आज २ ऑगस्ट, सिल्व्हासा चा हा मुक्तीदिन. तिथल्या शाळाकॉलेजांत आणि सरकारी कार्यालयात झेंडावंदन होऊन हा दिवस साजरा केला जाईल.

हल्ली वर्षांतून काही दिवस माझा सिल्व्हासा येथे मुक्काम असतो तरी काही वर्षांपूर्वी सिल्व्हासा हे नक्की कुठे आहे हे मलाही माहित नव्हतं. अनेक जणांना सिल्व्हासा कुठे आहे हे माहित नसेल, आणि स्वातंत्र्यदिनाची तर कल्पनाही नसेल.

गोवा, दमण आणि दीव या केंद्रशासित प्रदेशाचा मी अनेक वर्षे रहिवासी होतो, माझे बारावीचे प्रमाणपत्र याच बोर्डाचे आहे. गोवा हे महाराष्ट्र आणि कर्नाटकच्या सिमेवर तर दमण हे महाराष्ट्र आणि गुजरातच्या सिमेवर तर दीव हे आणखी तिसऱ्या टोकावर म्हणजे गुजरात आणि राजस्थानच्या सीमेलगत. तिथे मी आजवर एकदाही गेलेलो नाही. पण गोवा, दमण आणि दीव हे एकच केंद्रशासित प्रदेश होते कारण १९६१ पर्यंत साडेचारशे वर्षे ही पोर्तुगीज वसाहत होती.

पंडित जवाहरलाल नेहरु यांनी १९ डिसेंबर १९६१ रोजी भारतीय लष्कराकरवी कारवाई करून गोवा, दमण आणि दीव भारताच्या संघराज्यात आणला. या लष्करी कारवाईचा, पोर्तुगिजांच्या शरणागतीचा, तिथल्या युध्दकैद्यांच्या पाठवणीचा खूप मोठा इतिहास आहे, जो आपल्याला माहीतच नसतो. गोव्यातले माझे एक जुने पत्रकार मित्र वाल्मिकी फालेरो ( Valmiki Faleiro ) यांनी यावर संशोधनात्मक खूप लिहिले आहे.

दमणपाशी असणारे मात्र समुद्रकिनारा नसलेले सिल्व्हासा सुद्धा या पोर्तुंगिजांच्या वसाहतीचा एक भाग होते. मात्र दमण आणि सिल्व्हासा यामध्ये दहाबारा किलोमीटरचा भारतीय प्रदेश होता. या कारणामुळे फारसा प्रतीकार न होता २ ऑगस्ट १९५४ रोजी सिल्व्हासा अगदी शांततेत भारतीय संघराज्यात सामील झाले.

म्हणून आज २ ऑगस्ट सिल्व्हासा मुक्ती दिन.

अर्थात या मुक्तिदिनाची त्याकाळात फारसा गाजावाजा झालेलं नाही कारण पोर्तुगीजांच्या ताब्यात असलेले गोवा, दमण आणि दीव हे प्रकरण त्याकाळात राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर खूप तापलेले होते.

आज सिल्व्हासा हे दादरा नगर हवेली दमण आणि दीव केंद्रशासित प्रदेशात येते.

विकेंड ला दमण येथे प्रचंड ट्रॅफिक जाम होते. कारण या प्रदेशात गोव्याप्रमाणे दारू स्वस्त असते. ड्राय स्टेट असलेल्या गुजरातचे लोक इथे तहान भागवतात.

अलीकडेच हा प्रदेश महाराष्ट्रात बातम्यांमध्ये झळकला कारण येथे झालेल्या लोकसभेच्या पोटनिवडणुकीत शिवसेनेचा उमेदवार भाजपचा पराभव करून निवडून आल्या. त्या पोटनिवडणुकीच्या वेळी मी सिल्व्हासा येथेच होतो. ( या खासदार मॅडम सध्या कुठल्या शिवसेनेत आहेत याची मला कल्पना नाही!)

आणि हा दमणगंगेचा फोटो...

Camil Parkhe, August 2, 2022

212Bhausaheb Nevarekar, कॉम्रेड भैरवनाथ वाकळे and 210 others

32 comments

1 share

Like

Comment

Share

Christian missionaries in Maharashtra (Marathi)

 JmdHw$gm~mhoaMm {¼ñVr g_mO,  H$m{_b nmaIo

gwJmdm àH$meZ, nwUo

7) naXoer {¼ñVr {_eZar

Ah_XZJa, OmbZm Am{U Am¡a§Jm~mX {Oëøm§Vrb {¼ñVr Hw$Qw>§~m§V {Ia_m`a, ~oëga, ñQw>_©, ~|P, Poån, hmëXZa. ñb°pßgg. J¡gb. _m`a, {gŠñV, dmñgaa, ~°b§Q>mB©Z, µJ§Q>a, S>moar§J, ~mIa, \o$a}a, Jm°S>©Z hm°b, ew{~Ja, Om{H$`a, øy_, boXb}, {gñQ>a {g{g{b`m Am{U {gñQ>a {¼ñVrZm Aer O_©Z, Am°pñQ´>`Z, ñdrg, \«o$§M Am{U A_o[aH$Z {_eZatMr Zmdo AJXr n[a{MV AmhoV. hr Zmdo Agboë`m Y_©Jwê$ dm {gñQ>am§er Amnë`m Am`wî`mV H$Yr ^oQ> Pmbr Zmhr qH$dm hr Zmdo H$Yrhr H$mZmda nS>br Zmhr Ago gm§JUmar AmO Mmirer dm nÞmerÀ`m Amgnmg Agbobr EH$hr H°$Wmo{bH$ dm àmoQ>oñQ>§Q> ì`º$s `m {Oëøm§V gmnS>Uma Zmhr. Joë`m nmdUoXmoZeo dfmªV _hmamï´>mÀ`m `m {Oëøm§V g_mOOrdZmÀ`m {d{dY joÌm§V _wb^yV ñdê$nmMo `moJXmZ H$aUmè`m H°$Wmo{bH$ Am{U àmoQ>oñQ>§Q> {_eZar§Mr g§»`m XmoZeohÿZ A{YH$ Amho.1

da C„oIbobr Zmdo Agboë`m naXoer {_eZatZr `m {OëømVrb àË`oH$ H°$Wmo{bH$ Hw$Qw>§~mer Joë`m nÞmg dfmªV EH$ doµJioM ^md{ZH$ ZmVo {Z_m©U Ho$bo Amho. ào{fVH$m`© H$aVm§Zm `m {_eZatMr {OëømVrb doJdoµJù`m {_eZH|$Ðm§V ~Xbr hmoV Ago, Ë`m_wio `m gdm©MmM {OëømVrb àË`oH$ Hw$Qw>§~mer H$Yr Zm H$Yr g§~§Y `oV AgoM. AJXr A{bH$S>À`m H$mimn`ªV AZoH$ {¼ñVr Hw$Qw>§~m§Mr Zmi emim, ~mo{S>©J, XdmImZm, ZmoH$ar qH$dm Am{W©H$ gmhmæ` `m H$maUm§_wio \$mXa~mS>rer OmoS>bobr Ago. Ë`m{edm` ~m{áñ_m, n{dÌ H$å`w{Z`Z, {ddmh, A§Ë`g§ñH$ma dJ¡ao ñZmZg§ñH$mam§_wio àË`oH$ Hw$Qw>§~mMm `m \$mXam§er WoQ> g§nH©$ AQ>i Ago. Ë`m_wioM `m `wamo{n`Z \$mXam§Mm Am{U Ë`mMà_mUo {gñQ>am§Mm _amR>r {¼ñVr g_mOOrdZmda àË`j Am{U AàË`j[aË`m \$ma _moR>m à^md nS>bm Amho. `m \$mXam§Zr Am{U {gñQ>am§Zr `oWrb J«m_rU n[agamV _moR>_moR>r Xodio, XdmImZo, emim, dgVrJ¥ho Am{U BVa g§ñWm§Mr g§Hw$bo C^r Ho$br. ho gd© {Z_m©U hmoV AgVm§ZmM ho {_eZar `oWrb {¼ñVr Am{U {~Ja{¼ñVr g_mOmMrhr OS>UKS>U H$aV hmoVo. Ë`m§À`mM AWH$ à`ËZm§VyZ AmO Ah_XZJa, OmbZm Am{U Am¡a§Jm~mX `m {Oëøm§V amhUmè`m qH$dm Z§VaÀ`m H$mimV nwUo, Zm{eH$, _w§~B© Am{U ZmJnwamV ñWm{`H$ Pmboë`m {¼ñVr g_mOmÀ`m e¡j{UH$, Am{W©H$, gm_m{OH$ àJVrg hmV^ma bmJbm Amho.2

AmOÀ`m H$mimV Y_©Jwê$ åhQ>bo {H$ Ë`m§Mm g_mOmÀ`m Ho$di AmÜ`mpË_H$ ~m~r§nwaVmM g§~Y Agob Ago

J¥{hV Yabo OmVo. _moR>çm eham§V a{ddmaMr {_ñgm Am{U ~m{áñå`mgma»`m {d{dY gm§H«$m_|VmÀ`m {Z{_ÎmmnwaVmM h„r Y_©Jwê$§Mm {¼ñVr Hw$Qw>§~mer g§~§Y am{hbm Amho. _mÌ Joë`m gììdmeo dfm©À`m H$mimV {d{eï> gm_m{OH$ Am{U Am{W©H$ g§X^m©_wio Aer n[apñWVr ZìhVr.Ah_XZJa {OëømV A_o[aH$Z _amR>r {_eZ `m àmoQ>oñQ>§Q>n§{W` {_eZatMo H$m`© 1831 gmbr gwê$ Pmbo Am{U Ë`mZ§Va H°$Wmo{bH$ {_eZar§ VoWo 1878 gmbr nmohmoMbo.3 {¼ñVr {_eZatMo `m {Oëøm§V ào{fVH$m`© gwê$ Pmë`mnmgyZ Z§Va Jobr OdiOdi {XS>XmoZeo dfmªn`ªV ~hþg§»` _amR>r {¼ñVr hm g_mO nyU©nUo {_eZatda AZoH$ ~m~VrV Adb§~yZ am{hbm hmoVm.g_mOmVrb n{hbr {nT>r nXdrYa hmoB©n`ªV qH$dm Am{W©H$ÑîQ>çm ñdmdb§~r hmoB©n`ªV hr n[apñWVr H$m`_ am{hbr.

g_mOmZo ImbÀ`m OmVrMo åhUyZ hoQ>mibobm Am{U gaH$maZo Ë`m§À`m h¸$mÀ`m gdbVr ZmH$maë`mZo {dH$mgmMr Xmao ~§X Pmboë`m `m g_mOmbm àJVr gmYÊ`mgmR>r {dgmì`m eVH$mV {_eZat{edm` Xwgam Hw$R>bmM AmYma ZìhVm. Ë`m_wio \$mXa~mS>rV amhÿZ VoWo H°$Q>o{H$ñQ>, {ejH$, {enmB©, S´>m`ìha, XdmImÝ`m§V Am`m Am{U PmSy>dmë`m dm {_iob Vo H$m_ H$ê$Z qH$dm \$mXam§Zr eoVrgmR>r Ho$boë`m _XVrda `m bmoH$m§Zr ñdmV§Í`nyd© Am{U ñdmV§Í`moÎma H$mimV JwOamU Ho$br. Ah_XZJa Am{U Am¡a§Jm~mX {Oëøm§V haoJmd, g§J_Zoa, amhmVm, H|$Xi, KmoJaJmd, ~moaga dJ¡ao J«m_rU ^mJm§V {_eZatZr ñdmV§Í`nyd© H$mimVM àmW{_H$ emim CYS>ë`m hmoË`m. g§J_ZoamV _wbm§Zr Amnë`m g|Q> _oarO ñHy$b_Ü`o {eH$Ê`mgmR>r `mdo `mgmR>r \$mXa dmB©ghm¡ßQ> `m§Zr 1900À`m Xaå`mZ {H$Vr H$ï> KoVbo ho nm{hbo åhUOo {_eZatÀ`m `m gm_m{OH$ godoMo Hw$Urhr H$m¡VwH$M H$aob. `m emim§_wio J«m_rU ^mJm§V gd© OmVrY_mªÀ`m Am{U _w»` åhUOo X{bVm§Zmhr {ejUmMr Xmao n{hë`m§XmM Iwbr Pmbr. `m emim§V gmVdrn`ªV _Ob _mê$ eH$bobo {¼ñVr _wbo-_wbr _J g§J_ZoaÀ`m kmZ_mVm Am{U g|Q> _oarO ñHy$bÀ`m ~moS>vJ_Ü`o amhÿZ AmR>dr-Zddrn`ªV H$go~go nmohmoMV. Ë`mn¡H$s ~hþVoH$ _wbo Amnbr e¡j{UH$ Hw$dV qH$dm nmbH$m§Mr Am{W©H$ Hw$dV AmoiIyZ _°Q´>rH$AmYrM nwÊ`mÀ`m g|Q> Omogo\$ Q>opŠZH$b B§pñQ>Q>çyQ>Mr dmQ> YarV. `oeyg§Kr` Y_©Jwê§$Zr Mmb{dboë`m Ë`mH$mimV AË`§V ZmdmOboë`m `m Am`Q>rAm`_Ü`o hr _wbo {\$Q>a, dm`a_Z, _oH°${ZH$ dJ¡ao H$mog© H$arV. Ë`mH$mimV nwÊ`mV ZwH$VoM doJdoJù`m _moR>çm H§$nÝ`m gwê$ Pmë`m hmoË`m. VoWrb ~OmO, Q>oëH$mo, J«rìO, Jadmao dJ¡ao H§$nZr§_Ü`o `m Vê$Um§Zm ZmoH$è`m {_imë`m. Am{U àW_M `m g_mOmVrb n{hbr {nT>r dVZmMr O{_Z, dVZXmar, JmdmH$S>Mr Añn¥í`m§Zm {_iUmar dmJUyH$ `mnmgyZ Xya hmoD$Z ehamVrb gwYmaboë`m dmVmdaUmV dmdê$ bmJbr.

IoS>çmnmS>çm§V \$mXa~mS>rVM amhÿZ VoWo H$m_ H$aUmè`m bmoH$m§Zm amhÊ`mgmR>r {_eZatZr H$m¡bmar Mmir ~m§Yë`m. haoJmd, lram_nya, amhmVm, eodJmd, Am{U d¡Omnya VmbwŠ`mVrb KmoJaJmd dJ¡ao {R>H$mUr \$mXa~mS>rÀ`m Amgnmg {¼ñVr g_mO PmonS>rEodOr ñdV:À`m OmJoV {g_|Q>À`m nŠŠ`m Kam§V amhÿ bmJbm. nJmaXmar bmoH$ {_eZatZr {Xboë`m H$Om©À`m, AmJmD$ aH$_oÀ`m ~imda \$mXa~mS>rnmerM OmJm {dH$V KoD$Z ñdV:À`m KamV amhÿ bmJbo. \$mXa~mS>r åhUOo `m g_mOmgmR>r EH$ Zdo {díd ~Zbo. \$mXa~mS>r gmoSy>Z ~mhoa Om`Mo åhQ>ë`mg Ë`m§Zm ñdV:À`m Hw$dVrda Am{W©H$ {dH$mg gmYUo Ë`mH$mimV Var eŠ` ZìhVo. `m {dídm~mhoa Ë`m§Zm gÝ_mZmZo OJUo eŠ` Pmbo ZgVo. {ejUmA^mdr Am{U amIrd OmJm§À`m H$dMmA^mdr gaH$maXa~mar Ë`m§Zm ZmoH$arV ñWmZ ZìhVo. nwT>o OmVrnmVrMo amOH$maU gwê$ Pmë`mZo ImgJr qH$dm ghH$mar g§ñWm§V Ë`m§Mr S>mi {eOV ZìhVr. Zm KaH$m, Zm KmQ>H$m Aer pñWVr Pmë`mZo {¼ñVr {_eZarM `mH$mimV Ë`m§Mo _m`~mn ~Zbo.

J«m_rU ^mJm§V AZoH$ XeHo$ ~hþg§»` {¼ñVr Hw$Qw>§~m§Vrbhr {H$_mZ EH$ Var ì`º$s \$mXa~mS>rV Hw$R>ë`m Z Hw$R>ë`m nXmda H$m_ H$aV Agm`Mr. AZoH$Xm VrM ì`º$s Ë`m Hw$Qw>§dmVrb EH$_od H$_mdVr ì`º$s Agm`Mr. AmOhr `m n[apñWVrV \$magm \$aH$ nS>bobm Zmhr. Ë`mH$mimV EH$m {_eZñWmZm_Ü`o AmgnmgÀ`m AZoH$ IoS>çm§Mm g_mdoe ìhm`Mm. Ë`m JmdmV Y_©Jwê$§Mr _{hÝ`mVyZ EH$Xm {_ñgogmR>r \o$ar ìhm`Mr. _mÌ Ë`m JmdmVrb àË`oH$ {¼ñVr ì`º$s \$mXam§À`m Mm§Jë`m n[aM`mMr Agm`Mr. CnmgZm hmoÊ`mAmYr qH$dm Z§Va Ë`m Hw$Qw>§~m§Vrb gwIXw:ImÀ`m Jmoï>r \$mXam§Zm H$im`À`m. `m g_mOmÀ`m AÜ`mpË_H$ JaOm ^mJdVmZmM Ë`m§À`m Am{W©H$, H$m¡Qw>§{~H$ Am{U gm_m{OH$ A{S>AS>MUr Xya H$aÊ`mghr ho {_eZar _XV H$am`Mo. EImXm XmXbm Amnë`m ~m`H$mobm Zm§X{dV Zgob dm EImXr gmgwadm{eU gmgar Om`bm ZmIwe Agbr Va \$mXam§Zr XmoKm§Zmhr ehmUnUmMo ~mob gm§JyZ _Ü`ñWr H$amdr Aer Ë`m§À`m nmbH$m§Mr Anojm Ago. ñdmV§Í`nyd© H$mimVrb XmoZ _hm`wÜXm§À`m H$mimV AZoH$ O_©Z {_eZar§Zm Vwé§Jdmg KS>bm, naXoemVyZ `oUmè`m Hw$R>ë`mhr ñdê$nmÀ`m _XVrdahr XrK©H$mi {Z~ªY Ambo. Xw~©i KQ>H$m§À`m _XVrgmR>r gVV nwT>o OmUmao {_eZatMo hmV `m H$mimV IynM AdKS>bobo hmoVo.

gZ 1960 Am{U 1970 À`m XeH$m§V `oeyg§Kr` {_eZar naXoem§VyZ Ambobo YmÝ`, Vob Am{U JmoR>dë`m XyYmMr nmdS>a hbmIrMr n[apñWVr AgUmè`m Hw$Qw>§~m§_Ü`o dmQ>V AgV ho _r nm{hbo Amho. `m _XVr_Ü`o ~ëJa `m ZmdmMo A_o[aH$Z YmÝ` Agm`Mo. ' \«$m°_ A_o[aH$m {dW bìh' hr B§J«Or Am{U 'A_o[aH$s OZVmH$s ^oQ>' ho qhXr eãX Agboë`m Á`wQ>gmaa»`m JmoÊ`m§VyZ ho ~ëJa dmQ>bo Om`Mo. OmS> ImH$s H$mJXm§Mr grb~§Y Agbobr XwYmMr {nedr \$moSy>Z Ë`mVrb XwYmMr nmdS>arMo AZoH$ Hw$Qw>§~m§_Ü`o dmQ>n ìhm`Mo. Mm¡H$moZr Mma -nmM {bQ>aÀ`m JmoS>oVobmMo S>~ohr JaOy bmoH$m§Zm {Xbo Om`Mo. {deof åhUOo naXoemVyZ `oUmè`m `m _XVrMo {¼ñVr Hw$Qw>§~m~amo~aM {~Ja{¼ñVr JaOy ì`º$s A{U Hw$Qw>§~m§Vhr dmQ>n ìhm`Mo.

AZoH$ df} {_eZatZrhr Amnë`m Hw$dVrZwgma `m bmoH$m§À`m gm_m{OH$, e¡j{UH$ Am{U Am{W©H$ àJVrgmR>r à`ËZ Ho$bo. ñdmV§Í`moVa H$mimV naXoer {_eZatÀ`m ^maVmVrb dmñVì`mda {Z~ªYo bmXÊ`mV Ambr. Zm{eH$ {OëømVrb _Z_mS> ehamV bmoH$m§gmR>r AZoH$ {dH$mg`moOZm am~Umao ñn°{Ze Y_©Jwê$ \$mXa {dÝgoQ> \o$aoam `m§À`m~m~VrV {Z_m©U Ho$bobo H$mhÿa AOyZhr bmoH$m§À`m Mm§Jbo ñ_aUmV Amho. ñdmV§Í`m§Z§VaÀ`m H$mimV Zdo naXoer {_eZar Ah_XZJa {Oëøm§V Am{U XoemÀ`m BVa ^mJm§V _moR>çm g§»`oZo Ambo ZmhrV. Oo nyduM Ambo hmoVo, Ë`m§Zr Amnë`m nyU© h`mVrV åhUOo AJXr d`mMr ZìdXr JmR>on`ªV `oWrb JaOy, Cno{jV g_mOmMr godm Ho$br.

`wamon- A_o[aHo$VyZ `m naŠ`m _wbwImV EoZ Vmê$Ê`mV `oD$Z `oWrb H$S>H$ D$Z, doJù`m nÜXVrMm Amhma Am{U AË`§V H$ï>mMr OrdZe¡br nËH$ê$Z XoIrb `mn¡H$s AZoH$ {_eZatZm OUyH$mhr Ë`m§À`m godoMo \$i åhUyZ XrKm©`wî` {_imë`mMo {XgVo. ñdmV§Í`moÎma H$mimV KmoS>çm§dê$Z, N>H$S>çm§dê$Z,nm`rnm`r qH$dm gm`H$btdê$Z JmdmoJmdr àdmg H$aUmè`m Am{U ñWm{ZH$ Ádmar-^mH$arÀ`m ^mH$argmaIo AÞ nM{dUmè`m {~en hoZ«r S>moatJ, Om{H$`a~m~m, em°H$, ñQw>_©, ñQ>mH©$, [aMS>© dmñgaa, ñQ>m\$Za, ~mXa, hmëXZa, nm`g J¡gb dJ¡ao naXoer {_eZatZm Hw$Umbmhr hodm dmQ>ob Ago Amamo½` Am{U {XKm©`wî` bm^bo. AJXr ZìdXr nma Ho$ë`mZ§Vahr `mn¡H$s AZoH$ Y_©Jwê$ àH¥$VrZo AJXr V§XwéñV hmoVo. ZìdXr nma Ho$boë`m nwÊ`mMo AmM©{~en hoZ«r S>moatJ MmbVmZm Ìmg hmoVmo åhUyZ H$mR>r dmnam Agm g„m {Xbm Va Vo Idim`Mo. 'H$mR>r KoD$Z Mmby? _J bmoH$ åhUVrb, hm ~Km, AmVm hm åhmVmam Pmbm!'' 4 Joë`m EH$-XmoZ XeH$m§À`m H$mimV {Ma{dlm§Vr bm^boë`m `m {_eZatÀ`m H$m`m©§Mm bm^ {_imbobo Am{U Ë`m§À`m ghdmgmV Ambobo AZoH$ {¼ñVr Am{U {~Ja{¼ñVr bmoH$ AmO {H$_mZ nÞmer qH$dm gmR>rÀ`m Amgnmg AmhoV. `m {_eZatZr {ejU, gm_m{OH$, Am{U Am{W©H$ joÌmV Ho$boë`m `moJXmZm§Mr `m ì`º$s CÎm_ gmj XoD$ eH$VmV.

^maVr` g_mOmV nwT>rb {nT>çm§gmR>r B{VhmgmMr Zm|X amIÊ`mMr gd` AmT>iV Zmhr Ago åhQ>bo OmVo. `m naXoer {_eZatZm AmnU {dgaV OmV Agbmo Var Ë`m§À`m _m`Xoem§Vrb `wamonmV amo_, O_©Zr Am{U BVa {R>H$mUr `m Y_©Jwê§$Zr Amnë`m ZmVodmB©H$m§Zm, {_Ì_§S>itZm Am{U Y_m©{YH$mè`m§Zm {b{hbobr nÌo, Ë`m§À`m amoO{Zer Am{U VoWrb ñWm{ZH$ ^mfm§V {b{hbobr M[aÌo AmOhr OVZ H$ê$Z R>odbobr AmT>iVmV. _amR>r {¼ñVr g_mOmÀ`m BVHo$M Zìho Va _hmamï´>mVrb VËH$mbrZ g_mOmÀ`m B{VhmgmÀ`m Ñï>rZo hr H$mJXnÌo EH$ _m¡ë`dmZ R>odmM Amho. Amnbm B{Vhmg OmUyZ KoÊ`mgmR>r `wamonmVrb hr O_©Z Am{U b°Q>rZ ^mfm§Vrb hr H$mJXnÌo Yw§S>mim`Mr nmir `mdr hr Zm_wîH$sM åhUmdr bmJob. _amR>r g§V dmS²>:_`mMo g§emoYH$ aoìô. OñQ>rZ ES>dS>© A°~Q> `m§Zm 1920À`m Xaå`mZ B§½bS>_Ü`o Wm°_g ñQ>r\$ÝgZo gmoimì`m eVH$mV {b{hboë`m ' {H«$ñVnwamU' `m _amR>r _hmH$mì`mMr XodZmJar {bnrVrb hñV{bIrV àV AerM Ho$di AnKmVmZoM gmnS>br hmoVr.5 O_©Z Am{U ñdrg Y_©àm§VmÀ`m `oeyg§{K`m§Zr Ho$boë`m npíM_ ^maVmV åhUOo _hmamï´>, Jmodm Am{U JwOamV `m amÁ`m§V ào{fVH$m`m©g 2004 _Ü`o {XS>eo df} nyU© Pmbr, Ë`m{Z{_Îm `m O_©Z, ñdrg, Am°pñQ´>`Z `oeyg§{K` d«VñÏ`m§À`m H$m_mMm AmT>mdm KoUmar EH$ ñ_a{UH$m àH$m{eV H$aÊ`mV Ambr hmoVr. Ë`mdoir `oeyg§{K`m§Zr OnyZ R>odboë`m b°{Q>Z Am{U O_©Z nÌm§Mo, Zm|Xr§Mo Am{U BVa H$mJXnÌm§Mo B§J«OrV ^mfm§Va H$aÊ`mV Ambo hmoVo. 'aoBg- `mÌm' `m {ef©H$mMr hr ñ_a{UH$m naXoer {_eZatÀ`m godo~Ôb ì`º$ Ho$bobr EH$ H¥$VkVmM Amho.6 Ah_XZJa {OëømVrb gdm©V Cno{jV Agboë`m g_mOKQ>H$m§gmR>r Amnbo nyU© OrdZ g_{n©V Ho$boë`m {_eZatn¡H$s AZoH$ Y_©Jwê$ Am{U {gñQ>g© g§J_Zoa `oWrb g|Q> _oarO hm`ñHy$bÀ`m eoOmarb H$~añWmZmV {Ma{ZÐm KoV AmhoV. BVa {_eZatÀ`m H$~ar nyUo, H|$Xi Am{U lram_nya `oWrb X\$Z^y_rV AmhoV.

'g_ Q>mBåg {X {g_|Q>arO Ama H§$Q>oqZJ _moa {hñQ>ar X°Z _oZr ~wŠg' (H$Yr H$Yr nwñVH$m§nojmhr X\$Z^y_rV A{YH$ B{Vhmg AgVmo) Ago \$mXa Á`mo C~ob_oñga `m O_©ZrVrb Y_©Jwê$§Zr Zm{eH$ H°$Wmo{bH$ Y_©J«m_mÀ`m 2003 gmbr à{gÜX Pmboë`m ñ_a{UHo$V Amnë`m g§XoemV åhQ>bo Amho,7 Vo `mg§X^m©V AJXr bmJy nS>Vo. Ë`m WS>½`m§darb {Mam {ZIiV Joë`m, VoWo {Z`{_VnUo H¥$Vk²>Vmnyd©H$ nUË`m dm _oU~Î`m bmdë`m bmdë`m Joë`m Zmhr Var Ë`m_wio Ë`m§À`m H$m`mªMo _mob H$_r hmoV Zmhr. `mn¡H$s AZoH$ {_eZatMr Zmdo H$mimÀ`m AmoKmV {dñ_aUmV Jobr Var gìdmeo dfm©§À`m H$mimV Ë`m§Zr {¼ñVr Am{U {~Ja{¼ñVr g_mOmgmR>r Ho$bobr godm {dgabr OmUma Zmhr.

g§X^©:

1) 'X àm°{_g Am°\$ A aoZ~mo- E {Q´>ã`wQ> Am°\$ bìh Qy> Ada {_eZarO X dobpñà¨J Am°\$ hmon \$m°a X \w$Ma' - Zm{eH$ H°$Wmo{bH$ Y_©àm§VmV {_eZar H$m`m©g 125 df} Pmë`m{Z{_Îm àH$m{eV Ho$bobr ñ_a{UH$m (1878-2003), (nmZ 96)

2) H$m{_b nmaIo, '{¼ñVr {_eZè`m§Mo `moJXmZ', gw{ZVr npãbHo$eÝg, {dVaH$ - gwJmdm àH$meZ, nwUo (2003) (_ZmoJV, nmZo 7 Vo 10)

3) E_. E. S>oìhrS>, ' {_eÝg:H«$m°g-H$ëMab EZH$m¢Q>a A±S> M|O BZ doñQ>Z© B§{S>`m', àH$meH$ - B§{S>`Z gmogm`Q>r \$m°a à_mo{Q>J {¼íMZ Zm°boO', nmoñQ> ~m°Šg 168, H$mpí_ar JoQ>, {X„r, 110 006, (nmZ 48)

4) S>m° A{OV bmoI§S>o, '~«Xa `mogo\$ E§Jb (`oeyg§K)', '{Zamoß`m' _m{gH$, _o 2007, (nmZ 10)

5) '\$mXa ñQ>r\$ZH¥$V {H«$ñVnwamU (n¡bo d Xwgao)', g§nmXH$ : em§Vmam_ ~§S>oby, àH$meH$, `. µJmo. Omoer, àgmX àH$meZ, 689/24, gXm{ed noR>, nwUo 411 002 (1956) (n[a{eï> 3, OñQ>rZ E A°~Q> `m§Mo 'X Q>mBåg Am°\$ B§{S>`m'V à{gÜX Pmbobo nÌ, (nmZ 946 Vo 949)

6) 'aoB©g- `mÌm', O_©Z Am{U ñdrg Y_©àm§VmÀ`m OogwB©Q>g Y_©Jwê$§Zr npíM_ ^maVmV gwê$ Ho$boë`m ào{fVH$m`m©g 150 df} nyU© Pmë`m{Z{_Îm à{gÜX Ho$bobr ñ_a{UH$m, àH$meH$ - \$m. ñQ>°Zr \$Zmª{S>g, nwUo OogwB©Q> Y_©àm§Vm§Mo _w»`m{YH$mar, g§OrdZ Aml_, 38, ggyZ amoS>, nwUo- 411 001 (2004)

7)'X àm°{_g Am°\$ A aoZ~mo- E {Q´>ã`wQ> Am°\$ bìh Qy> Ada {_eZarO X dobpñà¨J Am°\$ hmon \$m°a X \w$Ma', (nmZ 95)