Did you like the article?

Saturday, June 17, 2023

Sunny Leone  सनी लिऑनचा प्रवास प्रौढ करमणूक क्षेत्र ते कान्स फेस्टिवल - 


सनी लिऑन.. सनी लिऑन  नावाभोवती एक वेगळेच वलय आहे. आंतरराष्ट्रीय पातळीवरची  प्रौढ करमणूक क्षेत्रातील भारतीय वंशाची एक व्यक्ती  म्हणून सुरुवातीची तिची ओळख भारतीयांना दोन दशकांपूर्वी झाली. कांहींनी तिच्याकडे डोळे विस्फारुन तर बहुतेकांनी तिला  कुचेष्ठेने पाहिले होते.

सत्तरच्या दशकांत शहराशहरांत, गावोगावी  बस स्टॅंडपाशी, थिएटरपाशी नियतकालिकांची आणि पुस्तकांची दुकाने असायची, किरकोळ वर्गणीवर चालणारी खासगी ग्रंथालये असायची.   तिथे पुस्तकांमध्ये अर्धवट झाकलेली पण तरीही अनेकांचे लक्ष  घेणारी काही पुस्तके असायची. तरुणांमध्ये आणि इतर वयोगटाच्या आंबटशौकिनांमध्ये  या पुस्तकांना खूप  मागणी असायची. वाचायची इच्छा असुनही ही पुस्तके घेण्याचे धाडस  अनेकांमध्ये नसायचे. प्रौढ करमणूक क्षेत्रातील ही पुस्तके होती.

नव्वदच्या दशकात गोव्यातून पुण्याला मी आलो तेव्हा  आमच्या इंडियन एक्सप्रेस-लोकसत्ता वृत्तपत्र समुहाच्या आम्हा बातमीदारांची  एका बातमीदाराच्या घरी एकदा  पार्टी झाली. तो बातमीदार विवाहित होता तरी त्यांचे कुटुंब यावेळी घरी नव्हते. बाकीचे आम्ही सर्व पुरुष बातमीदार सडेफटिंग होतो.   पार्टीच्या अखेरीस त्याने टेलिव्हिजन संचावर एक  डीव्हीडी  सीडी किंवा लावली. चित्रे अगदी अस्पष्ट होती.  

त्यानंतरच्या काळात जागोजागी सीडी आणि डीव्हीडी दुकानांत अशा सी-डीज  आणि डीव्हीडी खुल्लमखुलला  मिळू लागल्या. काही काळापूर्वी पुस्तकांच्या दुकानांत `पिवळी पुस्तके’ मिळायचे तसेच. अधूनमधून पोलिसांनी धड टाकून अशा आक्षेपार्ह डिव्हीडीजचा साठा ताब्यात घेतला अशा बातम्या वृत्तपत्रांतून झळकायच्या.

याच काळात विकेन्डच्या पुर्वसंध्येला - खरे म्हटले तर शुक्रवारी - शनिवारी मध्यरात्रीला - सर्व लोक झोपायला गेले असताना टीव्हीवर अचानक दुसरीच दृश्ये दिसायला लागायची.  अनेक ठिकाणी  स्थानिक केबल ऑपरेटर्स  आपल्या ग्राहकांसाठी ही खास सेवा पुरवत असत. या गोष्टीचा खूप बोलबाला झाल्याने ही सेवा खंडीत झाली आणि अनेकांचा रसभंग झाला, मात्र तोपर्यंत इतर कितीतरी पर्याय उपलब्ध झाले होते.

तर अशा या उघडपणे त्याज्य असलेल्या प्रौढ करमणूक क्ष्रेत्रातील सनी लिऑन हे भारतात माहित झालेले एक प्रमुख नाव.     

 या सनी लिऑनला जवळून प्रत्यक्ष पाहण्याचा योग अलीकडेच काही वर्षांपूर्वी आला होता  

आपल्या नवीन चित्रपटाचे प्रमोशन करण्यासाठी त्या चित्रपटाचे अभिनेते आणि अभिनेत्री आमच्या इंग्रजी दैनिकाच्या  कार्यालयात येत असत. अशा मुलाखती देणे हा त्या चित्रपट कलावंतांनी चित्रपट निर्मात्यांशी केलेला कराराचा भागच असतो, हे चित्रपट कलाकार अशा मुलाखतीला सामोरे जाण्यास नकार देऊ शकत नाही हे नंतर लक्षात आले.

विशेष म्हणजे सर्वच दैनिके आणि नियतकालिके अशा प्रकारच्या अरेंजड मुलाखतीसाठी काही लाख रुपयांचे पॅकेज निर्मात्यांकडून घेत असतात. नियतकालिकांमधून आलेली सिनेमापरीक्षणे आणि वाहिन्यांमधून आलेले कार्यक्रम हे पेड न्यूज असतात हे आता सगळ्यांना माहित झाले आहेच. 

अशा प्रकारच्या जाहिराती सॉफ्ट बातम्यांच्या स्वरूपांत देण्याची परंपरा पुण्यात सर्वप्रथम 'टाइम्स ऑफ इंडिया' ग्रुपने म्हणजे बेनेट अँड कोलेमान वृत्तसमुहाने सुरु केली आणि हे अभिनव आर्थिकदृष्ट्या अतिशय फायदेशीर धोरण मग इतर वृत्त समुहांनीसुद्धा लगेचच आपलेसे केले

अशा प्रकारच्या प्रायोजित मुलाखती संपादकीय विभागातील फीचर्स टीममधले सहकारी घ्यायचे. फीचर्स विभाग म्हणजे सॉफ्ट बातम्या देणारे लोक.

आम्हा बातमीदारांचा विभाग फीचर्स टीमला लागून असायचा आणि त्यामुळे शेजारच्या कॉन्फरन्स रुममधल्या या मुलाखतीला बसता यायचे किंवा हे नट आणि नट्या येताना आणि जाताना त्यांचे दर्शन घडायचे.

 नाना पाटेकर आणि इतर काही कलाकार मंडळी `नटसम्राट’ चित्रपटाच्या प्रमोशनसाठी आली होती.  इरफान खान हा या असल्या एका प्रमोशन मुलाखतीला आलेला माझा अत्यंत आवडता अभिनेता.

 मात्र या काळात मुलाखतीला आलेल्या चित्रपट कलावंताला पाहण्यास ऑफिसच्या गेटबाहेरआणि आत सर्वाधिक गर्दी झाली ती फक्त एकदाच. 

त्यावेळी ऑफिसबाहेर लोकांची प्रचंड गर्दी झाल्याने परिस्थिती हाताबाहेर जाते आहे असे दिसले. शेवटी जवळच्या पोलिस चौकीला फोन करून वाढीव सुरक्षा कुमक बोलावी लागली होती

 आणि यावेळी मुलाखतीसाठी आली होती सनी लिऑन. आपल्या नवऱ्यासह चित्रपटाच्या प्रमोशनसाठी ती आली होती.

भरपूर उंची आणि उत्तम फिगर राखून असलेली सनी लिऑन. गेटपासून कॉन्फरन्स रूमकडे येऊ लागली तेव्हा तिच्यावर खिळलेल्या सर्वांच्या नजरा माझ्या आजही आठवणीत आहे. भरपूर संख्येने असलेले तिचे बॉडी गार्ड्स आगंतुक लोकांना तिच्यापासून सुरक्षित अंतरावर ठेवत होते.

 त्यावेळी कॉन्फरन्स रुम तर फीचर्स टीम मधल्या सहकाऱ्यांसह बातमीदार, जाहिरात आणि इतर विभागांतील लोकांनी गच्च भरली होती.

मुलाखत कशी झाली आणि सनी लिऑन नेमकी काय बोलली हे आता आठवत नाही. मात्र मुलाखतीनंतर तिच्याबरोबर सेल्फी घेण्यासाठी झालेली गर्दी आणि तिच्या बॉडीगार्डसनी काही लोकांना दाखवलेला हिसका मला आजही आठवतो.

 काही लोकांनी सनी लिऑनबरोबरच्या गर्दीत असलेले आपले  सेल्फीज आंणि इतर फोटो समाज माध्यमांवर टाकले होते आणि या फोटोंना प्रचंड लाइक्स आणि कमेंट्स मिळाल्या होत्या.

तर अशी आगळीवेगळी कीर्ती असलेल्या या सनी लिऑनला अलिकडेच जागतिक चित्रपटसृष्टीत अत्यंत प्रतिष्ठेच्या असलेल्या फ्रान्समधल्या कान्स फेस्टिव्हलमध्ये रेड कार्पेटवर स्वागत होण्याच्या सन्मान मिळाला.

` कान्स फेस्टिव्हल २०२३’ साठी नामांकन कमावलेल्या अनुराग कश्यप यांनी दिग्दर्शित केलेल्या `केनेडी' चित्रपटातील एक कलाकार म्हणून सनी लिऑन या समारंभात सहभागी झाली होती. असा सन्मान खूप दुर्लभ  असतो हे सांगायलाच नको.    

या निमित्त सनी लिऑन हिची अनेक वृत्तपत्रांनी खास दाखल घेतली आहे.  

या चित्रपटाच्या एका प्रमुख भुमिकेसाठी सनी लिऑन हिची  अनुराग कश्यप यांनी  निवड केली याचे अनेकांना आश्चर्य वाटणे साहजिकच होते. सनी लियॉनचे काही चित्रपट याआधी झळकले असले तरी तिच्या अभिनयाऐवजी इतर बाबींचीच अधिक चर्चा झाली होती.

``
सनी लिऑन यांचे आधीचे चित्रपट आपण पाहिलेले नाही, मात्र तिच्या काही मुलाखती आपण पाहिल्या होत्या. सनीच्या डोळ्यांत मला दुःखाची छटा दिसली.'' असे अनुराग कश्यप यांनी सांगितले आहे.

अनुराग कश्यप यांनी याबाबत म्हटले आहे:

“I swear I have never seen her films, ever. I have seen her interviews. There is a certain sadness in her eyes. There has been a life in the past. I needed a woman over 40, who is sexualised by men around her, men who are in their 50s and 60s. I don't need to see the act of sex and all that. I need to see this woman who is also dealing with it, also handling it, also using it all in order to survive and navigate. In Sunny, I found a woman who came with all those things inbuilt."

या रविवारच्या इंडियन एक्सप्रेसच्या  Eye पुरवणीत (जून  ११. २०२३)  सनी लियॉनची विस्तृत, पाऊण पानभर मुलाखत आहे. कान्स फेस्टिव्हल झाल्यानंतर ही मुलाखत घेतली होती आणि चांगल्या, संयत  पद्धतीने लिहिली गेली आहे.  

प्रौढ करमणूक क्षेत्रातील कलाकार ते कान्स फेस्टिव्हल असा प्रवास केलेल्या सनी लिऑन साठी तो किती स्मरणीय अनुभव असेल याची कल्पना करता येईल.

Camil Parkhe 

 

Saturday, May 13, 2023


हा संस्कृत श्र्लोक पुण्यातील शनिवार पेठेतील येशूसंघीय (जेसुईट) धर्मगुरुंच्या स्नेहसदन संस्थेच्या ग्रंथालयाच्या दरवाजावर लावलेला आहे.

कल्पना अर्थात स्नेहसदन संस्थापक दिवंगत जर्मन फादर मॅथ्यू लेदर्ले यांची !

तैलाद्रक्षेत् जलाद्रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबंधनात् ।
मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम् ॥

अर्थ : पुस्तक म्हणते की तेलापासून माझे रक्षण करा, पाण्यापासून माझे रक्षण करा, माझे बंध शिथिल होणार नाहीत असे बघा, आणि मूर्ख लोकांच्या हातात मला देऊ नका.
आता मी तसा खूप वाचणारा प्राणी राहिलो नाही. पण श्रीरामपूरात जीवन शिक्षण मंदिरात पाचवीत असल्यापासून तो थेट गोव्यात मिरामारला धेम्पे कॉलेजात बीए, एमए करेपर्यंत मी खूपखूप, भन्नाट सतत वाचत असायचो.
श्रीरामपूरमध्ये मेनरोडला लागून असलेल्या सोनारआळीत आमच्या पारखे टेलर्स या दुकानाच्या अगदी समोर तेव्हाही पडक्या असलेल्या विटांच्या इमारतीत नगरपालिकेचे लोकमान्य टिळक वाचनालय होते. त्या वाचनालयाने मला अक्षरशः घडवले. ते वाचनालय तिथे नसते तर मी आज कोण असतो, कुठे असतो याची कल्पना करता येत नाही.
तिथे बालवाचनालयात मराठीत आणलेली इसापनीती, संस्कृत आणि ग्रीक साहित्य, आनंद, कुमार, चांदोबा, माणूस, मनोहर अशी नियतकालिके अगदी अधाश्यासारखे मी वाचत सुटलो होतो. नंतर मोठ्यांच्या विभागात वि स खांडेकर, गो नि दांडेकर, पुल देशपांडे, ठणठणपाळ असे कितीतरी लेखक वाचले.
गोव्यात जेसुईट व्हायला आलो तेव्हा मग इंग्रजीकडे वळलो. इंग्रजी पत्रकारितेत शिरलो अन् मग मी खऱ्या अर्थाने द्विभाषिक बनलो.
वाचनसंस्कृतीवर मी इथेच एक भलामोठा लेख लिहिला होता, आता तो `संस्कृतीची विविध रुपे' या पुस्तकातपण आहे.
पुण्यातल्या जेसुईट संस्थेच्या `स्नेहसदन'मधल्या वाचनालयात मी कितीतरी दिवस आणि वर्षे आनंदात घालवली.
त्यावेळी म्हणजे नव्वदच्या दशकात `इंडियन एक्स्प्रेस'मध्ये असताना माझी पाचसहा मराठी आणि इंग्रजी पुस्तके या `स्नेहसदन- च्या वाचनालयातच आकाराला आली.
आजच्या २३ एप्रिल पुस्तकदिनस्य शुभकामनाः।
Camil Parkhe, April 23, 2023


 जगभर विविध भाषांतील दैनिके साप्ताहिके मासिके आणि इतर नियतकालिकांच्या वाचक संख्या झपाट्याने रोडावत आहे. काहींना घरघर लागली आहे आणि काही नामवंत नियतकालिकांनी कधीच मान टाकली आहे. बाळशास्त्री जांभेकर यांनी दर्पण १८३२ साली सुरु केले, मात्र ते फार काळ चालू राहिले नाही.

मराठीत सर्वात दीर्घायुषी ठरलेली काही नियतकालिके आहेत. लोकमान्य टिळकांनी सुरु केलेले केसरी हे त्यापैकी एक. आज किती खप आहे हे माहीत नाही.
अशी शतायुषी ठरलेली मराठीतील किती नियतकालिके असतील आणि त्यांची आज काय स्थिती असेल?
'ज्ञानोदय ' हे १८४२ सुरु झालेले मासिक हे मराठीतील सर्वाधिक जुने आणि आतापर्यंत चालू असलेले नियतकालिक. महात्मा फुले आणि महाराष्ट्रातील एकोणिसाव्या शतकातील घडामोडी याविषयी या मासिकाच्या जुन्या अंकांतून वाचायला मिळते. महाराष्ट्र शासनाने या मासिकाची सूची प्रसिद्ध केली आहे. ती वेबसाईट वर उपलब्ध आहे.
नियतकालिकांना उर्जित्तावस्थेत आणण्याचे प्रयत्न अपवादात्मक आहेत. साधना साप्ताहिकाने हा धाडसी प्रयत्न केला आहे.
बाळासाहेब ठाकरे यांनी सुरु केलेले मार्मिक साप्ताहिक पुन्हा नव्या जोमाने चालवण्यासाठी दोन वर्षांपूर्वी मुकेश माचकर यांच्याकडे सोपवण्यात आले.
निरोप्या हे मराठीतील एकशेविस वर्षे आयुष्य लाभलेले नियतकालिक आहे. चाळीस पाने आणि रंगीत पानांच्या जाहिराती असलेले.
एका ख्रिस्ती जेसुईट जर्मन फादरांनी हेन्री डोरिंग यांनी हे मासिक राहुरी जवळच्या वळण गावात १९०३ साली सुरु केले. हे फादर नंतर १९०७ साली पुण्याचे बिशप बनले. आताचे बिशप थॉमस डाबरे आणि पुढील महिन्यात शपथविधी होणारे नवनिर्वाचित बिशप जॉन रॉड्रिग्ज यांचे ते पुर्वसुरी.
निरोप्या मासिकात मी श्रीरामपूरला आठवीत असताना लिहायला सुरुवात केली. मागच्या महिन्यात सावित्रीबाई फुले यांच्या अहमदनगर इथल्या शिक्षिका असलेल्या अमेरिकन मिशनरी सिंथिया फरारबाई यांच्यावर लेख लिहिला.
निरोप्या मासिकावर मी सातत्याने अनेक ठिकाणी, मी काम केलेल्या इंडीयन एक्स्प्रेस, टाइम्स ऑफ इंडिया वगैरे दैनिकांत लिहित आलो आहे. निरोप्याच्या शंभरहून अधिक वर्षांच्या कालखंडातील कितीतरी माहितीपूर्ण लेख माझ्या संग्रही आहेत. त्यातून माझ्या तीनचार इंग्रजी - मराठी पुस्तकांसाठी मजकूर मिळाला होता.
जर्मन फादर जोसेफ स्टार्क हे 'निरोप्या'चे बावीस वर्षे सर्वाधिक काळ संपादक होते. त्यानंतर फादर प्रभुधर (दुसरे भारतीय संपादक) यांनी संपादकपद बारा वर्षे सांभाळले. कराडला त्यांच्याकडे मी जेसुइट प्रिनॉव्हिस असताना ते म्हणायचे "कामिल, तू लवकर फादर हो म्हणजे मी संपादकपदातून लगेच मोकळा होईन."
फादर प्रभुधर आपल्या संपादकियाचा शेवट 'ख्रिस्तार्पणमस्तु ' या शब्दाने करत. ,"नका येऊ रागा, निरोप्या मी दीन, आले तिकडूनी तेचि बोले" या रेव्हरंड नारायण वामन टिळक यांच्या पंक्ती हे ,*निरोप्या"चे अनेक वर्षे ब्रीदवाक्य होते.
Happy 121 anniversary
1903-2023

Thursday, April 6, 2023

कुठल्याही घटनांकडे आणि व्यक्तीकडे नव्या उपलब्ध माहितीनुसार पाहायला हवे,

 सत्तरच्या दशकात आमच्या शालेय पाठ्यपुस्तकांत प्राचीन काळापासून तो थेट अर्वाचीन काळातल्या विविध विषयांवर आणि व्यक्तींवर धडे होते. महाराष्ट्रापुरते बोलायचे झाल्यास इतिहास आणि मराठी भाषा यामध्ये मध्ययुगीन काळापासून म्हणजे महानुभाव पंथाच्या स्वामी चक्रधर यांच्या ` लिळाचरित्र’' पासून तो त्या काळातल्या हयात असलेल्या अनेक लोकांविषयी आणि लोकांचे लेख या पाठ्यपुस्तकांत होते. स्मृतिचित्रे लिहिणाऱ्या लक्ष्मीबाई टिळक, इरावती कर्वे (परिपूर्ती) दुर्गा भागवत, विनायक दामोदर सावरकर, आनंदीबाई शिर्के, वि द घाटे वगैरेंचे लेख होते. संत कवी आणि पंत कवीच्या रचना पद्म विभागात होत्या

पद्म विभागात केशवसुतांपासून भा रा तांबे, बा भ बोरकर, नारायण वामन टिळक (क्षणोक्षणी पडे.), बा. सी. मर्ढेकर (गणपत वाणी, पिपात मेले ओल्या उंदिर) असे नामवंत कवी होते. गोव्यात माझ्या कॉलेजातल्या मुंबई विद्यापिठाच्या अभ्यासक्रमात नारायण सुर्वे यांच्या `ऐसा ग मी ब्रह्म' आणि `माझे विद्यापीठ' या काव्यसंग्रहांचा समावेश होता.
नामदेव ढसाळ वगैरेचा नंतरच्या काळात उदय झाला. मराठी आणि संपूर्ण भारतीय साहित्यात क्रांती करणाऱ्या ढसाळ यांच्या कविता आणि काव्यसंग्रह आता शालेय आणि महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमांत असतात कि नाही याबाबत मला माहिती नाही.
पण या शालेय आणि महाविद्यालयीन पाठ्यपुस्तकांत पोर्तुगीज इंडियात म्हणजेच गोव्यात सतराव्या शतकाच्या सुरुवातीला ब्रिटिश जेसुईट फादर थॉमस स्टीफन्स यांनीं रचलेल्या `ख्रिस्तपुराण' या महाकाव्याविषयी मी एकही ओळ वाचली नव्हती.
याचे कारण बहुधा हे मराठी महाकाव्य पोर्तुगीज गोव्यात चक्क रोमन लिपीत छापले छापले गेले होते. मराठीतले हे पहिले मात्र रोमन लिपीत छापले गेलेले पुस्तक (इ स १६१६). पोर्तुगीजांनीं स्थानिक भाषांची आणि संस्कृतीची गळचेपी करायला सुरुवात केल्याने या महाकाव्याकडे गोव्यात आणि महाराष्ट्रातसुद्धा दुर्लक्ष झाले. हे महाकाव्य देवनागरी लिपीत आणले ते अहमदनगरच्या शांताराम बंडेलू आणि पुण्यातील प्रसाद प्रकाशनाच्या य. गो. जोशी यांनीं १९५६ साली. तोपर्यंत गोवा पोर्तुगिजांच्याच ताब्यात होता.
थॉमस स्टीफन्स मराठी भाषेची स्तुती खालील शब्दांत वर्णिली आहे
" जैसी हरळांमाजी रत्नकिळा | रत्नामाजी हिरा निळा |
तैसी भाषांमाजी चोखळा | भाषा मराठि ||
जैसी पुष्पांमाजि पुष्प मोगरी | की पदिमळांमजी कस्तुरी
तैसी भाषांमाजि साजिरी | मराठिया ||
पाखिया माजी मयोरू | वृखियांमाजि कल्पतरू |
भाषांमाजि मानु थोरु | मराठियेसी ||
तारांमध्ये बारा रासी | सप्तवारांमाजि रवी शशी |
या दीपाचेआ भाषांमध्ये तैसी | बोली मराठिया || "
ख्रिस्ती मिशनरींचे योगदान' या माझ्या पुस्तकात फादर स्टीफन्स यांच्या या काव्यपंक्ती मुखपृष्ठावर आहेत.
आता अशी भाषाशैली असलेले आणि सतराव्या शतकात लिहिले गेलेले मराठी महाकाव्य शाळा-कॉलेजांत शिकवले गेले पाहिजे कि नाही ?
` विज्ञानात `स्टेट्स को ‘किंवा `जैसे थे’ स्थिती कधीच नसते. नवे संशोधन आधीच्या संशोधनाची पुढची पायरी असते. नवनवे संशोधन येते, तसे आपले व्यक्ती, जुन्या घटना याविषयीचे आपले मत बदलत जाते. त्यासाठी इतिहासात सतत खोदत राहावे लागते. मागे मी लिहिलं होते कि गोव्यात मी तत्त्वज्ञान विषयात पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षण घेत होतॊ तेव्हा महात्मा जोतिबा फुले यांचा विचार आमच्या कुठल्याही विद्याशाखेच्या अभ्यासक्रमातच नव्हता.
याचे कारण म्हणजे जोतिबा फुले यांचे पहिलेवहिले आधारभूत धनंजय कीरकृत चरित्र लिहिले गेले ते १९६४ साली, तेसुद्धा डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याशी धनंजय कीर यांचे याबाबत संभाषण झाल्यामुळे. जोतिबांच्या मृत्यूनंतर सात दशकांनी. पंढरीनाथ सीताराम पाटील यांनी त्याआधी १९३७ साली एक छोटेखानी मात्र अत्यंत मोलवान असे जोतिबांचे चरित्र लिहिले होते.
जोतिबांकडे संशोधकांचे आणि विचारवंतांचे झालेले हे दुर्लक्ष अलीकडेच माझ्या लक्षात आले आणि ही जाणिव अचंबित करणारी होती.
महाराष्ट्रात आणि संपुर्ण भारतातही विदुषी आणि प्रकांड पांडित्यपण असलेल्या अगदीच मोजक्या, एका हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतक्या महिला आहेत. क्षणभर ही नावे पटकन आठवतात का पाहा. या मोजक्या विदुषींमध्ये पंडिता रमाबाई हे नाव अग्रस्थानी आहे. इंग्रजी, संस्कृत, कन्नड, मराठी वगैरे भाषांवर प्रभुत्व असलेल्या रमाबाईंनी अनेक पुस्तके इंग्रजीत लिहिली आहेत जी आजही वाचली जातात, संदर्भग्रंथ म्हणून वापरली जातात.
इंडियन नॅशनल काँग्रेसचे अधिवेशनात सहभागी होणाऱ्या पहिल्या काही महिलांमध्ये असणाऱ्या भारतातल्या या आद्य महिला ख्रिस्ती मिशनरीचे पहिले आधारभूत चरित्र कुणी लिहिले हे ठाऊक आहे का?
प्रबोधनकार केशव सीताराम ठाकरे यांनी !
मात्र या पंडिता रमाबाई यांच्या चरित्रावर किंवा लिखाणावर आधारित एकही धडा माझ्या पाठ्यपुस्तकांत कधीही नव्हता, आता आहे का ? रमाबाईंनी ख्रिस्ती धर्म स्वीकारला म्हणून त्यांची खूप परवड आणि उपेक्षा झाली, वैतागून बाईनीं मग पुणे सोडून दूर केडगावात आपले कार्य चालू ठेवले. पंडिता रमाबाईंच्या कार्यांची उपेक्षा आजही चालूच आहे, कारण अर्थातच तेच, जुनेच आहे.
मागे मी एकदा इरावती कर्वे यांच्यावर `अक्षरनामा' मध्ये लेख लिहिला होता. त्यामध्ये मी म्हटले होते कि १९४५ साली पहिल्यांदा प्रकाशित झालेल्या इरावतीबाईंच्या `परिपूर्ती' या पुस्तकाच्या कितीतरी आवृत्त्या निघालेल्या आहेत, त्यावरून या पुस्तकाच्या लोकप्रियतेचा अंदाज येऊ शकेल.
त्यावर इथेच प्रतिक्रिया सदरात एकाने म्हटले कि पुस्तकांच्या आवृत्या आणि लोकप्रियता याचा असा संबंध लावणे या पुस्तकाच्या बाबतीत तरी लागू होणार नाही याचे कारण म्हणजे हे पुस्तक अनेकदा विद्यापीठांत अभ्यासक्रमाला होते. या कारणाने वेळोवेळी या पुस्तकाच्या आवृत्त्या निघत गेल्या !
सत्तरच्या दशकात त्याकाळात मध्यमवयाचें पण त्यांच्या ऐन उमेदीत असलेले सामाजिक कार्यकर्ते बाबा आमटे यांच्यावरचे धडे आमच्या पाठ्यपुस्तकांत होते. सामाजिक कार्यकर्ते नितीन पवार यांनी सांगितले कि गेली अनेक वर्षे सामाजिक चळवळीत असलेल्या आता नव्वदीत असलेल्या डॉ बाबा आढाव यांच्याविषयी एक धडा उच्च माध्यमिक शाळेच्या अभ्यासक्रमात सद्या आहे. आनंदाची बाब आहे.
प्रकांड पंडित असलेले कॉम्रेड शरद पाटील आणि कॉम्रेड गोविंद पानसरे यांचे विचार किंवा त्यांच्याविषयीचे लेख पाठ्यपुस्तकांत असतात का? आता लगेच नव्हे, पण आगामी काळात या लेखांचा तसेच नरेंद्र दाभोळकर यांच्या विचारांचा शालेय आणि उच्च शिक्षणाच्या अभ्यासक्रमांत अंतर्भाव केला जाऊ शकतो काय?
इतिहासात उपलब्ध माहितीनुसार काही व्यक्तींचीच थोरवी गायली जाते, नव्या संशोधनामुळे अनेक मतांची, पूर्वग्रहांची, पूर्वी थोर मानल्या गेलेल्या व्यक्तींची पडझड होते. पूर्वी नाकारले गेलेल्या, उपेक्षित असलेल्या व्यक्तींची नव्याने थोरवी पटते.
महात्मा जोतिबा फुले यांनी शिवाजी महाराजांची दुर्लक्षित असलेली समाधी शोधून काढली, महाराजांवर पहिलावहिला पोवाडाही लिहिला. त्यामुळे त्याकाळातल्या इतर लोकनेत्यांचेसुद्धा शिवाजी महाराजांकडे लक्ष गेले आणि मग शिवाजी महाराजांच्या चरित्र आणि कार्यावर नव्याने प्रकाशझोत पडू लागला.
जोतिबा फुले यांनी १८५७च्या बंडाबाबत असाच आगळावेगळा, अपारंपरिक दृष्टिकोन घेतला होता.
इतिहासांत आणि सामाजिक जीवनांत असेच सातत्याने व्हायला हवे.
काही वेळेस हे दुर्लक्ष, ही अपेक्षा अज्ञानातून म्हणजे उपलब्ध माहितीच्या अभावी तर अनेकदा अगदी ठरवून, सहेतुक असते. यापैकी दुसरा प्रकार वाईट आणि अन्यायकारक आहे.
सद्य परिस्थितीत अशा नजरेने डोकावले तर खूप काही पूर्वग्रह आणि खूप काही अवास्तव मतधारणा उघडकीस येतील.
आणि वेळोवेळी असे होणे गरजेचे आहे
शालेय अभ्यासक्रमात १९०५ सालच्या बंगालच्या संदर्भात त्यावेळच्या गव्हर्नर जनरल लॉर्ड कर्झनबाबत अतिशय प्रतिकूल मत बनवण्यात आले होते. कर्झन चार काळ कर्दन काळ मानला जाई. नंतर लक्षात आले भारतात सर्वात उत्तम काम केलेल्या लॉर्ड विल्यम बेंटिंगसारख्या गव्हर्नर जनरल मध्ये लॉर्ड कर्झनचाही समावेश होतो. चार वर्षांपूर्वी `सकाळ टाइम्स' च्या वतीने बातमीदार म्हणून एका `जंकेट असाईनमेंट'वर म्हणजे मौजमजेच्या कामगिरीवर कोलकात्याला गेलो होतो तेव्हा तिथे एका प्रमुख स्मारकात लॉर्ड कर्झनचा पूर्णाकृती पुतळा पाहिला आणि यावर शिक्कामोर्तब झाले.
लॉर्ड कर्झनबरोबरच इतरही काही ब्रिटिश अधिकाऱ्यांचा असाच उल्लेख करता येईल.
कुठल्याही घटनांकडे आणि व्यक्तीकडे नव्या उपलब्ध माहितीनुसार पाहायला हवे, चिकित्सक वृत्ती जोपायला हवी आणि त्यानुसार आपण आणि आपली मते बदलायला हवी. जसजसे नवे लेखक, नवे लिखाण, नवी माहिती समोर येते तसतशी आपले पूर्वग्रह, आवडीनिवडी बाजूला ठेवायला हवेत. संजय मेणसे यांचे ` ब्राह्मणी मानसिकता आणि पु. ल. देशपांडे ’ हे पुस्तक वाचल्यानंतर हे मला विशेषतः जाणवले.
अर्थात हे पुस्तक वाचून पुलंबद्दल माझा आदर तीळभरही कमी झाला नाही. याचे कारण म्हणजे अनेकदा मी स्वतः सुद्धा माझा समोरचा वाचक लक्षात ठेवून तसे आवडणारे किंवा अप्रिय नसणारे लिखाण करत असतो हे मेणसे यांचे पुस्तक वाचल्यावर माझ्या लक्षात आले. त्यामुळे यासंदर्भात अगदी याउलट आपल्या स्वतःच्या संस्कृतीबाबत ठाम भूमिका घेणाऱ्या, प्रतिवाद करणाऱ्या औरंगाबादचे शाहू पाटोळे यांचे निश्चितच कौतुक वाटते.
`बहिष्कृत’ आणि `त्रिशंकू’ कादंबऱ्या लिहिणारे अरुण साधू, मालती बेडेकर (विभावरी शिरुरकर), `शाळा’ लिहिणारे मिलिंद बोकील, `बनगरवाडी’ लिहिणारे व्यंकटेश माडगूळकर यांचे साहित्य अब्राह्मणी आहे असे मेणसे यांनी म्हटले आहे. तर `स्वामी’ आणि `श्रीमान योगी’ लिहिणारे रणजित देसाई, अशा ब्राह्मण नसलेल्या लेखकांचीसुद्धा मेणसे यांनी ब्राह्मणी मानसिकतेच्या लेखकांत गणना केली आहे.
इतकेच नव्हे तर लेखक बहुजन आणि नायक बहुजन असलेल्या भालचंद्र नेमाडे यांच्या 'कोसला' कादंबरीचा आशय मात्र ब्राह्मणी असे धक्कादायक विधान मेणसे करतात. बहुजन समाजातले असलेल्या इंदुरीकर महाराजांच्या कीर्तनाचा आशय पूर्णपणे ब्राह्मणीच असतो हे मेणसे यांचे असेच आणखी एक दुसरे विधान आहे. अशी कितीतरी उदाहरणे या पुस्तकात आहेत.
एखाद्या ऐतिहासिक घटनेबाबत किंवा व्यक्तींबाबत पुर्वग्रह असणे साहजिकच आहे. मात्र बदललेल्या , नव्याने समोर आलेल्या पुराव्यांनुसार हे पूर्वग्रह आणि मते बदलायला हवीत आणि त्यानुसार योग्य ती पावले उचलायला हवीत. कुणाही व्यक्तींवर अगदी ठरवून अडगळीत ठेवले, त्यांच्यावर अन्याय केला आणि काही व्यक्तींना निष्कारण, देव्हाऱ्यात किंवा अल्ट्रारावर ठेवले असे होता कामा नये.
Camil Parkhe, March 29, 2023

Tuesday, March 14, 2023


महात्मा फुले तत्वज्ञानी आणि विचारवंत ? ?

गोव्यात मिरामारच्या धेंपे कॉलेजातून बारावी पास झालो. बी ए साठी प्रवेश घेताना पसंतीचे कुठले विषय निवडायचे असा प्रश्न होता. अभ्यासक्रमात दोन भाषा सक्तीच्या होत्या, त्यात इंग्रजी आणि हिंदी आल्या आणि मी मराठी माध्यमातून आल्याने साहजिकच मराठी विषय घेतला. इंग्रजी येत नसल्याने या तीन विषयांनी दिलासा दिला. चला, निदान तीन विषयांत सहजतेने पैलतिरी जाता येईल असा विचार होता.
आता प्रश्न होता इतर तीन विषय निवडण्याचा. तोही प्रश्न लगेच निकालात लागला. गोव्यात मी जेसुईट फादर होण्यासाठी आलो होतो. धर्मगुरू बनण्याच्या प्रदीर्घ प्रशिक्षणात (तेरा- चौदा वर्षे) तत्त्वज्ञान आणि ईशज्ञानाची तीनचार वर्षे होती त्यामुळे त्याचवेळी तत्त्वज्ञान विषयाची मी निवड केली.
बी ए प्रमाणेच एम ए ला सुद्धा तत्त्वज्ञान हाच माझा मुख्य विषय होता. मध्यंतरी मी जेसुईट धर्मगुरू होण्याचा माझा इरादा बदलला होता. तर पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षणाच्या या पाच वर्षांच्या काळात मी भारतीय आणि पाश्चात्य तत्त्वज्ञान शिकलो. अगदी आपल्या शंकराचार्य, चार्वाकपासून तो थेट ग्रीक सॉक्रेटिस, प्लेटो, अरिस्टोटल आणि मध्ययुगीन कांत, देकार्त, स्पिनोझा आणि अलीकडचे कार्ल मार्क्स, सिग्मंड फ्राईड, महात्मा गांधी, मानवेंद्र नाथ किंवा एम एन रॉय, लोकमान्य टिळक वगैरेंच्या तत्त्वज्ञानाची थोडीफार तोंडओळख झाली.
विनोबा भावे, जिडू कृष्णमूर्ती, बर्नार्ड रसेल, लॉजिकल पॉझिटिव्हिझमचे (तेव्हाही हयात असलेले) प्रणेते सर ए जे एयर, वगैरेचे भरपूर वाचून झाले. `भगवान' ओशो रजनीश यांचे आगळेवेगळे तत्त्वज्ञानसुद्धा आकर्षित करणारे असेच होते.
एम ए ला शिकत असताना त्यावेळी मी पणजीतल्या द नवहिंद टाइम्सचा रिपोर्टरही होतो, त्यामुळे मी लोकमान्य टिळक विरुद्ध गोपाळराव आगरकर, मानवेन्द्र नाथ रॉय यांचा `रॅडीकल ह्युमॅनिझम', राम शेवाळकर यांच्या भाषणमालिकेच्या आधारावर `रामायण' यावर मी आमच्या इंग्रजी दैनिकात आणि नवप्रभा या जुळ्या मराठी भावंडात चक्क लेख लिहिले.(आता याबाबत नवल वाटते. हे लेख मी आजही जपून ठेवले आहेत ).
एम ए ला तर मी चारु मुझुमदार आणि नक्षलबारी (नक्षलवादी ) चळवळ यावर चक्क डेझर्टेशन लिहिलं होतं. त्याकाळात ( !) डावी आणि पुरोगामी चळवळ जाम जोरात होत्या आणि कॉलेजांत - विद्यापीठांत बहुतेक शिक्षक डावीकडे झुकलेले असत.
आता मूळ मुद्द्यावर यायला हरकत नाही. गेले काही दिवस माझे महात्मा जोतिबा फुले यांच्या चरित्राचे आणि कार्याबाबतचे वाचन चालू आहे. आणि अचानक लक्षात आले.
महात्मा जोतिबा फुले यांच्या विचारांचा त्याकाळात आमच्या तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासात अंतर्भाव केला नव्हता. आताची स्थिती मला ठाऊक नाही.
धनंजय कीरकृत जोतीराव फुले यांचे चरित्र वाचताना मला आणखी एक धक्का बसला, फुले यांचे चरित्र लिहिण्याची प्रेरणा कीर यांना कशी मिळाली याविषयी त्यांनी प्रस्तावनेत लिहिले आहे.
नामवंत चरित्रकार कीर यांचे एक वैशिष्ठय म्हणजे डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आणि विनायक दामोदर सावरकर यांची चरित्रे त्यांनी हे दोन चरित्रनायक हयात असताना आणि त्यांच्याशी प्रत्यक्ष बोलून लिहिली.
तर अशाच एका मुलाखतीदरम्यान बाबासाहेबांनी त्यांची एक खंत व्यक्त केली. ती खंत म्हणजे बाबासाहेब आंबेडकर यांना स्वतःला त्यांचे एक गुरु असलेल्या जोतिबा फुले यांचे चरित्र लिहिण्याची प्रबळ इच्छा होती, मात्र आता वयोमानानुसार आणि प्रकृतिच्या कारणास्तव त्यांना आता ते शक्य नव्हते असे त्यांनी कीर यांना सांगितले.
त्याचवेळी कीर यांनी बाबासाहेबांना आश्वासन दिले कि त्यांची इच्छा ते स्वतः पूर्ण करतील.
बाबासाहेबांना दिलेला शब्द कीर यांनी पाळला आणि जोतिबा फुले यांचे विस्तृत आणि संदर्भासह म्हणता येईल असे इंग्रजीत चरित्र लिहिले, ते साल होते १९६४.
जोतिबा गेल्यानंतर तब्बल सात दशकानंतर त्यांचे असे चरित्र लिहिले जात होते ही अत्यंत खेदाची गोष्ट आहे असे मला वाटते. आजही कीर यांचे हे चरित्रच फुले यांचे प्रमाणभूत चरित्र मानले जाते.
लोकमान्य टिळक यांचे १९२० साली निधन झाले आणि केवळ वर्षभराच्या कालावधीत नरसिंह चिंतामण केळकर यांनी त्यांचे विस्तृत चरित्र लिहून, प्रसिद्धसुद्धा केले होते ! आणि हे चरित्र खंडात्मक, चांगले जाडजूड आणि त्याकाळात प्रचलीत असलेल्या पाल्हाळिक भाषेत आहे.
केवळ महाराष्ट्राच्या नव्हे तर संपूर्ण हिंदुस्थानांत अत्यंत महत्त्वाचे सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक कार्य करणाऱ्या जोतिबा फुले यांच्याकडे इतका प्रदीर्घ काळ दुर्लक्ष व्हावे याचे आश्चर्य वाटते.
टिळक-आगरकर यांची डोंगरीच्या तुरुंगातून १०० दिवसांनी सुटका झाली तेव्हा महात्मा फुले यांनी या दोन उगवत्या नेत्यांची मिरवणूक काढून सत्कार केला होता. टिळकांच्या `केसरी'ने मात्र जोतिबा फुले यांच्या निधनाची बातमीसुद्धा छापली नाही.
पण हा झाला त्याकाळचा इतिहास, नंतरच्या काळातील विचारवंतांनी फुले यांच्या कार्याकडे आणि विचारांकडे इतका काळ दुर्लक्ष का केले असावे?
फुले फार उच्चशिक्षित नव्हते, मॅट्रिकसुद्धा झालेले नव्हते, पण त्यांच्या कार्याची आणि विचारांची झेप आजही अचंबित करेल अशीच आहे. थॉमस पेन याच्यासारख्या तत्त्वज्ञानाने प्रेरित होऊन त्यांनी आपल्या विचाराला दिशा दिली आणि देशात एक नवा विचार आणि काम उभे केले.
शिक्षण उच्च वर्गीयांपासुन झिरपत झिरपत खालच्या लोकांपर्यंत येईल हा लॉर्ड मॅकलेचा सिद्धांत किंवा पिरॅमिड त्यांनीं नाकारला आणि हंटर कमिशनसमोर भारतीयांची बाजू मांडताना तो पिरॅमिड चक्क उलटा असावा अशी क्रांतिकारक मांडणी करणारे ते पहिलेच विचारवंत !
(काही काळ युरोपियन ख्रिस्ती मिशनरीसुद्धा मॅकालेच्या याच पिरॅमिडवर विसंबून राहिले होते, नंतर फारसे उच्चवर्णिय धर्मांतर करत नाही हे लक्षात आल्यावर त्यांनी समाजाच्या सर्वांत खालच्या तळागाळातल्या लोकांमध्ये आपले कार्य सुरु केले.)
१८५७च्या उठावाबाबत जोतीबांचे मत तर अगदी चाकोरीबाहेरचे, धक्कादायक.. म्हणून तर मुद्दाम येथे ते देत नाही.
धनंजय कीर यांनी आपल्या चरित्राचे शिर्षकच मुळी `महात्मा जोतिराव फुले फादर ऑफ इंडियन सोशल रिव्होल्यूशन' असे ठेवले आहे. मूळ पुस्तक इंग्रजीत आहे. या पुस्तकामुळे जोतिबा फुले यांचे कार्य पहिल्यांदा राष्ट्रपातळीवर परिचित झाले.
तर मला पडलेला प्रश्न : अशा या महात्मा फुले यांची विचारवंतामध्ये, तत्त्ववेत्त्यांमध्ये का बरे गणना होत नाही?

गोव्यात मिरामारच्या धेंपे कॉलेजातून बारावी पास झालो. बी ए साठी प्रवेश घेताना पसंतीचे कुठले विषय निवडायचे असा प्रश्न होता. अभ्यासक्रमात दोन भाषा सक्तीच्या होत्या, त्यात इंग्रजी आणि हिंदी आल्या आणि मी मराठी माध्यमातून आल्याने साहजिकच मराठी विषय घेतला. इंग्रजी येत नसल्याने या तीन विषयांनी दिलासा दिला. चला, निदान तीन विषयांत सहजतेने पैलतिरी जाता येईल असा विचार होता.

आता प्रश्न होता इतर तीन विषय निवडण्याचा. तोही प्रश्न लगेच निकालात लागला. गोव्यात मी जेसुईट फादर होण्यासाठी आलो होतो. धर्मगुरू बनण्याच्या प्रदीर्घ प्रशिक्षणात (तेरा- चौदा वर्षे) तत्त्वज्ञान आणि ईशज्ञानाची तीनचार वर्षे होती त्यामुळे त्याचवेळी तत्त्वज्ञान विषयाची मी निवड केली.
बी ए प्रमाणेच एम ए ला सुद्धा तत्त्वज्ञान हाच माझा मुख्य विषय होता. मध्यंतरी मी जेसुईट धर्मगुरू होण्याचा माझा इरादा बदलला होता. तर पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षणाच्या या पाच वर्षांच्या काळात मी भारतीय आणि पाश्चात्य तत्त्वज्ञान शिकलो. अगदी आपल्या शंकराचार्य, चार्वाकपासून तो थेट ग्रीक सॉक्रेटिस, प्लेटो, अरिस्टोटल आणि मध्ययुगीन कांत, देकार्त, स्पिनोझा आणि अलीकडचे कार्ल मार्क्स, सिग्मंड फ्राईड, महात्मा गांधी, मानवेंद्र नाथ किंवा एम एन रॉय, लोकमान्य टिळक वगैरेंच्या तत्त्वज्ञानाची थोडीफार तोंडओळख झाली.
विनोबा भावे, जिडू कृष्णमूर्ती, बर्नार्ड रसेल, लॉजिकल पॉझिटिव्हिझमचे (तेव्हाही हयात असलेले) प्रणेते सर ए जे एयर, वगैरेचे भरपूर वाचून झाले. `भगवान' ओशो रजनीश यांचे आगळेवेगळे तत्त्वज्ञानसुद्धा आकर्षित करणारे असेच होते.
एम ए ला शिकत असताना त्यावेळी मी पणजीतल्या द नवहिंद टाइम्सचा रिपोर्टरही होतो, त्यामुळे मी लोकमान्य टिळक विरुद्ध गोपाळराव आगरकर, मानवेन्द्र नाथ रॉय यांचा `रॅडीकल ह्युमॅनिझम', राम शेवाळकर यांच्या भाषणमालिकेच्या आधारावर `रामायण' यावर मी आमच्या इंग्रजी दैनिकात आणि नवप्रभा या जुळ्या मराठी भावंडात चक्क लेख लिहिले.(आता याबाबत नवल वाटते. हे लेख मी आजही जपून ठेवले आहेत ).
एम ए ला तर मी चारु मुझुमदार आणि नक्षलबारी (नक्षलवादी ) चळवळ यावर चक्क डेझर्टेशन लिहिलं होतं. त्याकाळात ( !) डावी आणि पुरोगामी चळवळ जाम जोरात होत्या आणि कॉलेजांत - विद्यापीठांत बहुतेक शिक्षक डावीकडे झुकलेले असत.
आता मूळ मुद्द्यावर यायला हरकत नाही. गेले काही दिवस माझे महात्मा जोतिबा फुले यांच्या चरित्राचे आणि कार्याबाबतचे वाचन चालू आहे. आणि अचानक लक्षात आले.
महात्मा जोतिबा फुले यांच्या विचारांचा त्याकाळात आमच्या तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासात अंतर्भाव केला नव्हता. आताची स्थिती मला ठाऊक नाही.
धनंजय कीरकृत जोतीराव फुले यांचे चरित्र वाचताना मला आणखी एक धक्का बसला, फुले यांचे चरित्र लिहिण्याची प्रेरणा कीर यांना कशी मिळाली याविषयी त्यांनी प्रस्तावनेत लिहिले आहे.
नामवंत चरित्रकार कीर यांचे एक वैशिष्ठय म्हणजे डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आणि विनायक दामोदर सावरकर यांची चरित्रे त्यांनी हे दोन चरित्रनायक हयात असताना आणि त्यांच्याशी प्रत्यक्ष बोलून लिहिली.
तर अशाच एका मुलाखतीदरम्यान बाबासाहेबांनी त्यांची एक खंत व्यक्त केली. ती खंत म्हणजे बाबासाहेब आंबेडकर यांना स्वतःला त्यांचे एक गुरु असलेल्या जोतिबा फुले यांचे चरित्र लिहिण्याची प्रबळ इच्छा होती, मात्र आता वयोमानानुसार आणि प्रकृतिच्या कारणास्तव त्यांना आता ते शक्य नव्हते असे त्यांनी कीर यांना सांगितले.
त्याचवेळी कीर यांनी बाबासाहेबांना आश्वासन दिले कि त्यांची इच्छा ते स्वतः पूर्ण करतील.
बाबासाहेबांना दिलेला शब्द कीर यांनी पाळला आणि जोतिबा फुले यांचे विस्तृत आणि संदर्भासह म्हणता येईल असे इंग्रजीत चरित्र लिहिले, ते साल होते १९६४.
जोतिबा गेल्यानंतर तब्बल सात दशकानंतर त्यांचे असे चरित्र लिहिले जात होते ही अत्यंत खेदाची गोष्ट आहे असे मला वाटते. आजही कीर यांचे हे चरित्रच फुले यांचे प्रमाणभूत चरित्र मानले जाते.
लोकमान्य टिळक यांचे १९२० साली निधन झाले आणि केवळ वर्षभराच्या कालावधीत नरसिंह चिंतामण केळकर यांनी त्यांचे विस्तृत चरित्र लिहून, प्रसिद्धसुद्धा केले होते ! आणि हे चरित्र खंडात्मक, चांगले जाडजूड आणि त्याकाळात प्रचलीत असलेल्या पाल्हाळिक भाषेत आहे.
केवळ महाराष्ट्राच्या नव्हे तर संपूर्ण हिंदुस्थानांत अत्यंत महत्त्वाचे सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक कार्य करणाऱ्या जोतिबा फुले यांच्याकडे इतका प्रदीर्घ काळ दुर्लक्ष व्हावे याचे आश्चर्य वाटते.
टिळक-आगरकर यांची डोंगरीच्या तुरुंगातून १०० दिवसांनी सुटका झाली तेव्हा महात्मा फुले यांनी या दोन उगवत्या नेत्यांची मिरवणूक काढून सत्कार केला होता. टिळकांच्या `केसरी'ने मात्र जोतिबा फुले यांच्या निधनाची बातमीसुद्धा छापली नाही.
पण हा झाला त्याकाळचा इतिहास, नंतरच्या काळातील विचारवंतांनी फुले यांच्या कार्याकडे आणि विचारांकडे इतका काळ दुर्लक्ष का केले असावे?
फुले फार उच्चशिक्षित नव्हते, मॅट्रिकसुद्धा झालेले नव्हते, पण त्यांच्या कार्याची आणि विचारांची झेप आजही अचंबित करेल अशीच आहे. थॉमस पेन याच्यासारख्या तत्त्वज्ञानाने प्रेरित होऊन त्यांनी आपल्या विचाराला दिशा दिली आणि देशात एक नवा विचार आणि काम उभे केले.
शिक्षण उच्च वर्गीयांपासुन झिरपत झिरपत खालच्या लोकांपर्यंत येईल हा लॉर्ड मॅकलेचा सिद्धांत किंवा पिरॅमिड त्यांनीं नाकारला आणि हंटर कमिशनसमोर भारतीयांची बाजू मांडताना तो पिरॅमिड चक्क उलटा असावा अशी क्रांतिकारक मांडणी करणारे ते पहिलेच विचारवंत !
(काही काळ युरोपियन ख्रिस्ती मिशनरीसुद्धा मॅकालेच्या याच पिरॅमिडवर विसंबून राहिले होते, नंतर फारसे उच्चवर्णिय धर्मांतर करत नाही हे लक्षात आल्यावर त्यांनी समाजाच्या सर्वांत खालच्या तळागाळातल्या लोकांमध्ये आपले कार्य सुरु केले.)
१८५७च्या उठावाबाबत जोतीबांचे मत तर अगदी चाकोरीबाहेरचे, धक्कादायक.. म्हणून तर मुद्दाम येथे ते देत नाही.
धनंजय कीर यांनी आपल्या चरित्राचे शिर्षकच मुळी `महात्मा जोतिराव फुले फादर ऑफ इंडियन सोशल रिव्होल्यूशन' असे ठेवले आहे. मूळ पुस्तक इंग्रजीत आहे. या पुस्तकामुळे जोतिबा फुले यांचे कार्य पहिल्यांदा राष्ट्रपातळीवर परिचित झाले.
तर मला पडलेला प्रश्न : अशा या महात्मा फुले यांची विचारवंतामध्ये, तत्त्ववेत्त्यांमध्ये का बरे गणना होत नव्हती ?

महात्मा जोतिबा फुले यांना तत्त्वज्ञानी, समाजशास्त्रज्ञ, शिक्षणतज्ज्ञ आणि राजकीय विचारवंत म्हणून मान्यता खूप उशिरा मिळाली. त्यांच्या मृत्यूनंतर तब्बल शंभर वर्षांनंतर ! तरीसुद्धा अगदी नाईलाजाने आणि कुरकुरत. भारतात मंडळ आयोगाचे वारे फिरू लागले, पंतप्रधान विश्वनाथ प्रताप सिंग यांनी १९९०ला मंडळ आयोगाच्या शिफारसी मान्य करून त्या राबवण्याचा निर्णय घेतला आणि विविध मागासवर्गिय जमातींमध्ये त्यानंतर जागृती आणि संगठन झाले. विविध लेखकांनी आणि विचारवंतांनी जोतिबा फुले यांच्या क्रांतिकारक विचारांना आपल्या लेखणीतून मांडले. तोपर्यंत दुर्लक्षित केलेले जोतिबा आणि सावित्रीबाई फुले याचे कार्य आणि विचारधन मग प्रकाशात आले. त्यानंतरच विद्यापीठांच्या आणि इतर पातळीवरच्या अभ्यासक्रमांत फुले यांचे तत्त्वज्ञान पहिल्यांदाच समाविष्ट करण्यात आले.