फादर कामिल बुल्के

हिंदी भाषेतील पहिली डॉक्टरेट पदवी मिळवण्याचा मान जन्माने बेल्जियम आणि ख्रिस्ती धर्मगुरू असलेल्या फादर कामिल बुल्के यांना मिळाला. त्यांच्या प्रबंधाचा विषय होता : ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’. फादर बुल्के यांचा इंग्रजी-हिंदी शब्दकोश आजही नावाजला जातो. 

‘ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान’ या पुस्तकातील हे एक प्रकरण...  ..

भारतीय संस्कृतीशी एकरूप होऊन महान कार्य केल्याबद्दल मदर तेरेसा यांना ‘भारतरत्न’ हा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन सरकारने त्यांचा गौरव केला. त्याचप्रमाणे रामकथेवर मूलभूत स्वरूपाचे संशोधन करणाऱ्या, इंग्रजी-हिंदी शब्दकोशाची निर्मिती करणाऱ्या फादर कामिल बुल्के या जन्माने बेल्जियम असणाऱ्या ख्रिस्ती धर्मगुरूचाही ‘पद्मश्री’ हा सन्मान देऊन गौरव करण्यात आला. प्राच्यविद्यापंडित, संपूर्ण बायबलचे हिंदीत रूपांतर करणारे अनुवादक आणि हिंदी व संस्कृत भाषेचे पंडित म्हणून फादर बुल्के यांचा खास उल्लेख केला जातो.

फादर कामिल बुल्के यांचा जन्म बेल्जियम देशात १९०९ साली झाला. कॅथोलिक धर्मगुरू होण्यासाठी येशूसंघात दाखल होण्यापूर्वी त्यांनी इंजिनिअरिंगचे शिक्षण पूर्ण केले. भारतात त्यांनी १९३५ साली पाय ठेवला आणि १९४१ साली धर्मगुरू म्हणून त्यांना दीक्षा देण्यात आली. कलकत्ता विद्यापीठात त्यांनी संस्कृत विषयात पदवी संपादन केली, त्यानंतर अलाहाबाद विद्यापीठात त्यांनी हिंदी विषयात डॉक्टरेट मिळवली. त्यांच्या प्रबंधाचा विषय होता, ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’.

विशेष बाब म्हणजे फादर बुल्के यांचा हा प्रबंध अलाहाबाद विद्यापीठातील हिंदी साहित्यावरील पहिलाच हिंदी प्रबंध होता. तोपर्यंत या विद्यापीठात या विषयावरील सर्व प्रबंध इंग्रजीतूनच लिहिले जात असत. फादर बुल्के यांचा हा प्रबंध स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या सुमारास सादर केला गेल्याने या प्रबंधाचे लेखक त्या वेळी प्रकाशझोतात आले. अलाहाबाद विद्यापीठाने हा प्रबंध १९५० साली प्रसिद्ध केला आणि त्या प्रबंधाची विस्तारित म्हणजे ८१८ पानांची आवृत्ती झाली. या तीन आवृत्तींच्या प्रकाशनावरून जवळजवळ पंचवीस वर्षे फादर बुल्के हे रामकथेच्या कसे प्रेमात पडले होते हे दिसून येते.

फादर बुल्के यांचे रामकथेवरील हे संशोधन केवळ हिंदी भाषिकांपुरते सीमित राहिलेले नाही. केरळ साहित्य अकादमीने १९७८ साली या पुस्तकाचे मल्याळम भाषेत रूपांतर केले.

फादर बुल्के १९५० ते १९७७ या काळात यांची येथील सेंट झेविअर कॉलेजमध्ये हिंदी आणि संस्कृत विषयांचे विभागप्रमुख होते. यावरून त्यांनी या विषयात किती प्रावीण्य मिळवले होते, याची कल्पना येते.

बेल्जियममधून भारतात आल्यापासूनच फादर बुल्के या देशाच्या विशेषत: हिंदी भाषिक उत्तर भारताच्या प्रेमात पडले. त्या काळात भारतात येणारे बहुतेक मिशनरी ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार हेच आपले जीवितध्येय समजत असत. फादर बुल्के यांनी मात्र धर्मगुरूपदाचे कार्य पार पाडण्यासाठी सर्वप्रथम स्थानिक लोकांशी आणि संस्कृतीशी एकरूप होण्यावर अधिक भर दिला. त्यासाठी त्यांनी १९५० साली भारतीय नागरिकत्व स्वीकारून आपल्या मायदेशाची नाळ कायमची तोडून टाकली.

फारद बुल्के यांची साहित्यक्षेत्रातील कार्याची दखल घेऊन १९५० साली बिहार राज्याच्या राज्यपालांनी बिहार साहित्य अकादमीचे संस्थापक सदस्य म्हणून त्यांची नेमणूक केली. त्यानंतरच्या काळात राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक महत्त्वाच्या समित्यांचे सदस्य म्हणून केंद्र सरकारतर्फे त्यांची निवृत्ती करण्यात आली. राज्य आणि राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक साहित्य संस्थांचे सदस्य म्हणून त्यांनी कार्य केले. राष्ट्रीय पातळीवर हिंदी भाषेचा राष्ट्रभाषा म्हणून मोठ्या प्रमाणात वापर व्हावा म्हणून त्यांनी प्रयत्न केले.

रामकथेच्या संशोधनानंतर फादर बुल्के यांनी इंग्रजी-हिंदी शब्दकोशाची निर्मिती आणि संपूर्ण बायबलचे हिंदीत रूपांतर करण्याच्या कार्यात स्वत:ला वाहून घेतले. त्यांचा इंग्रजी-हिंदी कोश १९६८ साली प्रसिद्ध झाला. त्यानंतर या शब्दकोशाच्या अनेक आवृत्त्या निघाल्या. १९७७ साली संपूर्ण नव्या कराराचा म्हणजे बायबलच्या दुसऱ्या खंडाचा त्यांनी केलेला अनुवाद प्रसिद्ध झाला. संपूर्ण बायबलचा हिंदी अनुवाद १९८६ साली प्रसिद्ध झाला. त्यांच्या निधनानंतर रेडिओवर आणि दूरदर्शनवर या प्राच्यविद्यापंडिताच्या कार्यावर आधारित खास कार्यक्रम प्रसारित करण्यात आला.

फादर बुल्के हिंदी भाषिक प्रदेशातील बिगर ख्रिस्ती समाजात ‘बाबा बुल्के’ म्हणून ओळखले जात. हिंदी आणि संस्कृत व्यतिरिेक्त फादर बुल्के यांना हिब्रू, ग्रीक, लॅटिन भाषा अवगत होत्या. डच, फ्रेंच आणि जर्मन भाषांतसुद्धा ते उत्तमरीत्या संभाषण करत असत.

कॅथोलिक चर्चमध्ये आंतरधर्मीय सामंजस्याचे आणि सुसंवादाचे वारे १९६२साली भरलेल्या दुसऱ्या व्हॅटिकन परिषदेनंतर सुरू झाले, पण या परिषदेपूर्वीच फादर बुल्के यांनी या दिशेने वाटचाल सुरू केली होती. त्यामुळेच त्यांना अनेकदा विरोध आणि टीकेस तोंड द्यावे लागले. आज मात्र फादर बुल्के यांनी केलेल्या कार्यास सगळीकडे मान्यता मिळाली आहे. ‘जोपर्यंत जगात रामकथा सांगितली जाते, तोपर्यंत बाबा बुल्के हे नाव विसरले नाव विसरले जाणार नाही, असे त्यांच्या मृत्यूनंतर एका हिंदी पंडिताने म्हटले होते.

Camil Parkhe 

वन फ्ल्यू ओव्हर दे कुकुज नेस्ट  One Flew Over the Cuckoo's Nest  

 

 

गोव्यात मिरामार समुद्रकिनारी असलेल्या धेम्पे कॉलेजात असताना मी चिक्कार इंग्रजी सिनेमे पाहिले. श्रीरामपूरमध्ये बालपण घालवल्यानंतर आणि एक वर्ष कराड येथे शिकल्यानंतर आता गोव्यात इंग्रजीचे धडे पहिल्यांदाच शिकत होतो. गोव्यात पाहिले तसे त्यानंतर सलगतेने असे इंग्रजी चित्रपट कधीही पाहिले नाहीत. 

 

गंमत म्हणजे सत्तरच्या दशकात असे चित्रपट पाहणे हा जेसुईट धर्मगुरुपदासाठी उमेदवार असलेल्या आम्हा मुलांसाठी चक्क प्रशिक्षणाचा एक भाग होता. 

 

पिक्चर पाहून आल्यावर त्याच रात्री तासभर एकत्र बसून त्या चित्रपटाचं रसग्रहण करायचं आणि या फिल्म अप्रेसिएशन नंतर दुसऱ्या दिवशी तोच चित्रपट या रसग्रहणाच्या पार्श्वभूमीवर पुन्हा पाहायचा. पणजी शहराच्या मध्यवर्ती भागात कॅफे भोसलेपाशी असलेल्या एका थिएटरमध्ये आम्ही हे सिनेमे पाहायचो. 

 

आमच्या प्रीनॉव्हिशियटचे किंवा पूर्वसेमिनरीचे सुपिरियर असलेले फादर इनोसंट पिंटो या फिल्म अप्रेसिएशन सत्रांचे सूत्रसंचालन करायचे. 

 

याच धर्तीवर बेनहर, टेन कमांडमेंट्स, रॉबिसन क्रुसो, टू सर विथ लव्ह आणि अकिरा कुरोसावा यांचे सब टायटल्स असलेले अनेक सिनेमे आम्ही विद्यार्थ्यांनी पाहिले. 

 

पणजीला हायर सेकंडरी आणि पदवी शिक्षण घेताना अशी पाहिलेली अनेक चित्रपट आजही अनेक तपशिलाने आठवतात तर काही अगदी अंधुक आठवतात. 

 

यापैकी पहिल्या वर्गात मोडणारा एक चित्रपट म्हणजे `वन फ्ल्यू ओव्हर दे कुकुज नेस्ट' (One Flew Over the Cuckoo's Nest). मला वाटतं आम्ही मुलांनी तो चित्रपट पाहिला त्याआधीच या फिल्मने भरपूर ऑस्कर पारितोषिके पटकावली होती. त्याकाळचा तो एक विक्रमच होता. 

 

 

अमेरिकेतल्या एका मानसिक रुग्णांच्या संस्थेत असणाऱ्या लोकांवर या चित्रपटाची कथा आधारित आहे. बहुतेक सर्व रुग्ण रोबो सारखे वागतात किंवा काही जण निदान तसे दाखवतात. 

 

यातला एक गंमतीदार प्रसंग आजही आठवतो. या संस्थेला भेट देण्यास आलेली एक महिला कुठल्यातरी विधानानंतर तिथल्या एका इंनमेटला हसतहसत विचारते  ``..are you mad?''

 

''Yes I am! ' तो उत्तर देतो..

 

या मानसिक रुग्णांना व्हॉलीबॉल खेळाच्या स्पर्धेत भाग घेण्यासाठी त्यांना तिथे नव्याने आलेला एक रुग्ण प्रवृत्त करतो, हा या चित्रपटातला सीन अफलातून आहे आणि या स्पर्धेतले काही क्षण आजही माझ्या डोळ्यांसमोर आहेत. विशेषतः अवाढव्य आकाराचा, खूप उंचापुरा असलेला रोबो गणलेला आणि कुठल्याही भावनांचे कधीही प्रदर्शन न करणारा एक रुग्ण अचानक या फुटबॉल खेळात सक्रिय आणि आक्रमक होतो आणि खूप छान खेळी करतो तेव्हा चित्रपटाचा नायक, इतर खेळाडू आणि प्रेक्षकसुद्धा चकित होतात.

 

हाच मानसिक रुग्ण या चित्रपटातील शेवटच्या दृश्यात अत्यंत कळीची भूमिका निभावतो आणि तिथंच हा उत्कंठावर्धक चित्रपट संपतो.

 

हा चित्रपट त्याकाळी अत्यंत गाजलेल्या केन केसी Ken Kesey यांच्या याच नावाच्या कादंबरीवर आधारित आहे.

 

आज सकाळी वृत्तपत्र वाचताना या चित्रपटातील मुख्य नर्सची भूमिका करणाऱ्या आणि त्या भुमिकेबद्दल ऑस्कर मिळवणाऱ्या लुई फ्लेचर Louise Fletcher या अभिनेत्रीचं वयाच्या ८८ व्या वर्षी २३ सप्टेंबर २०२२ला निधन झालं ही बातमी वाचली आणि वन फ्ल्यू ओव्हर द कूकुज नेस्ट हा संपूर्ण चित्रपट नजरेसमोर झळकला.

Camil Parkhe

 

 फादर थॉमस स्टीफन्स ‘क्रिस्तपुराण’

जैसी हरळांमाजी रत्नकिळा की रत्नांमाजी हिरा निळा ।

तैसी भाषांमाजी चोखळा । भाषा मराठी ॥

जैसी पुष्पांमाजि पुष्प मोगरी । की पदिमळांमाजी कस्तुरी ।

तैसी भाषांमाजी साजिरी । मराठिया ॥

पखिया माजी मयोरू । वृखिआंमध्ये कल्पतरू ।

भाषांमध्ये मानु थोरू । मराठियेसी ॥

तारांमध्ये बारा रासी । सप्तवारांमाजी रवी शशी ।

या दीपीचेआ भाषांमध्ये तैसी । बोली मराठिया ॥

 

मराठी भाषेची अशा प्रकारे स्तुती करून सतराव्या शतकाच्या सुरुवातीस फादर थॉमस स्टीफन्स यांनी आपल्या ‘क्रिस्तपुराण’ या ग्रंथाची निर्मिती केली. ‘ओं नमो विश्‍वभरिता’ या नमनापासून सुरू होणारे हे पुराण पुढील दहा हजार ओव्यांमध्ये आपला हा एतद्देशीय थाट कायम राखते.

 

इंग्लंडमध्ये जन्मलेल्या आणि वयाच्या तिशीनंतर गोमंतकात आलेल्या फादर स्टीफन्स यांना पूर्णतः देशी अवतारातील क्रिस्तपुराणाची निर्मिती शक्य झाली हा एक चमत्कारच म्हणावा लागेल. 

 

क्रिस्तपुराण वाचताना या ग्रंथाची भाषाशैली, म्हणी आणि वाक्‌प्रचार, हिंदू धर्म आणि संस्कृतीतील अनेक संदर्भांचा मुबलक वापर यामुळे परदेशातून आलेल्या धर्माचा ग्रंथ आहे असे जाणवतदेखील नाही. 

 

अकराव्या शतकात महानुभाव पंथाच्या चक्रधरस्वामींच्या लीळाचरित्रापासून सुरू झालेल्या ग्रांथिक मराठी भाषेच्या इतिहासातील क्रिस्तपुराण हा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.

.

बायबलमधील अनेक संकल्पना, ग्रीक पारिभाषिक शब्द, बायबलच्या जुन्या आणि नव्या करारामधील अनेक घटना मध्ययुगीन काळातील गोमंतकीय सामान्य जनतेला समजतील अशा शब्दांत सांगण्याचा यशस्वी प्रयत्न फादर स्टीफन्स यांनी केला आहे. हिंदू धर्म आणि संस्कृतीमध्ये वाढलेल्या नवख्रिस्ती लोकांची धर्मग्रंथाची गरज लक्षात घेऊन फादर स्टीफन्स यांनी क्रिस्तपुराणाची रचना केली.

.

फादर थॉमस स्टीफन्स यांचा जन्म इंग्लंडमधील विल्टशायर परगण्यात बुशटन गावी 1549 साली झाला. थॉमस स्टीफन्सने 20 ऑक्टोबर 1575 रोजी रोम येथे संत इग्नाती लोयोलाकर यांनी स्थापन केलेल्या येशूसंघात प्रवेश केला. फादर थॉमस स्टिफन्स हे गोव्यात येणारे पहिले ब्रिटिश जेसुईट फादर. 24 ऑक्टोबर 1579 रोजी थॉमस स्टीफन्सने आपले मिशनकार्य सुरू केले.

 

फादर स्टीफन्स यांचे गोव्यातील सासष्टी भागात धर्मगुरुपदाचे कार्य सुरू झाले. गोव्यातील रायतूर येथील येशूसंघाच्या कॉलेजचे रेक्टर म्हणून 1590 ते 1594 या काळात त्यांनी काम पाहिले. वसईतील 1611-12 या काळातील मराठी अध्यापनाचा काळ वगळता स्टीफन्स यांनी भारतातील आपली सर्व हयात गोव्यातच घालविली. 35 वर्षे त्यांनी मडगाव, बेनावली आणि नावेली या भागात धर्मगुरू म्हणून काम केले.

 

`दौत्रिना क्रिस्ता’ किंवा `क्रिस्तीधर्मतत्त्वसार, आर्त द लिंग्वा कानारी हे कोकणी भाषेचे व्याकरण आणि क्रिस्तपुराण यांचा फादर स्टीफन्स यांच्या साहित्यसंपदेत समावेश होतो.

या साहित्यकृतीपैकी दौत्रिना क्रिस्ता हे पुस्तक कॅथेकिझम स्वरूपाचे म्हणजे कॅथोलिक धर्माची मूळ तत्त्वे समजावून सांगणारे आहे. मात्र गोमंतकीय कोकणीचे हे पहिलेच ज्ञानपुस्तक असल्याने भाषिक इतिहासाच्या संदर्भात हे पुस्तक महत्त्वाचे ठरते. दौत्रिना क्रिस्ता लिंग्वा ब्रामण कानारी या शीर्षकाखाली हे पुस्तक सर्व प्रथम 1622 साली छापण्यात आले. 

 

या आवृत्तीची एक प्रत सध्या पोर्तुगालमधील लिस्बन सरकारी ग्रंथालयात असून दुसरी प्रत रोमच्या व्हॅटिकन ग्रंथालयात आहे.

 

कोकणी भाषेतील पहिले व्याकरण लिहिण्याचे श्रेय फादर स्टीफन्स यांना दिले जाते. ‘आर्त द लिंग्वा कानारी’ या नावाने हे व्याकरण प्रसिद्ध आहे. ‘कानारी’ म्हणजे कन्नड भाषा नव्हे. त्याकाळात कोकणी भाषा कानारी म्हणून ओळखली जात असे. समुद्रकिनाऱ्यावर राहणाऱ्या लोकांची भाषा म्हणजे कानारी भाषा असे स्पष्टीकरण इतिहाससंशोधक अ.का. प्रियोळकर यांनी दिले आहे. अतिपूर्वेकडील भाषेचे एका युरोपियन व्यक्तीने रचलेले हे पहिलेच व्याकरण. 

 

‘क्रिस्तपुराण’ ही फादर थॉमस स्टीफन्स यांची सर्वात महत्त्वाची साहित्यकृती. पूर्णतः भारतीय पारंपरिक शैलीत लिहिलेल्या या क्रिस्तपुराणामुळे फादर स्टीफन्स यांचे नाव मराठी भाषेच्या इतिहासात चिरंतन राहणार आहे. या पुराणाचे लेखन फादर स्टीफन्स यांनी 1614 साली पूर्ण केले आणि या ग्रंथाची पहिली आवृत्ती 1616 साली छापण्यात आली.

त्याकाळात देवनागरी लिपीत मुद्रणकला विकसित न झाल्याने हा ग्रंथ त्यांना रोमन लिपीत छापावा लागला. 

 

क्रिस्तपुराण ज्यांच्यासाठी लिहिले गेले त्यांना मूळचा आशियाई असणाऱ्या परंतु पाश्‍चात्यांमार्फत भारतात पोहोचलेल्या ख्रिस्ती धर्माचा परिचय व्हावा यासाठी फादर स्टीफन्स यांनी आपल्या या पुराणाला पूर्ण भारतीय पेहराव दिला. या पेहरावामुळे ख्रिस्ती धर्माची ओळख करून घेण्यास स्थानिक लोकांना अडचण आली नाही. 

 

उदा. स्वर्ग, सैतान, नरक या संकल्पना स्थानिक जनतेला समजणे शक्यच नव्हते. फादर स्टीफन्स यांनी त्यासाठी वैकुंठ, देवचर, यमपुरी अशा सर्वांनाच सुपरिचित असलेल्या संकल्पनांचा वापर करून वाचकांशी अधिक जवळीक साधली. 

 

येशूच्या नावाचे देशीकरण करण्यासाठी या ग्रंथकर्त्याने स्वामी, तारक, आनंदनिधी, परमेश्‍वर, जगद्गुरू, मोक्षराज, गोसावी अशा अनेक उपाधींचा आधार घेतला.

फादर स्टीफन्स यांनी आपल्या पुराणाची सुरुवात पुढील ओवींनी केली आहे.

 

ओ नमो विश्‍वभरिता । देवा बापा सर्वसमर्था ।

परमेश्‍वरा सत्यवंता । स्वर्ग पृथ्वीचा रचणारा ॥1॥

तूं ॠद्धिसिद्धिचा दातारू । कृपानिधी करूणा करू

तूं सर्व सुखाचा सागरू । आदि अंतु नातुडे ॥2॥

तूं परमानंदु सर्वस्वरूपु । विश्‍वव्यापकु ज्ञानदिपु ॥

तूं सर्वगुणी निर्लेपु । निर्मळू निर्विकारू स्वामिया ॥3॥

तूं अदृष्टु तूं अव्यक्तू ।समदयाळू सर्वप्राप्तु ।

सर्वज्ञानु सर्वनितीवंतू । एकूची देवो तूं ॥4॥

तू साक्षात परमेश्‍वरू । अनादसिद्धू अपरांपरू ।

आदि अनादि अविनाशु अमरू । तुजें स्तवन त्रिलोंकी ॥5॥

 

शांताराम बंडेलू संपादित क्रिस्तपुराणात एकूण 10 हजार 962 ओव्या आहेत, तर लंडन येथील स्कूल ऑफ ओेरिएंटल ॲन्ड आफ्रिकन स्टडीज येथील विल्यम मर्सडन यांच्या संग्रहातील क्रिस्तपुराणात एकूण 10 हजार 641 ओव्या आहेत.

 

या पुराणग्रंथात ग्रंथकर्त्याने ओवी छंदाचा वापर केला आहे. ओवी छंदात चार पंक्ती असून पहिल्या तीन पंक्तीत यमक साधलेले असते.

 

गोव्यातील वादग्रस्त ठरलेल्या इन्क्विझिशनच्या काळात प्रत्येक साहित्याचा मजकूर काळजीपूर्वक तपासला जात असे, आक्षेपार्ह मजकूर ताबडतोब नष्ट केला जाई. इन्क्विझिशन मंडळाच्या पूर्वपरवानगीशिवाय कुठलाही मजकूर प्रसिद्ध करण्याची परवानगी नव्हती. त्यामुळे इन्क्विझिशन मंडळाची परवानगी मिळाल्यानंतरच क्रिस्तपुराण छापण्यात आले. 

 

इंग्रजी भाषेतील अनेक म्हणी आणि वाक्‌प्रचारांचे क्रिस्तपुराणातील मराठी भाषेत भाषांतर करण्यात आले आहे. उदा. ‘Rome was not built in a day' े’ या सुपरिचित म्हणीचे क्रिस्तपुराणात ‘एके दिवशी रोमनगरी । उभविली नाही’ असे भाषांतर करण्यात आले आहे. ‘वार्म लव्ह’ या वाक्‌प्रचारास ‘उन्हु मोहो’ असे संबोधण्यात आले आहे.

 

फादर स्टीफन्स यांनी आपल्या या पुराणाच्या तीन आवृत्त्या 1616,1649 आणि 1654 साली प्रसिद्ध केल्या. आज यापैकी कुठल्याही आवृत्तीची एकही प्रत कुठेही उपलब्ध नाही. 

 

गोव्याचा व्हाईसरॉय फ्रान्सिस द लाव्होर याने 1648 साली कायदा करून तीन वर्षांच्या आत गोव्यातील सर्व स्थानिक भाषांची हकालपट्टी करून सर्व व्यवहार पोर्तुगीज भाषेतच करण्याचा निर्णय घेतला. या धोरणानुसार मराठी भाषेतील सर्व पुस्तके जप्त करण्यात आल्यामुळे फादर स्टीफन्स यांचे क्रिस्तपुराणही लोकांच्या नजरेआड झाले. पोर्तुगीजांच्या या धोरणामुळे क्रिस्तपुराणाच्या वापरावर बंदी आली. 

 

व्हॉईसरॉयच्या या आदेशामुळे गोव्यातील मराठी आणि कोकणी भाषेची आणि त्याचबरोबर तेथील मराठी ख्रिस्ती वाङ्मयाचीही वाढ खुंटली. 

 

क्रिस्तपुराणाच्या आणि मराठी भाषेच्या सुदैवाने गोव्याबाहेर मेंगलोर वगैरे भागातील ख्रिस्ती समाजात क्रिस्तपुराणाचे वाचन आणि निरूपण कायम राहिले आणि या साहित्यिक ऐवजाचे अशाप्रकारे जतन झाले. या क्रिस्तपुराणाची अनेक हस्तलिखिते तयार झाली. अशी अनेक हस्तलिखिते जमवून त्यांच्या साहाय्याने 1907 साली मेंगलोर येथे जोसेफ साल्ढाणा यांनी क्रिस्तपुराणाची चौथी आवृत्ती प्रसिद्ध केली.

 

क्रिस्तपुराणाच्या वरील चारही आवृत्त्या रोमन लिपीत छापलेल्या होत्या. त्यामुळे मराठीतील या श्रेष्ठ साहित्यकृतीकडे मराठी सारस्वतांचे लक्ष गेले नव्हते. त्यामुळे क्रिस्तपुराण मराठी साहित्यक्षेत्रात पूर्णतः दुर्लक्षित राहिले. 

 

दरम्यान पुणे धर्मप्रांताचे आर्चबिशप हेन्री डोरिंग यांनी क्रिस्तपुराणातील येशू ख्रिस्ताच्या जीवनावरील काही भाग देवनागरी लिपीत आणला. आर्चबिशप डोरिंग हे मूळचे जर्मनीचे. आर्चबिशप डोरिंग यांनी क्रिस्तपुराणाच्या देवनागरीत आणलेल्या काही भागांच्या तीन पुस्तिका छापल्या होत्या. 

 

संपूर्ण क्रिस्तपुराण मराठीच्या देवनागरी लिपीत प्रकाशन होण्यासाठी मात्र 1956 साल उजाडावे लागले. त्यावेळी शांताराम बंडेलू यांनी संपादित केलेली ही देवनागरी आवृत्ती य. गो. जोशींच्या प्रसाद प्रकाशनने प्रसिद्ध केली.

 

फादर स्टीफन्स यांचे वयाच्या 70 व्या वर्षी ओल्ड गोव्यातील बॉम जेजू या चर्चच्या आवारातील धर्मगुरू निवासात निधन झाले. संत फ्रान्सिस झेवियर यांचे अवशेष असलेल्या या चर्चशेजारील हे धर्मगुरू निवास अजूनही आपल्याला पाहायला मिळते. 

 

फादर स्टीफन्स यांच्या स्मारकाची मात्र नक्कीच गरज नाही. ‘क्रिस्तपुराण’ या आपल्या वाङ्मयकृतीमुळे मराठी साहित्यात त्यांना चिरंतन स्थान लाभले आहे.

^^^

शांताराम बंडेलूकृत 'क्रिस्तपुराण' ग्रंथाचे कव्हर - मूळ चित्र " द मास्टर - अँजेलो डी फोन्सेका 

 

---

`ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान’ - लेखक कामिल पारखे (सुगावा प्रकाशन- २००३) या पुस्तकातील एक प्रकरण

 

Camil Parkhe 

 

 `गोयंचो सायबा........

दारु कि बोटल मे

साहब पानी भरता है

फिर ना कहना मायकल

दारु पिके दंगा करता है

हे हे हे हेे

हांव गोयंचो सायबा

लल्ला लल्ला ला

हे हे हे हेे

हांव गोयंचो सायबा

लल्ला लल्ला ला

 

अमिताभ बच्चन नायक असलेल्या `मजबूर’ चित्रपटात प्राण आणि जयश्री टी. यांच्यावर चित्रित झालेले हे गाणे आठवते? सत्तर-ऐंशीच्या दशकांत हे गाणे खूप गाजले होते. 

 

कोकणी भाषेतली वाक्ये घेऊन हिंदी चित्रपटातले हे एक दुसरे महत्त्वाचे गाणे. त्याआधी `बॉबी' चित्रपटात 'ना मांगू सोना चांदी,... घे घे घे रे घेरे सायबा, माका नाका गो, माका नाका गो' हे ऋषी कपूर आणि डिम्पल कपाडियावर चित्रित झालेले गाणे खूप गाजले होते. ही कोकणी ओळ `देखणी' या गोव्यातील सर्वात प्रसिद्ध कोकणी लोकगीतातली आहे. घुमट, गिटार आणि इतर वाद्यांच्या सुरांत गायले जाणारे हे `देखणी' गीत तुमच्यापैकी अनेकांनी पणजी येथे मांडवीच्या आणि अरबी समुद्रावरच्या बोट क्रुझवर ऐकले असेल. 

 

`हांव गोयंचो सायबा’ या गाण्याच्या संगीतासाठी ट्रम्पेट, व्हायोलिन आणि गिटार या खास पारंपरिक गोवन वाद्यांचा वापर केलेला आहे. 

 

`हांव गोयंचो सायबा' हे गाणे जुन्या पिढीतल्या लोकांना चांगले आठवत असेल. हा चित्रपट मी स्वतः पाहिला नसला तरी हे गाणे रेडिओवर आणि रस्त्यावरच्या लग्नाच्या आणि इतर मिरवणुकीत हजारदा ऐकले आहे.

 

`मजबूर' पिक्चर बहुधा फार चालला नाही, त्यातलं किशोर कुमारने गायलेले हे गाणं मात्र आजही लोकांच्या ओठांवर असतं. 

 

मागच्या वर्षी घरातल्या एका लग्नाच्या वेळी सेलेब्रेशनच्या शेवटी मग यजमान असलेल्या मायकल नावाच्या व्यक्तीला काहींनी उचलून धरले आणि मग लाईव्ह म्युझिकच्या ठेक्यावर 'फिर ना कहना मायकल दारु पिके दंगा करता है- हांव गोयंचो सायबा' ' हे गाणे म्हणत सर्वच जण भरपूर नाचले होते. 

 

कुठल्याही पार्टींत आणि सेलेब्रेशनमध्ये बर्थडे बॉय किंवा यजमान `मायकल' असेल तर 'फिर ना कहना मायकल दारु पिके दंगा करता है - हांव गोयंचो सायबा'’’ या गाण्यावर सर्वांनी नाचण्याचे शास्त्रसंमत असते.

 

हे नमनालाच घडाभर तेल झालं, तर आता मूळ मुद्द्यावर येतो.. 

 

पारंपरिकरित्या `गोयंचो सायबा' म्हणजे सेन्ट फ्रान्सिस झेव्हियर. ओल्ड गोवा येथे त्याच्या शरीराचे अवशेष (रिलिक ) जपवून ठेवण्यात आले आहेत.

 

(मूळ इटालियन असलेले `मॅडोना' हे नाव येशूच्या आईसाठी -मदर मेरीसाठी - सर्रासपणे वापरले जाते तसे गोव्यात मदर मेरीला कोकणी भाषेत `सायबिणी' अशी एक उपाधी आहे, जसे मध्य महाराष्ट्रात `मारियाबाई' असे संबोधले जाते. )

 

सतराव्या शतकातील फ्रान्सिस झेव्हियर हा स्पॅनिश जेसुईट धर्मगुरु. सोसायटी ऑफ जिझस किंवा येशूसंघ ही कॅथॉलिक धर्मगुरुंची संस्था त्याने सेंट इग्नेशियस ऑफ लोयोला यांच्याबरोबर स्थापन केली होती. गोव्यात आणि भारतात ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार करण्यात त्याचे मोठे योगदान आहे. चीनकडे जाण्यासाठी जहाजाची वाट पाहत असताना त्याचे निधन झाले आणि त्याचे शरीर गोव्यात आणले गेले. ते कुजले नव्हते म्हणून मग जपले गेले आणि गेली काही शतके पारदर्शक पेटीत ठेवण्यात आले आहे. 

 

तीन डिसेंबर हा सेंट फ्रान्सिस झेव्हियर याचा सण (फेस्त) , त्यादिवशी ओल्ड गोव्यात मोठी यात्रा भरते, तीन डिसेंबरला गोवा राज्यात सार्वजनिक सुट्टी असते. 

 

महाराष्ट्रातून काही मंडळी, विशेषतः कोल्हापूर आणि बेळगाव जिल्ह्यातील बार्देसकर लोक, या गोयंचो सायबाला वंदन करण्यासाठी पदयात्रा करत ओल्ड गोव्याला दोन डिसेंबरच्या संद्याकाळी पोहोचत असतात. 

 

गोवा राज्य शासनातर्फे या संताच्या अवशेषाचे दशकातून एकदा प्रदर्शन (Exposition) भरवले जाते. या संताचे अवशेष ओल्ड गोवा येथल्या बॉम जेसू बॅसिलिकातून रस्त्यापलिकडच्या सफेद रंगातल्या भव्य सी कॅथेड्रलमध्ये हलवले जातात आणि तिथे हे प्रदर्शन भरते. 

 

कॅथोलिक चर्च संत फ्रान्सिस झेव्हियरच्या या अवशेषाला शरीर मानत नाही तर केवळ अवशेष (रिलिक) मानते हे महत्त्वाचे. या अवशेषाचे फार अवडंबर माजवले जात नाही, ते बॅसिलिकाच्या मुख्य वेदीवर नाही तर डाव्या बाजूच्या उंच चोथऱ्यावर ठेवलेले असतात. वेदीवर मुख्य सन्मान अर्थातच येशू ख्रिस्तालाच असतो. 

 

अशाच एकदोन प्रदर्शनात सेंट फ्रान्सिस झेव्हियरचे हे अवशेष मी जवळून पाहिले आहे. सर्व अवयव असलेले शरीर म्हणता येईल असे यात काही नाही. म्हणूनच अवशेष किंवा रिलिक असा शब्दप्रयोग केला जातो. काचेच्या पेटीत हाडांच्या सापळ्यावर सुकलेली कातडी आणि कवटी असलेल्या या अवशेषावर धर्मगुरुचे रंगीत, चमकीदार झगे घातलेले असतात एव्हढेच.

 

मध्ययुगीन काळातल्या सेंट फ्रान्सिस झेव्हियर याला त्याच्या काळाचे काही गुण आणि अवगुणसुद्धा चिकटलेले आहेत. ख्रिस्ती धर्मगुरु असल्याने त्याकाळच्या रितीरिवाजानुसार धर्मप्रसार करणे हेच फ्रान्सिस झेव्हियरच्या आयुष्याचे मुख्य मिशन होते आणि यात त्याला बऱ्यापैकी यश आले. 

 

ख्रिस्ती धर्मातील पाखंडी लोंकांविरुद्ध कारवाई करण्यासाठी युरोपाप्रमाणेच गोव्यातसुद्धा इन्क्विझिशन बोर्ड स्थापन करावे असा या संताचा आग्रह होता. पोर्तुगाल, स्पेन वगैरे कॅथोलिक असलेल्या देशांत इन्क्विझिशन बोर्डकडून तथाकथित पाखंडी लोकांचा खूप छळ झाला होता. 

 

संत फ्रान्सिस झेव्हियरला कॅथोलिक चर्चने गोव्याचा आश्रयदाता म्हणजे Patron Saint हा दर्जा दिला आहे. प्रत्येक कॅथोलिक धर्मप्रांताचा स्वतःचा पॅट्रन सेंट असतो. गोव्यात, भारतात आणि जगभरात सेंट फ्रान्सिस झेव्हियरच्या नावाने अनेक चर्चेस आणि शाळा-कॉलेजेस आहेत. 

 

पण प्रश्न असा कि संत फ्रान्सिस झेव्हियरला `गोयंचो सायबा’ हा उपाधी कुणी दिली? चर्चने तरी अशी काही उपाधी दिलेली नाही. 

 

फक्त जुन्या चालत आलेल्या परंपरेनुसार `गोयंचो सायबा' म्हणजेच संत फ्रान्सिस झेव्हियर असेच आहे.

`गोयंचो सायबा’ अधिकृत उपाधी किंवा किताब नाही. 

 

त्या निमित्ताने `हे हे हे, हांव `गोयंचो सायबा' या गाण्याची उजळणी झाली, यु-ट्यूबवर हे खूप जुने गाणे पाहणे झाले, हेही नसे थोडके ... .. 

 

पोर्तुगीज पासपोर्टचे वरदान असलेले गोंयकार सगळ्या जगात पसरले आहेत, तेथे ते आपली `माय भास' कोकणी आणि  या  ` गोंयचो  सायबा' घेऊन गेले आहेत. तेथे त्याची तीन डिसेंबरला  फेस्त साजरी होते आणि सां फ्रान्सिस साव्हेरा हे कोकणी गायन गायले जातेच.

जगभर जिथेजिथे गोवन कॅथोलिक आज हा सण साजरा करतील तिथेतिथे हे कोकणी गायन गायले जाते.  या गायनाची चाल अत्यंत सुंदर आहे. यु ट्यूबवर एकदा ऐकून तर पहा.

गेली काही शतके गोव्यात कॅथोलिक समाज कोकणी लिहिण्यासाठी रोमन लिपीचा वापर करत आला आहे. बायबल आणि इतर धार्मिक कोकणी पुस्तके रोमन लिपीतच असतात.  

 हे कोकणी गायन रोमन लिपीत आहे पण वाचल्यावर त्याचा अर्थ मराठी वाचकाला बऱ्यापैकी कळेल.

 

SAM FRANCIS XAVIERA

 

Sam Francis Xaviera, vodda kunvra

Raat dis amchea mogan lastolea

Besanv ghal Saiba sharar Goyenchea

Samballun sodankal gopant tujea

Beporva korun sonvsarachi

Devachi tunven keli chakri

Ami somest magtanv mozot tuzi,

Kortai mhonn milagrir, milagri

Aiz ani sodam, amchi khatir

Vinoti kor tum Deva lagim

Jezu sarkem zaum jivit amchem,

Ami pavo-sor tuje sorxi

 

 

 ‘गोवा आणि महाराष्ट्रातील पत्रकारितेतल्या कथा'

 ‘गोवा आणि महाराष्ट्रातील पत्रकारितेतल्या कथा’ या माझ्या नव्याकोऱ्या पुस्तकाची प्रत अर्ध्या तासापूर्वीच माझ्या हातात पडली. या पुस्तकाला गोव्यातील माझा मित्र आणि इंग्रजी वृत्तपत्र माध्यमातील पत्रकार फ्रेडरिक नरोन्हा ( Frederick Noronha ) याने प्रस्तावना लिहिली आहे.

पणजीतल्या `द नवहिंद टाइम्स'मध्ये रिको याचे येथे साप्ताहिक सादर असते, हो, पत्रकारितेची सुरुवात मी याच दैनिकांत केली. आपल्या सदरात रिको याने माझ्याविषयी आणि माझ्या लेखनाविषयी लिहिले होते, त्यातील काही मजकूर येथे प्रस्तावना म्हणून वापरली आहे.

डेक्कन हेराल्डमध्ये अनेक वर्षे काम केलेल्या फ्रेडरिक नरोन्हा याचे इंग्रजी आणि कोकणी प्रसारमाध्यमात, प्रकाशनक्षेत्रात आणि अगदी आंतरराष्ट्रीय पातळीवर इतरही काहीबाही उद्योग चालू असतात. पत्रकारांच्या लिखाणावर भाष्य करणारी त्याची ही प्रस्तावना :

----

पत्रकार त्यांच्या कथा का सांगत नाहीत? दिलेल्या वृत्ताच्या पलीकडे पत्रकार त्यांच्या कथा का सांगत नाहीत? कुणालाही असेच वाटेल की, त्यांच्याकडे सांगण्यासारख्या अनेक कथा असतील.

साथीचा रोग सर्व देशभर किंवा जगभर फैलावलेला असलेल्या काळात, आपल्यापैकी बरेच जण दीर्घकाळापर्यंत घरात अडकले आहेत. तर, वाचणे आणि आठवण काढणे जवळजवळ नैसर्गिकरित्या येते. काहींना हे ऑनलाइन होणे जास्त पसंत नाही. पण, माझ्या मते मेमरी लेनमध्ये जाणे हा आपला अलीकडील इतिहास समजून घेण्याचा एक मार्ग आहे.

काही पत्रकार सहकारी अलीकडच्या काळात आम्हाला गोव्यातील माणसे आणि कार्यक्रम, समस्या आणि प्रवाह समजावून देण्याचा प्रयत्न करत आहेत. उदाहरणार्थ, १९८०च्या आणि १९९०च्या दशकात गोव्यात पणजीतल्या इंग्रजी दैनिक ‘नवहिंद टाईम्स’मध्ये काम करणारे पत्रकार कामिल पारखे हे ‘फेसबुक’च्या माध्यमातून गोव्यातील त्यांच्या पत्रकारितेतील अनेक घटनांवर मनोरंजक आणि रंगतदार लिखाण करत आहेत.

कामिल पारखे यांची बायलाइन म्हणजे नाव ‘नवहिंद टाईम्स’च्या ज्येष्ठ वाचकांना नक्कीच परिचित असेल. अर्थात्, त्या काळात पत्रकारांना त्यांनी लिहिलेल्या बातम्यांना बायलाइन मिळवणे खूप कठीण होते.

त्यांनी निवडलेल्या विषयांव्यतिरिक्त, कामिलची लेखनाची शैली देखील अतिशय मोहक आणि वाचकांना खिळवून ठेवण्यासारखी आहे. म्हणूनच, पत्रकारांनी वापरावी अशी (आतापेक्षा पूर्वी) अपेक्षा केली जाणाऱ्या अहवालात्मक म्हणजे रिपोर्टरीयल शैली ते जास्त वापरतात. पत्रकारितेतील या शैलीनुसार या कथानकांत कामिल स्वत: पडद्यामागे राहतात आणि या कथांमध्ये विविध घटनांवर, प्रमुख व्यक्तींवर आणि त्या काळातील विविध प्रश्नांवर प्रकाश केंद्रित राहतो.

मूळचा अहमदनगरचा असलेला कामिल हा जेसुइट धर्मगुरू म्हणजे फादर होण्यासाठी गोव्याला (‘माझे पहिले नाव बरोबर उच्चारले जाणारे एकमेव स्थळ’) आला होता आणि शेवटी तो पत्रकार बनला. त्याने येथे गोव्यात, पुणे व इतर ठिकाणी काम केले आहे.

हा, तर मुख्य मुद्दा म्हणजे पत्रकार त्यांच्या कथा का सांगत नाहीत? म्हणजे, त्यांनी ज्या बातम्या दिल्या, त्यापलीकडे जाऊन ते त्या बातम्यांविषयी, बातम्यांमागे दडलेल्या बाबींविषयी आणि छापून आले, त्यापेक्षा अधिक काही, खोलवर का सांगत नाहीत?

गोव्यावर लिहिलेली पुस्तके मी संग्रही ठेवत आलो आहे, या पुस्तकांवर परीक्षणे लिहीत असतो आणि काही पुस्तके प्रकाशित करत असतो. त्यामुळे मला वाटते की, या पत्रकारांकडे अजूनही सांगण्यासारख्या अशा बऱ्याच काही गोष्टी नक्कीच असतील.

‘नवहिंद टाइम्स’चे पूर्वीचे बातमीदार गुरुदास सिंगबाळ, गोव्यातील बस्तोरा गावचे ‘इंडियन एक्सप्रेस’चे वृत्तसंपादक दिवंगत एर्व्हेल मिनिझेस वगैरेंनी आपल्या पुस्तकांत अशा कथा सांगितल्या आहेत. अशा प्रकारे त्यांच्या काळातील गोव्यातील झालेली एखादी घटना आपल्या मताप्रमाणे मांडून (भले त्यांच्या मताशी आपण सहमत होऊ वा न होऊ) त्यांनी त्यांच्या काळातील गोव्यातील या घटना जतन करून ठेवल्या आहेत.

कधीकधी पत्रकारांना त्यांचे लिखाण, स्तंभ किंवा जे काही छापील स्वरूपात आहे, त्याचे संकलन करण्याचा मोह असतो. मी स्वत: असे केल्याने, संकोच न करता असे म्हणू शकतो की, ही कल्पना अगदी वाईट नसली तरी गोष्टी सांगण्याचा हा एक आळशी मार्ग आहे. एक तर पत्रकारितेतील बहुतेक लिखाण सहसा काळाच्या कसोटीवर टिकत नाही. या व्यतिरिक्त भूतकाळातील बऱ्याच वर्षांपूर्वी, दररोजच्या वर्तमानपत्रासाठी लिहिलेल्या गोष्टीचा संदर्भ नंतर समजणे कठीण आहे.

...तर महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे पत्रकारितेतील अशा कितीतरी गोष्टी अजूनही सांगण्यासारख्या आहेत.''

----

‘गोवा आणि महाराष्ट्रातील पत्रकारितेतल्या कथा’ – कामिल पारखे

चेतक बुक्स, पुणे , मूल्य - ३०० रुपये अमेझॉनमार्फत रुपये २५० फक्त (पोस्टेज खर्चासह )

या पुस्तकाच्या ऑनलाईन खरेदीसाठी ही लिंक -

https://www.amazon.in/dp/B09HTV727H/ref=cm_s...