फादर कामिल बुल्के !

श्रीरामपूरात आमचे घर मध्यवर्ती भागांत बाजारतळापाशी आहे. शहराची विभागणी रेल्वेच्या अलीकडे आणि पलीकडे अशी होते. दर रविवारी सकाळी आमच्या घरातली सर्व मंडळी देवळाला जाण्यासाठी रेल्वे ओलांडून जर्मन दवाखान्यापाशी म्हणजे संत लूक दवाखान्याकडे जायची.

यानिमित्ताने दर वेळेस आजही बेलापूर रेल्वे स्टेशन असे नाव असलेल्या (`बेलापूर स्टेशन: श्रीरामपूरके लिए यहा उतरीये') रेल्वे प्लॅटफॉर्मवरून जाणे व्हायचे.

साठ आणि सत्तरच्या दशकातली ही घटना आहे. वाचायला शिकल्यापासून मुख्य दरवाज्यापाशी वर असलेल्या एका फलकाकडे माझे नेहेमी लक्ष जायचे.

हिंदी राष्ट्रभाषा म्हणून वापरली जावे यासाठी काही महनीय व्यक्तींची वाक्ये त्या फलकावर लिहिली होती. महात्मा गांधी, आचार्य काका कालेलकर वगैरेंची वाक्ये त्यात होती.

यापैकी आचार्य काका कालेलकर यांचा सातारा जिल्ह्यातील नीरा या गावाविषयीचा एक धडा आमच्या मराठीच्या पाठ्यपुस्तकात होता.

त्या फलकावर असलेल्या एका नावाने मात्र मला अचंबित केले होते.

ते नाव होते फादर कामिल बुल्के !

तोपर्यंत माझ्यासारखे `कामिल' हे नाव असलेली इतर कुठलीही व्यक्ती मी पाहिली नव्हती आणि ऐकली नव्हती.

कोण असतील हे फादर कामिल बुल्के असा प्रश्न मनात यायचा. गोव्यात गेल्यानंतर मात्र कामिल नावाच्या कितीतरी व्यक्ती मला भेटल्या.

नंतर फादर कामिल बुल्के हे नाव मी विसरून गेलो. हिंदी राष्ट्रभाषासंबंधी काहीही विषय निघाला कि मात्र हे नाव लगेचच स्मृतीपटलावर लगेच वर यायचे, अजूनही येत असते.

नंतर मी स्वतःच जेसुईट फादर होण्यासाठी श्रीरामपूर सोडून गोव्यात गेलो, तेथेच अनेक वर्षे स्थिरावलो. जेसुईट असलेल्या आणि तेव्हाही हयात असलेल्या या फादर कामिल बुल्केची मात्र कधीच कुठे, पुस्तकांतसुद्धा गाठभेट झाली नाही.

काही वर्षांपूर्वी `मी ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान' या विषयावर इंग्रजी आणि मराठी पुस्तके लिहिली, तेव्हा अनेक वर्षे ओळखीचे असूनही गायब झालेल्या या फादर कामिल बुल्के यांची अचानक भेट झाली.

पण तोपर्यंत मी स्वतः संन्याशी जेसुईट होण्याचा विचार सोडून गृहस्थाश्रम स्विकारला होता.

मुळचे बेल्जीयम असलेले फादर कामिल बुल्के हे त्यांच्या हिंदी-इंग्रजी डिक्शनरीसाठी प्रसिद्ध आहेत, संपूर्ण बायबलचा हिंदी अनुवाद त्यानीं केला.

संस्कृत आणि हिंदी या भाषांचे पंडित असलेल्या या प्राच्यविद्या तज्ज्ञाचा भारत सरकारने पद्मभूषण 'किताब देऊन मानसन्मान केला आहे. राष्ट्रपती वराहगिरी वेंकट गिरी यांनी हा किताब फादर बुल्के यांना प्रदान केला.

त्याशिवाय भारत पारतंत्र्यात असताना हिंदी भाषेतून हिंदीतून डॉक्टरेट करणारे ते पहिलेच संशोधक.

आणि अलाहाबाद विद्यापीठातून डॉक्टरेट करण्यासाठी फादर कामिल बुल्के यांनीं प्रबंधासाठी विषय निवडला होता " राम कथा : उत्पत्ती और विकास'

ख्रिस्ती धर्मगुरू असलेले फादर कामिल बुल्के हे आजही राम कथा, तुलसी रामायण म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या राम चरीत मानस या विषयांवरचे तज्ज्ञ समजले जातात.

माझ्या `ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान' या इंग्रजी आणि मराठी पुस्तकांत फादर बुल्के यांच्यावर एक प्रकरण आहे.

रामायणावर संशोधन करणाऱ्या एका ख्रिश्चन धर्मगुरूंचा हा थोडक्यात परिचय

कहाणी रामायणावर संशोधन करणाऱ्या एका ख्रिश्चन धर्मगुरूंची

Story by  आवाज़ मराठी | Published by  Pooja Nayak • 12 h ago

फादर कामिल बुल्के

 

कामिल पारखे 

 

`रामायण' आणि महाभारत ही महाकाव्ये भारतीय संस्कृतीचा एक महान ठेवा. या दोन महाकाव्यांवर विविध दृष्टिकोनांतून आणि पैलूंनी सतत लिहिले गेले आहे. वाल्मिकीकृत रामायण जसे लोकप्रिय आहे तसेच उत्तर भारतात संत तुलसीदास यांनी रचलेले `रामचरितमानस' खूप लोकप्रिय आहे. या काव्याला `तुलसी रामायण' या नावानेही ओळखले जाते. युरोपातून आलेल्या आणि भारतालाच आपली कर्मभूमी बनवणाऱ्या एका ख्रिस्ती धर्मगुरूला या `रामचरितमानस'ने भुरळ घातली अन मग त्यानी अनेक वर्षे या हिंदी काव्यावर मूलभूत स्वरूपाचे मौलिक संशोधन केले. या जेसुईट धर्मगुरूंचे नाव आहे फादर कामिल बुल्के. 

फादर कामिल बुल्के यांचा जन्म १ सप्टेंबर १९०९ रोजी बेल्जियममध्ये झाला. कॅथोलिक धर्मगुरू होण्यासाठी येशूसंघात दाखल होण्यापूर्वी त्यांनी इंजिनिअरिंगचे शिक्षण पूर्ण केले. १९३५ मध्ये ते भारतात आले आणि १९४१ मध्ये धर्मगुरू म्हणून त्यांना गुरुदीक्षा देण्यात आली. कलकत्ता विद्यापीठात त्यांनी संस्कृत विषयात पदवी संपादन केली, त्यानंतर अलाहाबाद विद्यापीठात त्यांनी हिंदी विषयात डॉक्टरेट मिळवली. त्यांच्या प्रबंधाचा विषय होता, ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’.  

विशेष बाब म्हणजे जन्माने युरोपियन असलेल्या फादर बुल्के यांचा हा प्रबंध अलाहाबाद विद्यापीठातील हिंदी साहित्यावरील पहिलाच हिंदी प्रबंध होता. तोपर्यंत भारतातील सर्व विद्यापीठांमध्ये प्रबंध हे केवळ इंग्रजीतूनच लिहिले जात असत. रामकथेवर हिंदीतूनच प्रबंध लिहिण्यावर फादर कामिल बुल्के ठाम होते. अखेरीस विद्यापीठाने प्रचलित नियम बदलून हिंदी भाषेतून संशोधनात्मक प्रबंध लिहिण्यास त्यांना परवानगी दिली.  ही घटना आहे १९४५ ची. 

जन्माने बेल्जियम आणि ख्रिस्ती धर्मगुरु असलेल्या फादर कामिल बुल्के यांना १९४९ मध्ये हिंदी भाषेतील पहिली डॉक्टरेट पदवी मिळवण्याचा मान मिळाला. फादर बुल्के यांचा हा प्रबंध स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या सुमारास सादर केला गेल्याने त्यांचे नाव प्रकाशझोतात आले. 

आपण हिंदी भाषा आणि तुलसीदासांच्या `रामचरितमानस'कडे कसे आकर्षित झाले याचे स्पष्टीकरण फादर कामिल बुल्के यांनी दिले आहे. त्यांची गुरुदीक्षा होण्याआधी पाच वर्षे ते झारखंड येथे जेसुईट संस्थेच्या एका शाळेत शिक्षक होते. त्यावेळी स्थानिक लोकांना इंग्रजी भाषेत संभाषण करणे अभिमानास्पद वाटे. स्थानिक संस्कृतीचे त्यांना फारसे ज्ञान किंवा अभिमान नव्हता असे त्यांना जाणवले.  त्याचवेळी कामिल बुल्के यांनी भारतीय भाषांमध्ये प्राविण्य मिळवण्याचा निर्धार केला.   

राम कथेवर संशोधन पूर्ण केल्यानंतर फादर कामिल बुल्के पुन्हा आपल्या कर्मभूमीकडे म्हणजे झारखंडला परतले. जेसुईट संस्थेच्या तेथे असलेल्या सेंट झेव्हियर कॉलेजमध्ये फादर बुल्के यांनी संस्कृत आणि हिंदी विभागाची स्थापना केली.   

ख्रिस्ती धर्मगुरु म्हटले की आपल्या नजरेसमोर ख्रिस्ती धर्माचा प्रचार करणारे लोक अशी प्रतिमा उभी राहते. मात्र सर्वच ख्रिस्ती धर्मगुरु  धर्मप्रसाराचे कार्य करत नाहीत. बहुतांश ख्रिस्ती धर्मगुरु शिक्षण, व्यावसायिक प्रशिक्षण, समाजसेवा वगैरे अनेक मिशनकार्यांत गुंतलेले असतात. 

 

कॅथोलिक चर्च ही जगातील एक सर्वांत मोठी संस्था आहे. चर्चच्या विविध कार्यांना वाहून घेणाऱ्या धर्मगुरुंच्या आणि धर्मभगिनींच्या संस्था-संघटनाही आहेत. उदाहरणार्थ, जेसुईट्स, डॉन बॉस्को आणि मदर तेरेसा सिस्टर्स. यापैकी `जेसुईटस' म्हणजे सोसायटी ऑफ जिझस या धर्मगुरूंच्या  संघटनेचे सदस्य. जेसुईट धर्मगुरुंनी शिक्षण, समाजकार्य, साहित्य वगैरे क्षेत्रांत महत्त्वाचे योगदान दिले आहे.

  

जेसुइट संस्थेचे मुंबईतील सेंट झेव्हियर कॉलेज तसेच जमशेदपूर येथील झेव्हियर स्कूल ऑफ मॅनेजमेंट ही भारतातील अग्रगण्य मॅनेजमेंट शैक्षणिक संस्था आहे. पुण्यात लोयोला आणि सेंट व्हिन्सेंट या शाळा आहेत. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक आणि गोपाळ गणेश आगरकर यांनी आधुनिक शिक्षणसंस्था स्थापन केल्या, त्या जेसुईट मिशनरींच्या मिशनरी कार्याने प्रभावित होऊनच. लोकमान्य टिळक आणि आगरकर यांना ‘इंडियन जेसुइट्स’ असे संबोधन देण्यात आले आहे ते यामुळेच. फादर कामिल बुल्के याच परंपरेचे पाईक होते.   

 

श्रीरामपूरला दहावीची परीक्षा दिल्यानंतर मी स्वतःही  गोव्याला जेसुईट धर्मगुरू होण्यासाठी गेलो होतो. त्या प्रशिक्षणाच्या पाच वर्षांच्या काळात येशूसंघीयांची काम करण्याची तळमळ, धडपड आणि अपार कष्ट घेण्याची, त्रास सहन करण्याची तयारी मी जवळून अनुभवली आहे. आताचे पोप फ्रान्सिस हे पोपपदावर पोहोचलेले जेसुईट संस्थेचे पहिलेच धर्मगुरु आहेत. 

बेल्जियममधून भारतात आल्यापासूनच फादर कामिल बुल्के या देशाच्या प्रेमात पडले. फादर बुल्के यांनी धर्मगुरुपदाचे कार्य पार पाडण्यासाठी सर्वप्रथम स्थानिक लोकांशी आणि संस्कृतीशी एकरूप होण्यावर अधिक भर दिला. त्यासाठी त्यांनी १९५० मध्ये भारतीय नागरिकत्व स्वीकारले.

अलाहाबाद विद्यापीठाने फादर कामिल बुल्के यांचा ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’ हा प्रबंध १९५० मध्ये प्रसिद्ध केला आणि त्या प्रबंधाची विस्तारित म्हणजे ८१८ पानांचे ‘रामकथा’ हे पुस्तक प्रकाशित झाले. रामकथेवर डॉक्टरेट मिळवल्यानंतरसुद्धा अनेक वर्षे  या विषयावर फादर बुल्के यांचे संशोधन सुरूच होते. आणि पुस्तकाच्या सुधारित आवृत्या प्रसिद्ध होत होत्या. या तीन आवृत्तींच्या प्रकाशनांवरुन जवळजवळ पंचवीस वर्षे फादर बुल्के हे रामकथेच्या कसे प्रेमात पडले होते हे दिसून येते.

फादर बुल्के यांची साहित्यक्षेत्रातील कार्याची दखल घेऊन १९५० मध्ये बिहार राज्याच्या राज्यपालांनी बिहार साहित्य अकादमीचे संस्थापक सदस्य म्हणून त्यांची नेमणूक केली. त्यानंतरच्या काळात राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक महत्त्वाच्या समित्यांचे सदस्य म्हणून केंद्र सरकारतर्फे त्यांची निवृत्ती करण्यात आली. राज्य आणि राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक साहित्य संस्थांचे सदस्य म्हणून त्यांनी कार्य केले. राष्ट्रीय पातळीवर हिंदी भाषेचा राष्ट्रभाषा म्हणून मोठ्या प्रमाणात वापर व्हावा म्हणून त्यांनी प्रयत्न केले.

रामकथेच्या संशोधनानंतर फादर बुल्के यांनी इंग्रजी-हिंदी शब्दकोशाची निर्मिती आणि संपूर्ण बायबलचे हिंदीत रूपांतर करण्याच्या कार्यात स्वत:ला वाहून घेतले. त्यांचा ‘इंग्रजी-हिंदी कोश’ १९६८ मध्ये प्रसिद्ध झाला. त्यानंतर या शब्दकोशाच्या अनेक आवृत्त्या निघाल्या. १९७७ मध्ये संपूर्ण नव्या कराराचा म्हणजे बायबलच्या दुसऱ्या खंडाचा त्यांनी केलेला अनुवाद प्रसिद्ध झाला. संपूर्ण बायबलचा हिंदी अनुवाद १९८६ मध्ये प्रसिद्ध झाला. 

फादर बुल्के हिंदी भाषिक प्रदेशातील बिगर ख्रिस्ती समाजात ‘बाबा बुल्के’म्हणून ओळखले जात. हिंदी आणि संस्कृतव्यतिरिेक्त फादर बुल्के यांना हिब्रू, ग्रीक, लॅटिन भाषा अवगत होत्या. डच, फ्रेंच आणि जर्मन भाषांतसुद्धा ते उत्तमरीत्या संभाषण करत असत.

कॅथोलिक चर्चमध्ये आंतरधर्मीय सामंजस्याचे आणि सुसंवादाचे वारे १९६२मध्ये भरलेल्या दुसऱ्या व्हॅटिकन परिषदेनंतर सुरू झाले, पण या परिषदेपूर्वीच फादर बुल्के यांनी या दिशेने वाटचाल सुरू केली होती. त्यामुळेच त्यांना अनेकदा विरोध आणि टीकेस तोंड द्यावे लागले. आज मात्र फादर बुल्के यांनी केलेल्या कार्यास सगळीकडे मान्यता मिळाली आहे. 

भारतीय संस्कृतीशी एकरूप होऊन महान कार्य केल्याबद्दल मदर तेरेसा यांना ‘भारतरत्न हा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन सरकारने त्यांचा गौरव केला. त्याचप्रमाणे रामकथेवर मूलभूत स्वरूपाचे संशोधन करणाऱ्या, इंग्रजी-हिंदी शब्दकोशाची निर्मिती करणाऱ्या फादर कामिल बुल्के या जन्माने बेल्जियम असणाऱ्या ख्रिस्ती धर्मगुरूचाही १९७४ मध्ये ‘पद्मभूषण' हा सन्मान देऊन गौरव करण्यात आला. 

प्राच्यविद्यापंडित, संपूर्ण बायबलचे हिंदीत रूपांतर करणारे अनुवादक, हिंदी व संस्कृत भाषेचे पंडित म्हणून फादर बुल्के यांचा खास उल्लेख केला जातो. फादर बुल्के यांचा इंग्रजी-हिंदी शब्दकोश आजही नावाजला जातो. फादर बुल्के १९५० ते १९७७ या काळात यांची येथील सेंट झेव्हियर कॉलेजमध्ये हिंदी आणि संस्कृत विषयांचे विभागप्रमुख होते. यावरून त्यांनी या विषयांमध्ये किती प्राविण्य मिळवले होते, याची कल्पना येते.

त्यांच्या निधनानंतर रेडिओवर आणि दूरदर्शनवर या प्राच्यविद्यापंडिताच्या कार्यावर आधारित खास कार्यक्रम प्रसारित करण्यात आला होता . त्यात एका हिंदी समीक्षकाने म्हटले होते की ‘जोपर्यंत जगात रामकथा सांगितली जाते, तोपर्यंत बाबा बुल्के हे नाव विसरले नाव विसरले जाणार नाही.’ 

फादर कामिल बुल्के यांच्या निधनानंतर पस्तीस वर्षांनी दिल्लीतील त्यांचे अवशेष त्यांच्या कर्मभूमीला म्हणजे रांची येथे नेण्यात आले आणि अनेक लोकांच्या उपस्थितीत तेथे समारंभपूर्वक पुरण्यात आले. रांची येथील सेंट झेव्हियर कॉलेजात त्यांचा एक अर्धपुतळा उभारण्यात आला असून तेथील रस्त्याला त्यांचे नावही देण्यात आले. 

- कामिल पारखे  

(लेखक पत्रकार असून ख्रिस्ती समाज आणि संस्कृती यांवरील त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध आहेत.)

Camil Parkhe 

फादर कामिल बुल्के

हिंदी भाषेतील पहिली डॉक्टरेट पदवी मिळवण्याचा मान जन्माने बेल्जियम आणि ख्रिस्ती धर्मगुरू असलेल्या फादर कामिल बुल्के यांना मिळाला. त्यांच्या प्रबंधाचा विषय होता : ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’. फादर बुल्के यांचा इंग्रजी-हिंदी शब्दकोश आजही नावाजला जातो. 

‘ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान’ या पुस्तकातील हे एक प्रकरण...  ..

भारतीय संस्कृतीशी एकरूप होऊन महान कार्य केल्याबद्दल मदर तेरेसा यांना ‘भारतरत्न’ हा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन सरकारने त्यांचा गौरव केला. त्याचप्रमाणे रामकथेवर मूलभूत स्वरूपाचे संशोधन करणाऱ्या, इंग्रजी-हिंदी शब्दकोशाची निर्मिती करणाऱ्या फादर कामिल बुल्के या जन्माने बेल्जियम असणाऱ्या ख्रिस्ती धर्मगुरूचाही ‘पद्मश्री’ हा सन्मान देऊन गौरव करण्यात आला. प्राच्यविद्यापंडित, संपूर्ण बायबलचे हिंदीत रूपांतर करणारे अनुवादक आणि हिंदी व संस्कृत भाषेचे पंडित म्हणून फादर बुल्के यांचा खास उल्लेख केला जातो.

फादर कामिल बुल्के यांचा जन्म बेल्जियम देशात १९०९ साली झाला. कॅथोलिक धर्मगुरू होण्यासाठी येशूसंघात दाखल होण्यापूर्वी त्यांनी इंजिनिअरिंगचे शिक्षण पूर्ण केले. भारतात त्यांनी १९३५ साली पाय ठेवला आणि १९४१ साली धर्मगुरू म्हणून त्यांना दीक्षा देण्यात आली. कलकत्ता विद्यापीठात त्यांनी संस्कृत विषयात पदवी संपादन केली, त्यानंतर अलाहाबाद विद्यापीठात त्यांनी हिंदी विषयात डॉक्टरेट मिळवली. त्यांच्या प्रबंधाचा विषय होता, ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’.

विशेष बाब म्हणजे फादर बुल्के यांचा हा प्रबंध अलाहाबाद विद्यापीठातील हिंदी साहित्यावरील पहिलाच हिंदी प्रबंध होता. तोपर्यंत या विद्यापीठात या विषयावरील सर्व प्रबंध इंग्रजीतूनच लिहिले जात असत. फादर बुल्के यांचा हा प्रबंध स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या सुमारास सादर केला गेल्याने या प्रबंधाचे लेखक त्या वेळी प्रकाशझोतात आले. अलाहाबाद विद्यापीठाने हा प्रबंध १९५० साली प्रसिद्ध केला आणि त्या प्रबंधाची विस्तारित म्हणजे ८१८ पानांची आवृत्ती झाली. या तीन आवृत्तींच्या प्रकाशनावरून जवळजवळ पंचवीस वर्षे फादर बुल्के हे रामकथेच्या कसे प्रेमात पडले होते हे दिसून येते.

फादर बुल्के यांचे रामकथेवरील हे संशोधन केवळ हिंदी भाषिकांपुरते सीमित राहिलेले नाही. केरळ साहित्य अकादमीने १९७८ साली या पुस्तकाचे मल्याळम भाषेत रूपांतर केले.

फादर बुल्के १९५० ते १९७७ या काळात यांची येथील सेंट झेविअर कॉलेजमध्ये हिंदी आणि संस्कृत विषयांचे विभागप्रमुख होते. यावरून त्यांनी या विषयात किती प्रावीण्य मिळवले होते, याची कल्पना येते.

बेल्जियममधून भारतात आल्यापासूनच फादर बुल्के या देशाच्या विशेषत: हिंदी भाषिक उत्तर भारताच्या प्रेमात पडले. त्या काळात भारतात येणारे बहुतेक मिशनरी ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार हेच आपले जीवितध्येय समजत असत. फादर बुल्के यांनी मात्र धर्मगुरूपदाचे कार्य पार पाडण्यासाठी सर्वप्रथम स्थानिक लोकांशी आणि संस्कृतीशी एकरूप होण्यावर अधिक भर दिला. त्यासाठी त्यांनी १९५० साली भारतीय नागरिकत्व स्वीकारून आपल्या मायदेशाची नाळ कायमची तोडून टाकली.

फारद बुल्के यांची साहित्यक्षेत्रातील कार्याची दखल घेऊन १९५० साली बिहार राज्याच्या राज्यपालांनी बिहार साहित्य अकादमीचे संस्थापक सदस्य म्हणून त्यांची नेमणूक केली. त्यानंतरच्या काळात राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक महत्त्वाच्या समित्यांचे सदस्य म्हणून केंद्र सरकारतर्फे त्यांची निवृत्ती करण्यात आली. राज्य आणि राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक साहित्य संस्थांचे सदस्य म्हणून त्यांनी कार्य केले. राष्ट्रीय पातळीवर हिंदी भाषेचा राष्ट्रभाषा म्हणून मोठ्या प्रमाणात वापर व्हावा म्हणून त्यांनी प्रयत्न केले.

रामकथेच्या संशोधनानंतर फादर बुल्के यांनी इंग्रजी-हिंदी शब्दकोशाची निर्मिती आणि संपूर्ण बायबलचे हिंदीत रूपांतर करण्याच्या कार्यात स्वत:ला वाहून घेतले. त्यांचा इंग्रजी-हिंदी कोश १९६८ साली प्रसिद्ध झाला. त्यानंतर या शब्दकोशाच्या अनेक आवृत्त्या निघाल्या. १९७७ साली संपूर्ण नव्या कराराचा म्हणजे बायबलच्या दुसऱ्या खंडाचा त्यांनी केलेला अनुवाद प्रसिद्ध झाला. संपूर्ण बायबलचा हिंदी अनुवाद १९८६ साली प्रसिद्ध झाला. त्यांच्या निधनानंतर रेडिओवर आणि दूरदर्शनवर या प्राच्यविद्यापंडिताच्या कार्यावर आधारित खास कार्यक्रम प्रसारित करण्यात आला.

फादर बुल्के हिंदी भाषिक प्रदेशातील बिगर ख्रिस्ती समाजात ‘बाबा बुल्के’ म्हणून ओळखले जात. हिंदी आणि संस्कृत व्यतिरिेक्त फादर बुल्के यांना हिब्रू, ग्रीक, लॅटिन भाषा अवगत होत्या. डच, फ्रेंच आणि जर्मन भाषांतसुद्धा ते उत्तमरीत्या संभाषण करत असत.

कॅथोलिक चर्चमध्ये आंतरधर्मीय सामंजस्याचे आणि सुसंवादाचे वारे १९६२साली भरलेल्या दुसऱ्या व्हॅटिकन परिषदेनंतर सुरू झाले, पण या परिषदेपूर्वीच फादर बुल्के यांनी या दिशेने वाटचाल सुरू केली होती. त्यामुळेच त्यांना अनेकदा विरोध आणि टीकेस तोंड द्यावे लागले. आज मात्र फादर बुल्के यांनी केलेल्या कार्यास सगळीकडे मान्यता मिळाली आहे. ‘जोपर्यंत जगात रामकथा सांगितली जाते, तोपर्यंत बाबा बुल्के हे नाव विसरले नाव विसरले जाणार नाही, असे त्यांच्या मृत्यूनंतर एका हिंदी पंडिताने म्हटले होते.

Camil Parkhe 

Meeting Raj Kapoor in Bulgaria

 This is very old incident which took place three decades back. I was young then, 26 to be exact. Nonetheless the incident is still afresh before my eyes. Some of us Indian journalists who were undergoing a journalism course in Bulgaria were enjoying drinks and music at a garden restaurant in Bourgas town of the East European country. A music group dressed in traditional Bulgarian attire was playing music in the dimly lit restaurant. Some of the hotel customers would leave their tables to join the dance floor at the centre. After spending more than a month in Bulgaria as a part of our journalism course there, even we Indian delegates had become bold enough to join the dancing floor, the young girls and women did not mind strangers joining them on the dance floor!

It was our daily schedule to have the supper at our guest house at 7 pm and then leave for some hotels where we would hang around till 10 pm. There we would enjoy the music, some of us like me drank various varieties of the Bulgarian wines or Vodka, smoked Bulgarian cigarette Phoenix and also joined the dance floor.

While sipping Vodka (pronounced as Bodka in the local lingo), I happened to glance at one of the portraits there on the wall and I could not believe my eyes. There was a black and white photograph hung of the garden wall. But I was not too sure.

I had to draw attention of my Indian friends to confirm about the portrait. There was disbelief which soon turned into loud murmurs and an excitement among us Indian journalists . Now there was no mistaking about the photo. It was the photo of Indian actor, Hindi film industry’s veteran hero, Raj Kapoor !

Raj Kapoor’s photo in a town in Bulgaria ! It was amazing !

Some of us could not suppress their curiosity and rushed to the reception counter to know how the photo of the veteran Indian actor had surfaced there. Of course, none of the people at the reception counter knew English but with the help of wild gestures and a few words, we learnt that Indian actor was indeed a very popular hero in Bulgaria too.

One of the stewards then approached the music group to have a word with the group leader . And lo! The music group soon started playing the famous tune of Raj Kapoor’s famous song ‘Mera Juta Hai Japani..’

One of the music group members had also started dancing in the legendary Raj Kapur dance steps style. Then we learnt that Raj Kapur’s Hindi films and his songs like ‘Aawara Hoon.. Aawara Hoon’ were very popular among the people in Russia and also the East European nations .

Now I must explain what we Indian journalists were doing in Bulgaria. Our group of 30 Indian journalists was undergoing a journalism course organised by International Organisation of Journalists (IOJ) in Bulgaria. During that last phase of the Cold War years, in 1980s, the IOJ used to conduct such courses for Indian journalists in the East European Block or the Warsaw Pact nations including East Germany, Poland, Italy, Rumania, Czechoslovakia, and others. That year, Bulgaria had hosted the journalism course for Indian delegates and as a general secretary of the Goa Union of Journalists, I was also a part of this course and a nationwide tour of Bulgaria and a brief visit to the Soviet Russia . The Navhind Times in Panjim where I was a staff reporter had sanctioned me full paid leave for the course.

It was then we realised that Hindi actor Raj Kapoor was an household name not only in Bulgaria but in the Soviet Russia and also in the USSR-influenced East European nations. During that 1986 East European tour, I realised that the two most popular Indian names in the Soviet Russia were the recently assassinated Indian Prime Minister Indira Gandhi and actor Raj Kapoor. During our Moscow tour, I had also seen a life size statue of Indira Gandhi on an important traffic square in the USSR capital.

In Bulgaria, besides Indira Gandhi and Raj Kapoor, a third Indian name was equally popular. That was Nobel laureate poet Rabindranath Tagore who had visited Bulgaria in early 20th century. Rabindrababu’s poems have also been translated into Bulgarian language. During my stay in Bulgaria, I had leant to speak many sentences in Bulgarian language and was also able to read the Cyrillic script, also called as Russian script which is common among many East European countries’ languages.

Once our group had finished a visit at a textile factory in a Bulgarian city when a middle-aged employee approached us near the lift, held his cap in his hand and started taking those typical Raj Kapoor steps, singing ‘Aawara Hoon.... ‘Aawara Hoon.... !’’

All of us were spellbound. It was amazing to experience Raj Kapoor’s magic among the common folks in Bulgaria.

(A few years back, these incidents had flashed before my eyes as I conversed with a young manger in a supermarket in Paris. When Aditi, my daughter, told him that we were Indian tourists, his instant exclamation was ‘Oh, Shah Rukh Khan’s India!”.

That was a pleasant surprise. He was not fluent in English but we somehow managed to strike a conversation. He said that he was a SRK’s fan, liked his Hindi films, the music in the film and the very frequent dance sequences. He said that that even without French sub-titles, he could understand the Hindi film story and that he also watched Hindi films of Rhitik Roshan, Aamir Khan and other Indian actors. How our actors have crossed national, linguistic and cultural borders to act as ambassadors of their respective nations !

“The King Khan and the new generation of Hindi actors have indeed continued Raj Kapoor’s legacy of being India’s cultural ambassadors abroad,” I had said to myself as I walked out of the supermarket. )

After the conclusion of the journalism certificate course in Bulgaria, we returned to India after a transit halt at Tashkent. The name of this city obviously revived our memories of Indian Prime Minister Lal Bahadur Shastri who had breathed his last in Tashkent ( after the division of the USSR, now the capital of an independent nation Uzbekistan). When our flight arrived we arrived in New Delhi, the newly designed Indira Gandhi International Airport was already inaugurated. But those days, there were no moving walkways to help the passengers to easily cover the long distance from the plane to the airport’s immigration counters. I, along with other Indian journalists delegates, was moving on the enclosed corridor towards the check-in counters when suddenly my eyesight fell on an old co-passenger.

Unlike us who carried with us heavy warm clothes and other luggage as it could not be sent in cargo section due to weight limits , this very fair-complexioned, stout senior citizen carried absolutely no luggage with him. Visibly tired, he sat on one of those colourful bucket seats to rest for a while as I was about to pass by him. Looking sideways at him, I noticed that exhaustion had turned his very fair face totally red.

Suddenly, I froze in my steps.

It was Raj Kapoor who was now returning in the Aeroflot plane along with us from the Soviet Russia, a country where he was an idol.

What was expected of me, standing just a few feet away from this veteran actor? That too just a few days after realising how much was he was loved in those foreign countries !

How I wish I should have at least shaken hands with this doyen of Indian film industry, just to let him know our gratitude towards him for making us Indians proud on the foreign soil.

But I did neither. Perhaps, I was too shy or was not ready to disturb this celebrity’s privacy. Along with other colleagues, I hurriedly carried on my walk towards the airport counters, looked twice behind at the actor who had now resumed his walk.

Nearly two years later, Raj Kapoor, an asthmatic patient, collapsed during the ceremony held to honour him with the prestigious Dadasaheb Phalke award. Few days later in a hospital, he breathed his last.

Since then, I have always wondered who do they bestow the prestigious Dadasaheb Phalke award on film personalities when they are too old to enjoy the honour?

Raj Kapoor’s that black and white photograph hung on the Bulgarian city’s garden restaurant’s wall and the `‘Aawara Hoon ... ‘Aawara Hoon ’ tune sung by people on the foreign land is still afresh in my mind.

------

December 14 is Raj Kapoor's birth anniversary

Padma Bhushan Fr Camil Bulcke

The President of India in 1974 conferred the Padma Bhushan title on Fr. Camil Bulcke, a Jesuit priest of Belgium origin, in recognition of his services for enriching Hindi language and his research work as an indologist. Fr. Bulcke was a multi-faceted personality. His Angreji-Hindi Kosh (English-Hindi Dictionary), was first published in 1968 and reprinted several times thereafter. He is also credited with translation of the Bible into Hindi. His magnum opus, of course, is his research work on the story of Rama in Indian literature, both in Sanskrit and vernacular languages.
Fr. Camil (also spelt as Camille) Bulcke was born in Flanders in Belgium in 1909. It is said that the name of his village, Ramaskapelle, predestined him to become an expert of Ramayan and Rama story. He was an engineering graduate when he decided to join the Society of Jesus in 1930. He sailed in 1935 to India, a land that was to become his home for the rest of his life. He was ordained priest in 1941. He graduated in Sanskrit from Calcutta University, obtained his MA in Hindi and D Phil from Allahabad University.
Fr. Bulcke was the head of Hindi and Sanskrit department at St Xavier's College in Ranchi from 1950 to 1977.
Bulcke obtained doctorate in Hindi of the Allahabad University. The subject of his thesis was 'Ramakatha : Utpatti Aur Vikas'. (The story of Lord Rama: Origin and development). Allahabad University published the dissertation for the D. Phil. degree in 1950. It is noteworthy that Fr. Bulcke's dissertation was the first doctoral dissertation in Hindi. Until then, such dissertations were written only in English.
Since the thesis in Hindi was published soon after the Independence, the author of the thesis also came into the limelight. Allahabad University published the second edition of the research work in 1962 and the third edition in 1971. A Malayalam translation of the book was published by the Kerala Sahitya Academy in 1978.
Ever since Fr. Bulcke arrived in India, he fell in love with the country, especially the north Indian Hindi belt. He had accepted Indian citizenship in 1950.
Taking note of Fr. Camil Bulcke's work in the field of literature, the government of Bihar appointed him as a founder member of 'Bihar Sahitya Academy'. There after he was appointed as a member of many committees at the national level by the Central Government. He functioned as a member of many literary institutes at State and national levels. He tried a great deal for recognition of Hindi as the national language.
Apart from Hindi, Fr. Bulcke also knew well Hebrew, Greek, Latin, and Sanskrit and spoke Dutch, French, German and English fluently.
After completing research on Ramakatha, Fr. Camil Bulcke dedicated himself to translation of Bible in Hindi and also for creating English-Hindi dictionary. The dictionary was published in 1968 and there after many editions of the same was taken out. The translation of the entire second part of Bible, New Testament was published in 1977. The Hindi translation of Bible was published in 1986. But Fr Camil Bulcke did not live long enough to see the publication as he had passed away in 1982. Special programmes based on the work done by the scholar of oriental research were telecast on television and broadcast on radio.
Fr. Camil Bulcke has been called as an encyclopaedia of Rama story. It was said that 'in the field of Hindi research on Ram Charit Manas, an epic by a medieval saint Tulsi Das, Bulcke's work is supreme. His is the last word on the subject'. He was referred to as one of the greatest authorities on Lord Rama. Therefore, he was frequently invited to speak on Rama and Ramayana. In Hindi region of north India, he was fondly referred to as Baba Bulcke.  
Fr. Bulcke's English-Hindi dictionary is a well-known standard work. It has been described as 'a  scholarly, up-to-date and scientifically made dictionary catering to the needs of Hindi speakers in using English'.   
John Feys in his article 'Fr. Bulcke the Indologist' has said that 'only one in a thousand Jesuits perhaps can make his mark in Indology as did Fr. Camil Bulcke'.
Lauding Fr. Bulcke's research, a noted Hindi scholar has said, `As long as there will be rivers and mountains on this earth, the story of   Ram will be spread. As long as the story of Ram is told, Baba Bulcke will not be forgotten."  




References:
1. ‘Dr. Camille Bulcke: the Jesuit who loved Ram', 'Saints and sages in India', by Fr. R S Lesser, Gujarat Sahitya Prakash, P B No 70, Anand, Gujarat, 388 001   
2. 'Jesuits in India : In Historical Perspective,' Edited by Teotonio R. De Souza and Charles J. Borges, Instituto Cultural de Macau and Xavier Centre of Historical Research, Goa (1992)
3. Fr. Camille Bulcke: The Indologist' by J Feys, 'Jesuits presence in Indian History' - Edited by Anand Amaladoss (S.J), Commemorative volume on the occasion of the 150th anniversary of the new Madurai Mission 1838 - 1988, Published by X Dias de Rio   ( S.J.), Gujarat Sahitya Prakash, P.B. No. 70, Anand - 388 001