला. पुस्तकाच्या जीर्ण पानांच्या आणि विटलेल्या रंगांवरून ते खूप जुने आहे हे दिसतच होते. देशमुख आणि कंपनीच्या १९९० सालच्या दहाव्या पुनर्मुद्रित आवृत्तीच्या त्या १४६ पानी पुस्तकाची किंमत होती २५ रुपये. एका बैठकीत त्या पुस्तकातील अनेक लेख मी अधाशीपणाने वाचले. अलीकडेच या पुस्तकाची नवी आवृत्ती दिसली आणि एक अमूल्य साहित्य ठेवा म्हणून आपल्याकडे दुसरी एक प्रत असावी म्हणून तेही पुस्तक घेतले.

काही दिवसांपूर्वी या पुस्तकाची जुनी प्रत हातात आली तेव्हा सहज म्हणून पुस्तकाची पहिली आवृत्ती आणि नंतरच्या आवृत्त्यांचे प्रकाशन वर्षं यावर नजर टाकली. ‘परिपूर्ती’ या पुस्तकाची पहिली आवृत्ती १९४९ साली प्रसिद्ध झाली आहे आणि लेखिकेच्या हयातीतच म्हणजे १९६९पर्यंत या पुस्तकाच्या चार आवृत्त्या निघाल्या होत्या. मी नव्याने घेतलेल्या पुस्तकाची सोळावी आवृत्ती २०११ साली प्रसिद्ध झाली होती.

इरावतीबाई या काही रूढार्थाने लोकप्रिय लेखिका नाहीत. मराठी साहित्याच्या इतिहासात कुठल्याही प्रकारे प्रमोट न करता वा एखाद्या विशिष्ट विचारसरणीचे वा प्रचारकी साहित्य नसूनही इतक्या आवृत्त्या प्रसिद्ध होणे बहुतेक दुर्मीळ असावे.

साहित्य अकादमी वा ज्ञानपीठ यांसारखा प्रतिष्ठेचा पुरस्कार मिळूनही एखाद्या मराठी पुस्तकास वाचकांची मागणी वाढेलच असे नसते असा कटु अनुभव आहे. या पार्श्वभूमीवर इरावतीबाईंच्या एकूण पाच आवृत्त्या निघालेल्या ‘गंगाजल’ या ललित लेखसंग्रहाचे आणि सहा आवृत्त्या निघालेल्या ‘भोवरा’ या तिसऱ्या ललित लेखसंग्रहाचे वेगळेपण उठून दिसते. यामध्ये देशमुख आणि कंपनी या प्रकाशनसंस्थेने दाखवलेली चिकाटी महत्त्वाची असली तरी वाचकांनी या पुस्तकास दिलेली दादही तितकीच महत्त्वाची आहे.

‘परिपूर्ती’ या शीर्षकलेखात इरावतीबाईंनी एक छोटासा प्रसंग रेखाटला आहे. एका शाळेच्या कार्यक्रमास मुख्य पाहुणे म्हणून आलेल्या लेखिकेची ओळख करून दिली जात आहे. या प्रस्तावनेस काही मिनिटे लागतील असा विचार करून लेखिका आपल्या विचारात गढून जाते. मधूनमधून ओळख कुठपर्यंत पोहोचली आहे, याचा अंदाज घेत त्या परत आपल्याच विचारात गढून जातात. ओळख करून देणारी निवेदिका सांगते की, इरावतीबाई अमुकअमूक यांच्या कन्या आहेत, शिक्षणमहर्षी धोंडो केशव कर्वे यांच्या सूनबाई आहेत; फर्ग्युसन कॉलेजचे प्राचार्य दिनकर कर्वे यांच्या पत्नी आहेत...

ओळख करून दिली जाताना लेखिका आपल्या मामंजींबद्दल विचार करतात; प्राचार्य असलेल्या आपले पती दिनूविषयी आणि त्यांच्या पती-पत्नींच्या नातेसंबंधाबद्दल विचार करतात.  त्या लिहितात- ‘एकमेकांची मनःस्थिती कळायला बोलायची गरज आहेच कुठे? पाठमोरा असला तरी नाही का मला समजत की, आज काही तरी बिघडले आहे म्हणून?’

इरावतीबाईंची ओळख आटोपल्यानंतर त्या आपले व्याख्यान देतात. मात्र त्यानंतर दिवसभर त्या निवेदिकेने आपली संपूर्ण ओळख करून दिली नाही असे त्यांना राहून राहून वाटते. त्यांच्या मनाची चुटपुट दुसऱ्या दिवशीचीही कायम राहते.

दोन दिवसानंतर त्या घरी जाताना त्यांच्या कानावर पडते-  “ ‘अरे, शू: शू: पाहिलीस का? ती बाई जाते आहे ना, आपल्या वर्गातल्या कर्व्याची आई बरं का...’ ”

लेखिका म्हणते, ‘...मी थांबले. पण चुटकी वाजवली. त्या दिवशी बाईंनी सांगितलेली ओळख आज पुरी झाली.’ 

मराठी साहित्याचा मी अभ्यासक नाही, तरीही इरावतीबाईंची दिसेल ती पुस्तके मी विकत घेऊन वाचलेली आहेत. त्यांच्याविषयी माझ्या मनात कुतूहल होण्यास दुसरे एक कारण म्हणजे त्यांच्या लहानपणाच्या एक जवळच्या सखी आणि नातलग असलेल्या शकुंतला परांजपे. म्यानमार येथे जन्मलेल्या इरावतीबाईं त्या काळच्या फर्ग्युसन कॉलेजचे प्रिन्सिपल रँग्लर परांजपे यांच्या घरी शंकुतला यांच्याबरोबर राहिल्या. त्या काळच्या घरातल्या गंमतीजमती; वाद आणि थट्टामस्करी त्यांनी ‘दुसरे मामंजी’ या लेखात सांगितल्या आहेत.

शकुंतलाबाई नंतर रघुनाथ धोंडो कर्वे यांच्या संततीनियमन प्रचार मोहिमेत सहभागी झाल्या. त्यांना सरकारने ‘पद्मभूषण’ किताबाने १९९० साली सन्मानित केले, तेव्हा ‘इंडियन एक्सप्रेस’साठी त्यांची मुलाखत मी घेतली. तेव्हापासून आम्हा दोघांची गट्टी जमली. शकुंतलाबाई आणि र. धों. कर्वे यांच्या नातलग असलेल्या आणि त्यांच्याविषयी लिहिणाऱ्या इरावतीबाईंबद्दल मला त्यामुळे औत्सुक्य निर्माण झाले होते.

महाराष्ट्रातील अगदी बोटांवर मोजता येणाऱ्या पंडिता रमाबाई, दुर्गा भागवत यांच्यासारख्या विदुषींमध्ये इरावतीबाईंचा समावेश होतो. त्यांनी लिहिलेल्या ललितलेखांचे तीन संग्रह प्रसिद्ध झाले आहेत. यापैकी ‘परिपूर्ती’ आणि ‘भोवरा’ या लेखसंग्रहाला त्यांच्या हयातीतच वाचकांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला, तर ‘गंगाजल’ हा संग्रह त्यांच्या मृत्यूनंतर १९७६ साली प्रसिद्ध झाला.

या तीनही लेखसंग्रहांमध्ये या विदुषीने वेगवेगळे विषय हाताळले आहेत. ‘गंगाजल’ या लेखसंग्रहाला नरहर कुरुंदकर यांनी प्रस्तावना लिहिली आहे. इरावतीबाईंच्या आधी ललितलेख लिहिणाऱ्या वि. स. खांडेकर, ना. सी फडके, कुसुमावती देशपांडे, दुर्गा भागवत वगैरे साहित्यिकांच्या लिखाणांची चर्चा करून इरावतीबाईंच्या लिखाणाची जातकुळी कशी वेगळी आहे, हे कुरुंदकरांनी स्पष्ट केले आहे.

इरावतीबाई इतर अनेक मराठी साहित्यिकांप्रमाणे मराठी व इतर कुठल्याही भाषेच्या प्राध्यापक नव्हत्या. त्या समाजशास्त्रज्ञ आणि मानववंशशास्त्रज्ञ होत्या. पुण्यातील डेक्कन कॉलेजमध्ये शिकवत असताना आपल्या संशोधनाचा भाग म्हणून त्या जगाच्या कानाकोपऱ्यांत हिंडल्या. त्यामुळे त्यांच्या विचारांचा परीघ खूप विस्तारला आणि याचे प्रतिबिंब त्यांच्या ललित आणि इतर लिखाणात दिसते. या कारणांमुळे त्यांनी विविध विषयांवर लिहिलेले ललितलेख अगदी अभ्यासपूर्ण ठरतात.

उदाहरणार्थ पंढरपूरच्या वारीविषयी लिहिलेला त्यांचा ‘वाटचाल’ हा लेख. या वारीत लेखिका सश्रद्ध मनाने सहभागी झाल्या होत्या. या वाटचालीत आलेले अनुभव वाचकांना अंतर्मुख बनवतात. पंढरीच्या वारीविषयी औत्सुक्य असणाऱ्यांनी दि. बा. मोकाशींनी साठच्या दशकात लिहिलेले ‘पालखी’ हे पुस्तक वाचावे अशी माझी नेहमी शिफारस असते. इरावतीबाईंचा ‘वाटचाल’ हा लेखही त्याच पठडीतला आहे. ‘महार आणि महाराष्ट्र’ हा समाजशास्त्रज्ञांच्या दृष्टीकोनातून लिहिलेला लेख या समाजघटकाविषयी वेगळीच माहिती सांगून जातो. या लेखाचे शेवटचे वाक्य आहे - ‘जेथपर्यंत महार पोचले तिथपर्यंत महाराष्ट्र!’ 

आपल्या दीर्घ प्रस्तावनेत कुरुंदकरांनी इरावतीबाईंचे व्यक्तिमत्त्व तीन पातळ्यांवर मांडले आहे.

पहिली पातळी - प्रापंचिक गृहिणी,

दुसरी पातळी - समाजशास्त्रज्ञ आणि

तिसरी पातळी - नवनवे अनुभव टिपण्यासाठी उत्सुक असलेले इरावतीबाईंचे संवेदनशील मन.

‘हे तीनपदरी मन इरावतींच्या लिखाणात एका एकसंध व्यक्तिमत्त्वाचा भाग म्हणून अवतीर्ण होते. आणि म्हणून इरावतींचे लिखाण वाचताना पुष्कळदा वाचकाचे मन भारावून जाते,’ असे कुरुंदकरांनी म्हटले आहे.

‘आजोबा’ हा लेखिकेचे सासरे महर्षी कर्वे यांच्यावरचा लेख आणि ‘दुसरे मामंजी’ हे शकुंतला परांजपे यांचे वडील रँग्लर परांजपे यांच्यावरील लेख या तीनपदरी व्यक्तिमत्त्वाचा परिपाक म्हणून वाचता येतील. महर्षी कर्वे यांची साधी जीवनशैली, काटकसरीपणा आणि त्यागी जीवन यावर लिहून झाल्यावर शेवटी लेखिका म्हणते – ‘केवढे माझे भाग्य, की मी अशा माणसाची सून झाले! त्याहीपेक्षा केवढे महत्तर माझे भाग्य, की मी अशा माणसाची बायको झाले नाही!!’

अशी वाक्ये इरावतींच्या लिखाणात अनेकदा सापडतात, त्यातला आशय समजून घेतल्यानंतरही हे लेख पुन्हापुन्हा वाचावेसे वाटतात.

https://www.aksharnama.com/client/article_detail/4300?fbclid=IwAR0-2p5uy3tlnDZEOPMg2ghbCjuRnWFy6FVMymqGRQ7tQ7gCjR5Q7q5YwNI

Rajiv Gandhi’s election rally and a camera roll in my pocket

Rajiv Gandhi’s election rally and a camera roll in my pocket

As a journalist, I have been privileged to have come into close contact, interacted, interviewed or even shaken hands with prime ministers, former prime ministers or the would be prime ministers. These comprise Indira Gandhi, P. V. Narasinha Rao, Atal Behari Vajpayee, Rajiv Gandhi, Vishwanath Pratap Singh and Chandra Shekhar in the same order. I am sure not many journalists of the new generation would be able to equal this feat. Present Prime Minister Narendra Modi who is elected for the second consecutive term abhors the idea of interacting with or taking questions from journalists or from anyone.

Among the above mentioned former prime ministers, the entire public life and political career of Rajiv Gandhi was the shortest one, only eleven years, and journalists of my generations were witness to this entire career.

Rajiv Gandhi came into the public gaze for the first time in 1980 after the accidental death of his younger brother, Sanjay Gandhi, to whom Prime Minister Indira Gandhi had groomed as her political heir. Much against his wishes, Rajiv then had had to give up his career as a pilot to enter into the shoes of his younger brother to be the Congress general secretary and also an MP from Amethi. After the brutal assassination of his mother three years later, he was destined to be India s prime minister the youngest to be occupy the seat, at 40.

As a final year college student, I had watched Indira Gandhi from a very close distance at Hotel Mandovi in Panjim in Goa in December 1979. She was then on a whirlwind tour of the nation to romp back to power. Half an hour later at the Campal ground near Miramar beach, I had experienced her oratory powers. Only three years later, as a reporter of The Navhind Times, I covered the CHOGM (Commonwealth Heads of Government Meeting) retreat in Goa which was attended by 39 heads of the states including United Kingdom Prime Minister Margaret Thatcher, Australian Prime minister Bob or Robert Hawke and Robert Mugabe of Zimbabwe. Prime Minister Indira Gandhi was of course the hostess of this CHOGM retreat.

Rajiv Gandhi government announced demarcation of Goa, Daman and Diu Union Territory and full statehood to Goa in 1987. I was then completing a diploma in journalism in Russia and Bulgaria. But I was back in Goa before the Goa statehood ceremony. Prime Minister Rajiv Gandhi attended the statehood ceremony at the same Campal ground. I however missed the opportunity to cover the prime minister’s function as only two reporters from The Navhind Times were allotted the press passes.

I got the opportunity to cover the prime minister function when I joined The Indian Express in Pune two years later. Rajiv Gandhi government had completed five years term and general elections were to be held in December 1989. The Prime Minister was scheduled to address an election rally in Pune and I was issued a reporter’s pass to cover the poll meeting.

As a security measures, all of us reporters were instructed not to carry anything with us except the notepad and a pen. The entire election meeting venue was barricaded with bamboos and at each entrance, people were thoroughly screened by the security personnel. Our team of journalists too was stopped at the entrance leading to the press section. The reporters too were being allowed to go ahead only after undergoing a frisking. When my turn came, the security person detected something into my pant pocket. He looked questioningly at me as I took out the small object from the pocket. It was a camera roll which I had planned to take to a photo studio for developing colour photo prints.

My face turned pale and I fumbled for words as the security men told me firmly that I cannot proceed to the press section along with that object. I did not carry a photographer’s pass and there was no reason for me to carry the camera roll at the venue of the prime minister’s rally. No, no, I was not to drop that suspicious object at the rally venue, I would have to go back and dispose it off some other place, I was curtly told.

By this time, other reporters had proceeded to the press section. Cursing myself for the folly, I turned back, walked through the bamboo barricades for almost half a kilometer and then flung the camera roll far off into the tress along the road .I rushed back, was again frisked by the security men and allowed to join my fraternity members at the press section.

It was getting dark and as I settled into my seat, there was sudden hectic movement at a corner near the raised pandal. Rahul, Rahul Gandhi has come, were the words being said by some people with unconcealed excitement. I saw a bespectacled teenager, clad in white pyjama and white Nehru shirt stepping down briskly from a makeshift ladder. Rahul disappeared from our sight even before the team of photographers could adjust their camera shutters.

When Prime Minister Rajiv Gandhi began his speech, it was past 7 pm. In the lit up podium, we from the press section could see him clearly, turning to various directions to establish rapport with the large assembly. Sometimes he paused to sip water kept near him, occasionally he wiped out sweat from his face with the white scarf around his neck. My colleague reporter Naren Karunakaran was assigned to cover the speech while my assignment was to report sidelines of the election rally.

The next day, The Indian Express carried the prime minister’s speech and photo on the front page and continuation and rally highlights were carried on inside pages. In the sidelights, I had mentioned presence of young Rahul Gandhi . I had also mentioned that prime minister Rajiv Gandhi was visibly tensed with the prevalent hostile political atmosphere against his government as he continued to wipe out the sweat on his face and repeatedly drank water during his speech. Our newspaper forever known for its an anti establishment stance had typically carried this small sidelight prominently in a box item.

A couple of days, we journalists in Pune travelled in cars to attend some event. As soon as he settled into the seat beside the car driver, Kiran Thakur of The Indian Post asked me. Camil, who had filed the box news story on the Rajiv Gandhi in The Indian Express ?

When I replied that it was my story, he said. “But isn’t it natural for an orator speaking for over half an hour to sip water in between or clean his face with a cloth ? It was not proper to infer from this act that Rajiv was tensed or scared because of the hostile political atmosphere Camil, let me tell you frankly it was ethically not right.. That is not journalism ! ”

There was truth in what Kiran Thakur who later became the head of journalism course at Savitribai Phule Pune University,, was telling. I could not defend or justify the box news item. To this date, I am ashamed of the content of the box news story I had filed that day.

The Congress led by Rajiv Gandhi lost power in 1989 elections and Vishwanath Pratap Singh was elected the next prime minister. A few months later, Rajiv Gandhi, now leader of the Opposition, addressed a press conference at the Mahratta Chamber of Commerce and Industries hall at Tilak Road in Pune. Senior journalists including Gopalrao Patwardhan, Kiran Thakur and Rajiv Sabade had penned down a few questions in English and Hindi for Gandhi and distributed them among us journalists. On behalf of The Indian Express, I too read out a question and Rajiv Gandhi had replied to it.

At the end of the press meet, Rajiv Gandhi stood at the hall entrance and shook hands with all press personnel present there. When it was my turn, I introduced myself “Camil Parkhe from Indian Express ” He smiled as he shook hands with me. That smiling face of Rajiv Gandhi is afresh in my mind to this date.

Nearly two years later, Rajiv Gandhi was assassinated at an election rally at Sriperumbudur, near Chennai. As it became clear that a teenager girl Dhanu welcoming the former prime minister with a garland was his assassin, an earlier incident flashed before me. I instinctively recalled the scene when I was denied entry at Rajiv Gandhi election rally in Pune because I carried a camera roll.

The refusal of the security personnel to allow me to carry that tiny object to the press section which was around 200 meters away from the dais was a very minor incident. Although initially upset, I had totally forgotten the incident because after disposing off the objectionable object, I was able to attend the election rally. This otherwise insignificant event immediately turned memorable for me in the contest of the circumstances in which Rajiv Gandhi was brutally assassinated.

पत्रकारीतेतील राशीभविष्य आणि मटक्याचे आकडे

पत्रकारीतेतील राशीभविष्य आणि मटक्याचे आकडे 

कामिल  पारखे 

कुठल्याही व्यवसायात, दररोजच्या कामात  काही गोष्टी रुटीन आणि त्यामुळे कंटाळवाण्या असल्या तरी काही गोष्टी मजेशीर आणि थ्रिल देणाऱ्या असतात. त्यामुळे कामातील मरगळ कमी होते आणि पुढचे काम सुरू करायला ताजेतवाने बनवते. श्रीरामपूरच्या  त्या मराठी दैनिकाच्या इनमिन तीन-साडेतीन  महिन्यांच्या कारकिर्दीत माझ्याकडे असेच एक काम होते जे मी पत्रकार म्हणून आधी कधीहि केले नव्हते आणि नंतरही केले नाही.  कुठल्याही दैनिकात सकाळी आणि दुपारी आतली काही पाने आधी पूर्ण करायची असतात. या पहिल्या कामांत आकाशवाणी, आजचे कार्यक्रम वगैरे सदरांसाठी मजकूर सोडावा लागत असे.  त्या आतल्या पानांवर 'आजचे भविष्य' असे एक  लोकप्रिय सदर होते. सकाळी येणाऱ्या एखादया ज्युनियर उपसंपादकाकडे ह्या सदराचे मॅटर पाठविण्याची जबाबदारी असे. 

यासाठी प्रत्येक राशीच्या चिन्हासमोर केवळ एक  वाक्याचे भविष्य लिहावे लागत असे आणि ते भविष्य  वर्तवण्याचे काम  ड्युटीवरच्या उपसंपादकालाच करावे लागत असे. सुदैवाने या भविष्यवाणीतील सर्व वाक्ये आधीच तयार करुन ठेवलेली होती. उदाहरणार्थ, प्रकृती सांभाळा, खिसे सांभाळा, तोंड सांभाळा, पोट सांभाळा,  गोड किंवा कडू बातमी मिळेल, अचानक धनलाभ, मनस्ताप होईल, पाहुणे येतील, बढती मिळेल, प्रवास घडेल, वादावादी टाळा, वगैरेवगैरे. हिच वाक्ये विविध राशींसाठी निव्वळ आलटून पालटून वापरायचे ते काम होते. एखादा सृर्जनशील, उत्साही उपसंपादक असेल तर तो मूळच्या वाक्यांत स्वतःच्या नव्या वाक्यांची भर टाकण्याचे योगदान करत असे. आमचे एका ज्येष्ठ मुख्य संपादक  सांगत असत  की दैनिकाचे अनेक वाचक हे सदर आवर्जून वाचतात आणि थोड्या वेळानंतर विसरूनही  जातात. मात्र एखादया दिवशी राशीभविष्यानुसार खरच खिशाला मोठी कात्री लागली किंवा प्रकृती बिघडली तर त्यांना  त्या दिवसाच्या राशी भविष्याची त्यांना आठवण होत असे. या सदराला कुणाही ज्योतिषाचार्य वगैरेचे नाव नसायचे, त्यामुळे वाचकांनीही ते राशीभविष्य फार गंभीरतेने घेऊ नये असा एकंदर हा मामला होता.       

ही  घटना १९८८ सालची  आहे.  त्यादिवशी संध्याकाळी संपादकांनी मला आपल्या केबिनमध्ये बोलाविले ते कशासाठी याची मला कल्पना नव्हती. गोव्यात आठ वर्षे इंग्रजी वृत्तपत्रात बातमीदारी करुन, तसेच पालेकर आयोगाच्या वेतनश्रेणीच्या बऱ्यापैकी पगारावर आधी काम करुन आता मी या मराठी वृत्तपत्रात  उपसंपादक म्हणून रुजू कसा झालो याचे माझ्या सहकाऱ्यांना जसे अजूनही आश्चर्य वाटत होते तसेच जिल्हा पातळीवरील  या दैनिकांत होणाऱ्या कामकाजाविषयीं मलाही  अचंबा वाटत असे.   उदाहरणार्थ, पीटीआय  आणि युएनआय वृत्तसंस्थांच्या  मशिनांच्या सततच्या आवाजाने डिस्टर्ब होते, म्हणून  येथे  दिवसभर ही दोन्ही मशीने  बंदच ठेवली जायची. संध्याकाळी बॅटरीवरच्या रेडिओवर प्रादेशिक बातम्या वा विधिमंडळाचे समालोचन ऐकून उपसंपादक दुसऱ्या दिवशीच्या अंकाच्या बातम्या तयार करायचे !   त्यादिवशीही संपादकांनी मला दिलेला आदेशही असाच धक्कादायक आणि पत्रकारितेच्या व्यवसायातील नैतिकता आणि मूल्ये याविषयी असलेल्या माझ्या श्रद्धांवरच आघात करणारा होता. 

मुख्य संपादक वसंतराव देशमुख यांनी आधी पुण्यात पीटीआयचे बातमीदार म्हणून काम केले होते. जिल्हापातळीवरील दैनिकाचे संपादक या नात्याने ते सर्व  स्थानिक सर्व राजकारण्यांना आणि इतर नेत्यांना  धरून असत. कुठल्याही मोठया संस्थेची, राजकीय पक्षाची सभा, कार्यक्रम असो, ते जातीने नि:पक्षपणे व्यासपीठावर हजर असायचे. तिथल्या पांढरे कापड अंथरलेल्या गादीवर बसून, लोडाला टेकून सर्व भाषणे ते ऐकत. कार्यक्रमातील  सर्व वक्ते आपल्या भाषणांत संपादकांचे नावही  आवर्जून घ्यायचे, तिथला तो शिष्टाचारच होता.  संपादकांना अर्धवट भाजलेली मशेरी तोंडात ठेवायची तलफ असायची. मशेरीची चिमूट गालाखाली ठेवून ब्रह्मानंदी टाळी लागल्यागत डोळे मिटून ते भाषणे ऐकत बसत.  श्रोत्यांमध्ये बसलेला दैनिकाचा बातमीदार त्या कार्यक्रमाची बातमी लिहायचा. अशा या संपादकांविषयी, त्यांच्या व्यावसायिक नितीमत्तेबाबत  माझ्या मनात निश्चितच आदर होता. त्यामुळेच आता ते मला देत असलेल्या सूचनांमुळे मी एकदम गोंधळून गेलो होतो. 

संपादकांनी श्रीरामपूर शहरातील मटका चालविणाऱ्या  प्रमुख  पेढीचा फोन नंबर मला दिला होता. शहरातील मटका बुकीज  त्या दिवसाची मटक्याची आकडे गोळा करण्याची मुदत संपल्यानंतर या सर्व आकड्यांची यादी या मुख्य पेढीकडे रात्री नऊच्या सुमारास आणून देत असत.  आमच्या दैनिकाच्या पान एकचे काम रात्री साडेअकरापर्यंत संपायचे.  त्यानंतर ऑफिसातच थांबून त्या फोन क्रमांकावर  दररोज रात्री बरोबर बारा वाजता फोन करुन मटक्याचे आकडे विचारून ते पान एकवर चौकटीत टाकायचे असा संपादकांचा आदेश होता. दररोज हे काम एखादा उपसंपादक करायचा, तसे मीपण करावे असे त्यांचे म्हणणे होते.  त्याकाळात अनेक राज्यस्तरावरील प्रतिष्ठित आणि इतरही  दैनिके मटक्याची आकडे पान  एकवर चौकटीत खुल्लमखुल्ला छापत असत. मटक्याच्या ओपन आणि क्लोज आकड्यांसाठी  'मुंबई, कल्याण',   'सोने,चांदी' अशी सांकेतिक नावे असायची.    

मी गोव्यात असल्यापासून संपादक देशमुख यांच्याशी माझी चांगली ओळख होती. आमच्या संभाषणात अधूनमधून काही वाक्ये आम्ही  इंग्रजीतून बोलत असू. 

" डू दॅट जॉब एव्हरी नाईट बिफोर पुटिंग द न्युजपेपर टू स्लीप !"  त्यांनी मला सांगितले. 

 ''सर, मला हे काम करता येणार नाही.. .." मी त्यांना स्पष्टपणे सांगितले. यावर काहीही न बोलता संपादकांनी मशेरीची चिमूट गालात अलगद बसवली आणि शांतपणे मला विचारले, 

'कामिल, बट व्हाय कान्ट यू डू इट?' 

'सॉरी सर, मटका नंबर घेणे हे माझ्या पत्रकारीतेच्या नैतिक मूल्यांशी विसंगत आहे. मला ते काम करणे आवडणार नाही. पत्रकारीतेच्या कामांत मटका आकडे घेण्याचा समावेश होऊ शकतो याची मी कल्पनाही करू शकत नाही.'' देशमुख सरांच्या तुलनेत मी खूप ज्युनियर असलो तरी आमचे वैयक्तिक संबंध खूप चांगले होते, त्यामुळेच  असे बोलण्याचे धाडस मी करू शकलो. 

'' पण  पेढीकडून  मटका आकडे घेणे अन ते दैनिकांत छापणे यात नैतिकतेचा प्रश्न येतोच कुठे ? आपला पेपर बहुसंख्य वाचक  उद्या सकाळी घेणार ते मटक्याचा निकाल पाहण्यासाठीच ना ! बेनझीर भुट्टो पाकिस्तानच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान म्हणून उद्या शपथ घेणार आहेत ही बातमी वाचण्यासाठी ते आपला पेपर विकत घेणार नाहीत.''  

गोवा  युनियन ऑफ जर्नालिस्टचा सरचिटणीस म्हणून  आणि इंडियन फेडरेशन ऑफ वर्किंग जर्नालिस्टसचे  राष्ट्रपातळीवरही अनेक वर्षे श्रमिक पत्रकारांच्या लढ्यांत सहभानी झालेल्या मला आता पत्रकार म्हणून मटक्याची आकड्यांविषयी विचारणा करणे आणि ही आकडे पानावर लावणे मला अगदी अपमानास्पद आणि माझ्या व्यावसायिक  मूल्यांशी अगदी विसंगत वाटत होते. पालेकर वेतन आयोगाच्या अंमलबजावणीसाठी वृत्तपत्रांच्या मालकांशी मी भांडलो होतो,  इंडियन एक्सप्रेसच्या सरोज गोयंका सदस्य असलेल्या  अकरा-सदस्यीय बच्छावत वेतन आयोगासमोर मी गोव्यातील पत्रकारांच्या आर्थिक आणि इतर मागण्या मांडल्या होता. श्रमिक पत्रकाराची व्याख्या काय, त्यांची नेमकी कामे काय यावर मी अनेकदा बोलत असे.  पत्रकार म्हणून स्वतःविषयी माझ्या मनात काही कल्पना होत्या आणि आता संपादकमहाशय मला पत्रकार या नात्याने मटक्यांचे आकडे घेण्याचे सांगत होते !  

पण संपादक देशमुख यांच्याकडे माझ्या प्रश्नांसाठी, आक्षेपांसाठी  चपखल उत्तरही तयार होते. 

''कामिल, पत्रकारीतेच्या कुठल्या मूल्यांचा आणि नैतिकतेचा तू इतका बाऊ करतो आहेस ? आगरकर, लोकमान्य टिळकांची आणि  गांधीजींची ध्येयवादी    पत्रकारीता तू आता विसर.  हे मटका नंबर,  या पेपरमधल्या जाहिराती आपल्याला आपला पगार  - ब्रेड आणि बटर - पुरवतात. यात काही अनैतिक,  वावगे असे काहीच  नाही. अन पुण्यातल्या त्या नावाजलेल्या दैनिकांनीसुद्धा आता मटक्याची आकडे छापायला सुरुवात केली आहेच ना ?"  

संपादकांचा रोख कुठल्या  दैनिकांकडे आहे ते मला कळले होते. त्यांच्या त्या प्रश्नानंतर आपली बाजू लंगडी  आहे  याची मला जाणीव झाली. यापुढे अधिक वाद करण्यात अर्थ नव्हता. दोन अंगुळे हवेत असलेला माझा पत्रकारीतेचा रथ संपादकांनीं आता जमिनीवर अगदी अलगदपणे  आणून ठेवला होता ! 

त्या रात्री साडे अकरा वाजता पान एकचे काम संपल्यावर बारा वाजण्याची वाट पाहत मी  राहिलो. भिंतीवरच्या घड्याळाचा तासाचा काटा बरोबर बारावर आल्यावर मी टेलिफोनवर तो  दिलेला नंबर फिरवला. तिकडून आलेला आवाज सराईत माणसाचा होता. 'हं, घ्या लिहून , ओपन आहे चौदा आणि क्लोज आहे शुन्य तीन ! ''  आणि फोन बंद झाला  बहुधा तिकडच्या त्या व्यक्तीच्या टेलिफोनची घंटी यावेळी सतत वाजत असणार. मटका उद्योगातील माणसे आणि माझ्यासारखे इतरही पत्रकार त्यांना यावेळी फोन करत असणार हे उघड होते.   

तेव्हापासून ते दैनिक सोडेपर्यंत अनेक दिवस माझा नेहेमीचा दिनक्रम ठरलेला असायचा, कामावर दुपारी आल्याआल्या राशीभविष्य आणि बरोबर मध्यरात्री बाराच्या ठोक्याला मटक्याची आकडे ! 

Camil Parkhe

Journalist, author, blogger 

9922419274

https://camilopark.blogspot.com

https://camilpark.blogspot.com

https://camilparkhe.blogspot.com

 

‘रामायणा’तल्या कुब्जा मंथराची जागा ‘श्री ४२०’मधली मायाळू केळेवाली गंगामाईने घेतली होती!

मुलाखत संपली तेव्हा ‘रामायणा’तल्या कुब्जा मंथराची जागा ‘श्री ४२०’मधली मायाळू केळेवाली गंगामाईने घेतली होती!

ज्येष्ठ अभिनेत्री ललिता पवार

• Sat , 25 April 2020
• पडघममाध्यमनामाललिता पवारLalita Pawar

मुलाखत संपली तेव्हा ‘रामायणा’तल्या कुब्जा मंथराची जागा ‘श्री ४२०’मधली मायाळू केळेवाली गंगामाईने घेतली होती!

पडघम - माध्यमनामा
कामिल पारखे

त्या दिवशी मुलाखत घेण्यासाठी बाहेर पडलो, तेव्हा खरे म्हटले तर मला धडकीच भरली होती. मुलाखत घेण्यासाठी वा पत्रकार परिषदेला जाताना असे सहसा कधी होत नाही. पत्रकार परिषद घेणारी एखादी व्यक्ती खवचट असते. एखादा अडचणीचा प्रश्न विचारला तर उत्तर देण्याऐवजी प्रश्नकर्त्याचा अपमान करण्याची तिची सवय असते. पण त्यामुळे पत्रकारांनी घाबरून जाण्याचे कारण नसते. त्या दिवशी मी ज्या व्यक्तीची मुलाखत घेणार होतो, त्या व्यक्तीच्या माझ्या आणि एकूण समाजमानसात असलेल्या प्रतिमेमुळे ही भीती निर्माण झाली होती. कारण युनिक फीचर्ससाठी मी ज्यांची मुलाखत घेण्यासाठी चाललो होती, ती व्यक्ती होती ज्येष्ठ अभिनेत्री ललिता पवार.

ही घटना असेल १९९२च्या दरम्यानची. आदल्या दिवशी मी ललिता पवार यांच्याशी फोनवर बोलून मुलाखतीची वेळ ठरवली होती. त्या वेळी बोलताना त्यांनी त्यांच्या घराचा पत्ता सांगितला होता. माझा फ्लॅट तळमजल्यावरच आहे, शोधायला अडचण पडणार नाही, असे त्यांनी आवर्जून सांगितले होते. त्यांच्याशी एव्हढे बोलूनसुद्धा माझी धाकधूक काही कमी झाली नव्हती.

मराठी-हिंदी चित्रपटात शेकडो म्हणजे जवळपास सातशे चित्रपटांत काम करून देशातील लोकामंध्ये आपली एक खास प्रतिमा निर्माण करणाऱ्या एका प्रतिभावंत अभिनेत्रीची मुलाखत मी घेणार होतो. खरे म्हणजे सिनेमे पाहणाऱ्या लाखो लोकांमध्ये असणारी त्यांची प्रतिमा हीच माझ्या मनात त्यांच्याविषयी भीती निर्माण होण्याचे कारण होते.

खलनायकांच्या भूमिका अगदी जीव ओतून करणाऱ्या जीवन, प्रेम चोप्रा, प्राण किंवा मदन पुरी यांसारख्या नटांनी ७०-८०-९०च्या दशकांत प्रेक्षकांची वाहवा मिळवली होती. विशेष म्हणजे हे खलनायक फक्त चित्रपटांतच नाही तर खऱ्या जीवनातही असेच वागत असतील असेच लोकांना वाटायचे, इतकी ते आपली भूमिका नैसर्गिकपणे वठवत असत. गब्बरची भूमिका करणारा अमजाद खान हा बहुदा हिंदी चित्रपटातला पहिला खलनायक असावा, ज्याच्याविषयी प्रेक्षकांमध्ये चीड वा संताप निर्माण होण्याऐवजी पसंतीची वा अनुकूल भावना निर्माण झाली.

मी आता भेटायला जाणाऱ्या ललिता पवार यांची जातकुळी प्रामुख्याने जीवन, प्रेम चोप्रा आणि प्राण यांच्यासारखी खलनायकी प्रवृत्तीची होती. मराठी आणि हिंदी चित्रपटांत त्यांनी कजाग सासूच्या वा इतर खलनायिकेच्या अनेक भूमिका वठवल्या होत्या.

अपघातामुळे एका डोळ्याची बदललेली ठेवण त्यांना या खलनायकी भूमिका करण्यास पूरक ठरली. रामानंद सागरांच्या ‘रामायण’ या मालिकेत त्यांनी कैकेयी राणीची दासी कुब्जा मंथराची भूमिका केली होती. तिने तर त्यांना घराघरांत नेले.
बॉक्स हिट ठरलेल्या अनेक हिंदी चित्रपटांत काम केलेल्या कलावंतांना छोटीशी भूमिका असूनही ‘शोले’ या लोकप्रिय चित्रपटाने आणि ‘रामायण’ या मालिकेने अक्षरश चिरस्मरणीय बनवले. रामायणाबाबतच बोलायचे झाल्यास कौसल्या राणीची भूमिका करणाऱ्या जयश्री गडकर, कैकेयीची भूमिका करणाऱ्या पद्मा खन्ना वा वा महाभारतात
अभिमन्यूची पत्नी उत्तराची भूमिका साकारणाऱ्या वर्षा उसगावकर यांचे उदाहरण देता येईल. 
तर आता मंथरासारख्या कजाग, दुष्ट प्रवृत्तीची प्रतिमा असणाऱ्या व्यक्तीच्या म्हणजे ललिता पवारांच्या घरी मी चाललो होतो. माझ्या मनाची धाकधूक होण्याचे ते कारण होते.

तळमजल्याच्या त्यांच्या फ्लॅटची बेल वाजवली, तेव्हा सकाळ अकरा किंवा साडेअकराचा सुमार असावा. काही क्षणांतच ललिता पवार यांनीच दार उघडले. मी पाहतच राहिलो. कित्येक चित्रपटांत पाहिले अगदी तसेच व्यक्तिमत्त्व. तो अर्धवट झाकलेला डोळा, पदर ओढून घेण्याची खास लकब आणि हालचालीत तो नेहमीचा चपळपणा. माझे स्वागत करून, बसायला सांगून त्या लगबगीने आता गेल्या आणि थंड लिंबू सरबत घेऊन आल्या. बहुधा तो मार्च वा एप्रिल महिना असावा. तेवढ्यात मी त्या वन बेडरूम फ्लॅटचे निरीक्षण करून घेतले होते. हॉलमध्ये मोजकेच आणि साधेच फर्निचर होते. मुंबईहून त्यांनी अलिकडेच पुण्याला आपला मुक्काम हलवला होत्या. या फ्लॅटमध्ये त्या एकट्याच राहत होत्या. 

सरबताचा आस्वाद घेताना माझी भीड चेपली होती. मला पहिला धक्का बसला, जेव्हा त्यांनी मला थेट ‘अरेतुरे’ करून बोलायला सुरुवात केली. मी नुकतीच तिशी ओलांडली असली आणि ललिताजींनी ऐंशी पार केली असली तरी मी एक पत्रकार म्हणून असे एकदम ‘अरेतुरे’चे संबोधन मला नक्कीच अपेक्षित नव्हते. नंतर लक्षात आले की, एक ज्येष्ठ अभिनेत्री म्हणून चित्रपटसृष्टीतील अनेक दिग्गजांना त्या त्यांच्यावर कॅमेरा रोखलेला नसताना अशी ‘अरेतुरे’च करत असणार. 

मुलाखतीसाठी बॅगमधून मी नोटपॅड काढले, तसे त्या आपल्याविषयी, आपल्या चित्रपट कारकिर्दीविषयी भरभरून बोलू लागल्या. आमच्या संभाषणाने मुलाखतीचे औपचारिक स्वरूप घेण्याआधीच स्वयंपाकघरात जाऊन चकल्या, लाडू, शेव असलेली एक गच्च भरलेली प्लेट त्यांनी माझ्यासमोर ठेवली होती. पुण्यात डेक्कन जिमखान्यावर बॅचलर म्हणून मंथली कॉट बेसिसवर राहत असल्याने ललिताजींचा हा पाहुणचार सुखावणारा होता. माझ्या मनात साठलेल्या एका खाष्ट, खडूस व्यक्तीची प्रतिमा या भेटीने बदलत होती.

जवळजवळ एक तास लांबलेल्या या मुलाखतीत ललितादींनी चित्रपटक्षेत्रातील आपल्या प्रदीर्घ कारकिर्दीतील अनेक आठवणी जागवल्या. आपल्या सात दशकांच्या चित्रपट कारकिर्दीत त्यांनी तब्बल सातशे चित्रपटांत नायिका आणि नंतर चरित्र अभिनेत्री म्हणून काम केले होते.
अमिताभ बच्चन नायक असलेल्या आणि अरुणा इराणी नायिका असलेल्या बॉंबे टू गोवा या विनोदी चित्रपटातील आपल्या टोपलीत कोंबडी घेऊन बसमध्ये प्रवास करणाऱ्या त्या रागीट महिलेची भुमिका करणाऱ्या ललिता पवार यांना कोण विसरेल 

मी चित्रपट समीक्षक म्हणून कधी लिहिले नव्हते; चित्रपटांविषयीही मला विशेष माहितीही नव्हती. मात्र या मुलाखतीत ललितादींनी राज कपूर यांच्या ‘श्री ४२०’, ‘अनाडी’ या चित्रपटांत काम करताना आलेले अनेक अनुभव सांगितले. ‘श्री ४२०’मध्ये बेघर असलेल्या राज कपूरवर माया करणाऱ्या केळेवाली गंगामाईच्या भूमिकेसाठी साजेलशी नऊवारी साडी मिळवण्यासाठी आपण किती हिंडलो, हे त्यांनी मला सांगितले.

मुलाखत चालू असताना समोरच्या प्लेटमध्ये असलेले लाडू, चकली आणि इतर खाद्यपदार्थ मी संपवावे असा त्यांचा आग्रह चालूच होता. ‘अरे, मी स्वतः सगळे बनवले आहेत. लाजू नकोस.’, ‘अरे, तरुण आहेस तू. टाक खाऊन सगळे.’ असे सारख्या त्या म्हणत होत्या. 

पत्रकारितेच्या कारकिर्दीत ‘अरे, तरुण आहेस तू, टाक खाऊन सगळे’ असे दोन व्हीआयपी व्यक्तींनी  मला उद्देशून म्हटलेली वाक्ये माझ्या कायम स्मरणात आहेत. ऐंशीच्या दशकात गोव्यात आपल्या सत्तरी येथील बंगल्यात आम्हा पत्रकारांचा पाहुणचार करणारे मुख्यमंत्री प्रतापसिंह राणे आणि पुण्यातील लोहगाव विमानतळावर व्हीआयपी केबिनमध्ये मला चहा-बिस्कीटांचा आग्रह करणारे पंतप्रधान विश्वनाथ प्रताप सिंह. चित्रपटसृष्टीतील दिग्गज व्यक्ती असलेल्या ललिता पवार यांच्याकडूनही मला असाच स्मरणीय पाहुणचार लाभला. 

मुलाखत संपवून मी त्यांचा निरोप घेतला, तेव्हा ललिता पवार यांच्याविषयीची माझ्या मनातली आधीची नकारात्मक प्रतिमा साफ बदलली होती. ‘रामायणा’तल्या कुब्जा मंथराची प्रतिमा जाऊन तेथे आता ‘श्री ४२०’मधली मायाळू केळेवाली गंगामाईची प्रतिमा बसली होती!

.............