Did you like the article?

Showing posts with label Cynthia Farrar. Show all posts
Showing posts with label Cynthia Farrar. Show all posts

Monday, March 13, 2023

 Cynthia Farrar. Does this name ring bells in your mind? It is unlikely. For although the social and educational history of Maharashtra and of whole India remains incomplete without mentioning her name, Cynthia Farrar, nevertheless, is an unfamiliar name.



But Cynthia Farrar’s important identity is being the teacher of veteran social reformer Savitribai Phule, wife of Mahatma Jotiba Phule, whose death anniversary falls today, March 10.
Cynthia Farrar was the first unmarried Christian woman missionary to arrive from America to India early 19th century. She was a pioneer social worker who devoted her life for women’s education, first few years in Mumbai, for a brief period in Mahabaleshwar and later several years in Ahmednagar where she breathed her last.
Farrar is also a pioneer of women’s education in India and she is credited with launching many girls’ schools and girls’ boardings in Mumbai and Ahmednagar.
Fatima Shaikh who taught at the girls’ school started by Mahatma Phule and Savitribai in Pune was, along with Savitribai, also trained by Farrar in Ahmednagar.
However Cynthia Farrar is not the first person to work for female education in the country. Prior to her arrival in India, many Christian missionaries had launched girls’ schools in India.
ON February 12, 1813, the first missionaries of the American Marathi Mission Gordon Hall, Samuel Nott and Mrs. Nott, arrived at Mumbai port. The policy of the East India Company did not allow Christian missionaries to arrive in India, but later, in July 1813, the British Parliament permitted the missionaries to work in India.
The very first schools for girls were opened by The American Marathi Mission in Mumbai, Konkan and nearby areas.
According to the American Marathi Mission documents, the first school for girls was established by this Mission in Mumbai in March 1S24. Significantly, it is said that It was taught by a native woman named Gangabai.
This was the first School of the kind in western part of India. As soon as it was opened, two English ladies in Mumbai offered to pay all the expenses of the unique school. But unfortunately in the month of May following, there was a serious and fatal outbreak of cholera, and among the dying thousands in the city, Gangabai, the schoolmistress, was one. As no one could be found to take her place, the first school for the girls was broken up.
The American Marathi Mission papers say ``We regret that no further mention is made of this Gangabai, the first native woman employed in Bombay to teach a Christian school. How did she herself learn to read ? And in the face of the odium attaching to such an occupation, where did she get the courage to enter upon it ? How mysterious the stroke which called her away when she was the only one to be found who could and would teach this school !’’
In one of the reports entitled ``What the American Mission has done for the women in India, ’’ Mrs. L. S. Gates has written:
So far as I can learn, the first school founded for girls in Western India was in 1824. A girl by the name of Ganga had been taught by missionary ladies, and she was given the task of teaching in this first school and some English ladies and gentlemen offered to defray expenses. Cholera soon came, and the faithful Ganga died of the dread disease.
In his address on behalf of the Indian Christian community on the occasion of the Mission’s century on 7 November 1913 in Mumbai, Bapurao N. Athavle (B.A., LL.B., J.P.) says:
``And as I am on this point I ask you to join with me in paying a warm tribute of praise to the American Marathi Mission for being the founders of female education. It was just 11 years after the arrival of Gordon Hall and Samuel Nott, in 1813, that the first school for girls was opened at Byculla under the care of a lady teacher named Gangabai, and the little stream which was dug out of the rock of superstition has continued to flow with increasing force and volume throughout the length and breadth of the country to such an extent that we now see women agitating for colleges and universities of their own.’’
Among other Christian missionaries who laid the foundation of female education in India included Mary Ann Cooke (later Mary Ann Wilson) who started girls schools in Kolkata, Scottish missionaries John Wilson and his wife Margaret who established girls schools in Mumbai, Rev. Allen Graves and his wife Mary who had girl’s schools in Mahableshwar and Satara.
The pioneer missionary Gordon Hall died at the age 41 at Dodi Dapur village near Nashik on March 20, 1826 . This was a great blow to the American Marathi Mission. However soon a new team of American missionaries arrived in Mumbai on December 29, 1827. They were David 0. Allen, his wife Azubah Allen, Cyrus Stone and his wife Atossa Stone.
Another person accompanying them was Miss Cynthia Farrar, Cyrus Stone’s cousin. Farrar worked for several years in the girls’ schools in Bombay and in Ahmednagar.
``The first boarding schools were in the missionary families, as the missionaries were able to take children to support and instruct. In 1836, however, a boarding school for girls was begun by Miss Farrar, in the Mission house near the Chapel, with 13 girls, five of them being negroes, rescued from a slave ship. This appears to have been continued, during Miss Farrar’s absence in America the following year, by Mrs. Allen; and soon after the arrival of the Humes, in 1839.’’
According to the American Marathi Mission documents, `` Miss Cynthia Farrar joined the mission, and engaged in earnest efforts to improve the schools for Hindu girls in Bombay. She labored incessantly for this object, and, considering the strong prejudices of the natives at that time against female education, she achieved a wonderful success.’’ In the report of the mission for 1829, it is stated that the number of these schools had been increased, so that there were over 400 girls in attendance, of whom 122 were good readers, and could write a fair, legible hand.
``These schools in Bombay were continued in efficient operation for several years. Changed circumstances made it necessary afterwards to reduce the number of them. Miss Farrar's health failed, and a visit to America became imperative for her. Other laborers coming to the mission found themselves drawn into other spheres of effort. When Miss Farrar returned to India, she went to Ahmednagar, and commenced the same line of effort there.


In one of the reports it is stated: ``In Bombay, there were schools for girls, at times as many as 12 in number, with from 200 to 300 pupils, located in various parts of the city, but gradually they became more concentrated and the number was reduced by combining several schools at the Bhendi Bazar center, opposite the chapel, and at the Byculla Mission house. Miss Cynthia Farrar was for many years the superintendent of these schools, until ill health required her to go to America, after which her labors were continued at Mahabaleshvar and at Ahmednagar until her death in 1862.’’
In 1845 and 1846, it is said in the report, " Miss Farrar has had four girls' schools under her superintendence, containing over 100 pupils." She kept up several of these schools until 1862, the year of her death.’’
The document further says:
``Miss Farrar's careful superintendence of her schools, and her persistent personal efforts, often secured a measure of success where others would have failed. The difficulties she encountered were such as would have deterred most ladies, at the outset, from attempting this kind of labor. Owing to the strong prejudice then existing against the education of girls, there was on the part of parents an utter want of appreciation of the value of the instruction received, and of the importance of regularity in attendance. Hence for any trivial reason the girls might be suddenly withdrawn, and kept at home, or sent to some distant village for a month or a six months' visit at home, or sent to some distant village for a month or a six months' visit.
The custom of marrying the girls in childhood was of itself nearly fatal to any plans for their proper education. The training under the tongue and hand of the Sasu (mother-in-law,) was thought more important than the teaching in school ; and before the girl was old enough to receive the full benefit of any course of study, she was often taken out of school, and sent to the home of her husband, which means to the home of his parents. It was chiefly by gaining the love of her pupils, and making it pleasant for them to attend her school, that Miss Farrar could keep them long enough to learn to read, and acquire a little knowledge of that truth which has done so much for women in Christian lands.
Yet often did she lament that her lifework bore so little fruit, because the girls were withdrawn from her schools, and remanded to all the evil influences of an idolatrous home before there was time for the truth to gain a firm lodgment in their hearts.
Others besides Miss Farrar have felt the above difficulty with regard to this kind of missionary labor. Most of the ladies of the mission at the different stations have kept up one or more such day-schools for Hindu girls. In some places the old prejudice has so far yielded as to allow of the employment of Christian teachers. ‘’
In one of the reports, Mrs. L. S. Gates has described Farrar’s contribution in following words:
``In 1827 Miss Cynthia Farrar came out to India to help the women. She started a number of schools for girls in Bombay, which were aided by kind friends among the English, and Indian gentlemen of high rank were induced to help as they saw the advance girls were making. Miss Farrar superintended some schools whose support was given by an English society. She loved her work, and, though she was offered chances for advancing in worldly goods, she put all behind her and, with consecrated zeal, went forward with her humble work. She was always anxious to be doing something for her Saviour. She said of herself: “ I brought my labors, feeble and almost worthless—[as she considered them]—and laid them at my Saviour’s feet every night, begging His acceptance of the offering.”
This was the spirit in which she labored. She was full of enthusiasm for her work. Her scholars always remembered her with great affection and gratitude.
In 1852 Miss Farrar received calls from native gentlemen from the vicinity of Ahmednagar and from that city, asking her to come and show them how to teach their families, the women. Two schools in Ahmednagar were supported by Brahmins and continued till the Brahmin teacher in one of the schools became converted, and they were then closed by the children being withdrawn.
Miss Farrar had the esteem of the native community to a high degree. They looked up to her as almost divine. Her purity, devotion, holiness of life, benevolence of heart and active labors for women were altogether new to those who had looked upon woman as an inferior being. When she died, women came by hundreds to the funeral, that they might, for the last time, look upon the loved features.’’
American Marathi Mission has described the interaction Mahatma Jotiba Phule had with Cynthia Farrar and the guidance she gave him in establishing girls’ school in Pune without mentioning his name.
‘‘Miss Farrar was also glad to be able to afford some advice and assistance in regard to the establishment and management of female schools to a young gentleman from Poona, who was deeply interested in the education of females. After returning from Ahmednuggur to Poona he commenced schools for the education of Hindoo girls, which were supported by natives and some benevolent English gentlemen, and continued to prosper for some years. ’’
Mahatma Jotiba Phule himself has acknowledged that he was inspired by the girls’ school conducted by Miss Cynthia Farrar at Ahmednagar. Following is the account given by veteran biographer Dhananjay Keer in his biography ‘Mahatma Jotirao Phooley: Father of the Indian Social Revolution’:
``In 1848 Jotiba’s bosom friend Sadashiv Ballal Govande who was in service with the Imam Commission was transferred to judge’s office in Ahmednagar, which was a well-known centre of missionary schools. The strong man and the waterfall says the proverb, channel their own path. When Jotiba was about to start a girls’ school he went to pay a visit to his friend Sadashiv Govande in Ahmednagar.
Jotiba himself tells us what he did on the eve of starting the first girl’s school.
‘’ The low castes, Mahars, Mangs, Chambhars, etc, ‘’ he narrates, ‘’composing a great part of my countrymen, being sunk deep in ignorance and misery, the Lord was pleased to excite in me a desire to better their conditions through means of education.‘’ ‘’ Female schools,’’ he observes, ``first of all attracted my notice, as upon mature consideration, they were found to be even more necessary than male ones, the root of education lying in the proper turn mothers give to the disposition of children between their second and third years. In this state of mind, I visited, while at Ahmednagar, in company with a particular friend, the female schools belonging to the American Mission conducted by Miss Farrar and was highly pleased with the manner in which the girls in those schools were educated.
Miss Farrar expressed to Jotiba and Govande great sorrow at the neglect of female education in this country. They were impressed by the foreigners’ perseverance in improving their country and felt for their countrymen’s neglect of it. ‘’ Immediately on my return to Poona,’’ Jotiba continues, ‘’ I opened a Low Caste Female School, allowing, however such boys as wished to do so to attend also. In this I commenced to teach reading, arithmetic and the elements of grammar.’’
American Marathi Mission has described the life and works of Cynthia Farrar in following words:
`We have not the information necessary to enable us to give an account of her early life. We only know that in 1827 she came to India in company with her cousin, Rev. Cyrus Stone, to engage in Missionary labors. Landing in Bombay in December of that year, she immediately commenced her efforts for the education of Hindoo girls in that city. She established a number of schools containing girls of even the highest castes, and she continued to superintend and instruct them for several years, being encouraged and aided , in her interesting work by ladies and gentlemen of the highest rank in Bombay.
Archdeacon (afterwards Bishop) Carr, James Farish, Esq. , who became Governor of Bombay on the death of Sir Robert Grant, and many others whose names need not be mentioned here, afforded her important aid, and cheered her by their kind words and by their benevolent deeds.
She for some time superintended a number of schools supported by the funds of an English Society, which were disbursed by the Venerable Archdeacon Carr. She loved her work, and would not give it up for any earthly good.
Ill health , brought on by her severe labors, compelled her to return to America in 1837 , but in 1839 she again returned to India in the family of Rev. Mr. Burgess, and immediately after her arrival in the country she removed with Mr. and Mrs. Burgess to Ahmednuggur, where she continued to reside, with the exception of a few months, laboring faithfully, till her death.
Many of her scholars remembered her with great affection after they had gone out from her schools and had become wives and mothers, and she frequently received letters from them evincing their affection for her and their gratitude for the instructions they had received .
The Mission’s annual report in 1861 says:
``Miss Farrar continued to attend to the schools under her charge, the girls' school in the Lascar Lines, and the small school for boys in connection with the school for catechists, until her increasing illness compelled her to lay aside her work, never to be again resumed. She had finished her efforts for the females of this country and all her labor for Christ's sake, and was gradually and gently passing down into the dark valley, her outward man decaying while the inward man was being renewed day by day. The last day will doubtless reveal many precious fruits of her labors. ’’
American Marathi Mission’s report for 1862 carries the sad news of death of Miss Cynthia Farrar. It says:
`` While we thus speak the language of encouragement and of thanksgiving, we have also occasion for mourning. God has come very nigh to us and removed from our midst one who had long labored in connection with this Mission . Miss Farrar, whose frail body had been gradually sinking under the power of disease during the latter part of 1861 , grew weaker and weaker daily as the new year commenced, and on the 25th of January, after 36 hours of great suffering, she was released from pain and admitted, we have no doubt, to the presence of that Saviour, whom she had loved to serve, and whose glory she longed to behold.
Miss Farrar had the esteem of the native community in a very high degree. From their peculiar views of female character they looked upon her as almost a divine person. Her purity and holiness of life, her benevolence of heart and her active labors for the welfare of her own sex, were altogether new to them.
When she died, great numbers of native women. were deeply affected , and hundreds who had never before attended a Christian service came to her funeral, and as they approached the coffin to view the well known countenance for the last time, almost all of them bowed themselves before her as though she were some deity, and it is probable that had she been buried in some place easily accessible to all, many of these heathen women would have visited it as they visit their own sacred shrines, and made offerings at her grave. Such was the feeling of respect and veneration manifested for her at her death.
Her memory will live in the hearts of great numbers in this land, and oh may the recollection of her instructions lead many to the Saviour whom she adored. This was her great desire in life, and if this could be the result of her death, we shall indeed rejoice.
Miss Farrar died when she had nearly completed her 67th year. She had almost reached the allotted period of human life , and went down to the grave like a shock of corn fully ripe. We cannot mourn for her, she has gone to her rest and to her reward on high. " Her works do follow her."
It may be matter of interest to some to know, that for 20 years before Miss Farrar's death no Missionary or Assistant Missionary connected with the Ahmednuggur Mission had been removed by death while laboring in this field . The burial ground at Ahmednuggur contains the remains of only three Missionaries, the Rev. Mr. Hervey, who died in 1832 within six months after the establishment of the Mission, Mrs. Burgess who died in 1842, and Miss Farrar who died in 1862.’’
A later report states: ‘’ We have two schools for boys of the higher castes, one in the city of Ahmednuggur, and one supported by the funds left by the late Miss Farrar, in the Lascar lines ; both continue to flourish. ‘’
While conducting the research on the life and works of Cynthia Farrar, I however have not come across any individual photo of Miss Cynthia Farrar in any of the American Marathi Mission reports and other books. These reports however carry photos of veteran Marathi litterateur Reverend Narayan Vaman Tilak and several other missionaries associated with the American Marathi Mission.
Some schools started by Farrar in Ahmednagar were named as Farrar schools. A photo of pupils of these schools has also been published.
Passing references to Miss Cynthia Farrar and her girls’ schools in Ahmednagar in biographies of Mahatma Jotiba and Savitribai Phule aroused my curiosity about this personality. However there were no articles or books on the life and contribution of this great social reformer. Therefore I started looking for some literature and relevant information related to Cynthia Farrar.
A careful scrutiny of various reports of the American Marathi Mission, Marathi periodical `Dnyanodaya’ and various other books provided glimpses of this great personality and thus I was able to write this brief and the very first biographical sketch of Cythia Farrar.
Rev. Narayan Vaman Tilak, a great Marathi poet and missionary, died in Mumbai and was cremated there. However his Samadhi has been built at Ahmednagar. It is doubtful whether the grave of Cynthia Farrar in Ahmednagar cemetery will ever be located.
The Google however shows a grave stone of Miss Cynthia Farrar, located in her home country, America. I, however, at least till now cannot vouch for the authenticity or the exact location of this grave.
Cynthia Farrar’s great contribution to the cause of female education and women’s emancipation should however never be forgotten.
My tributes to Savitribai Phule and Miss Cynthia Farrar...

Sunday, March 12, 2023

आद्य ख्रिस्ती मिशनरी आणि त्यांचे शिक्षणकार्य

अमेरिकन मराठी मिशनच्या गॉर्डन हॉल, सॅम्युएल नॉट आणि त्यांच्या पत्नी रॉक्सना नॉट या तीन व्यक्ती आधुनिक काळात भारतात मुंबईच्या बंदरावर १२ फेब्रुवारी १८१३ रोजी पाऊल ठेवणारे पहिले तीन मिशनरी होते. अमेरिकन मराठी मिशनने देशात पहिल्यांदाच आधुनिक पद्धतीच्या शाळा उघडण्याचे मोठे योगदान त्यांनी केले. त्यांच्यानंतर काही वर्षांतच स्कॉटिश मिशनरींनीही पश्चिम किनाऱ्यावर, पुण्यात आणि -मुंबईत मुलींच्या शाळा सुरू केल्या.

या शाळा सर्वांना खुल्या होत्या. ख्रिस्ती मिशनरींच्या धोरणांनुसार स्त्री-पुरुष असा लिंगभेद न करता, जात-धर्म म्हणजे उच्च जाती किंवा अस्पृश्य असा विचार न करता शिक्षणाची कवाडे अशाप्रकारे पहिल्यांदाच सर्वांना उघडी केली होती.
मात्र ख्रिस्ती धर्मप्रसारासाठी आलेले मिशनरी आणि त्यांनी मुलांमुलींच्या शाळा सुरु करणे आणि एत्तदेश्शीयांच्या शिक्षणप्रसारात रस घेणे याचा काय संबंध असा प्रश्न उभा राहू शकतो. अमेरिकन मराठी मिशनच्या धर्मप्रसाराच्या कार्याबाबत १८८१च्या मेमोरियल पेपरमध्ये लिहिताना रेव्हरंड एस. बी. फेयरबँक यांनी यासंदर्भांत म्हटले आहे: ``मिशनरी कार्य करताना मिशनरींनीं तीन बाबींवर भर दिला. त्यापैकी पहिले कार्य होते शिक्षण, दुसरे कार्य होते धर्माची शिकवण आणि तिसरे कार्य होते धर्मशास्त्रे आणि ख्रिस्ती साहित्य मराठी भाषेत छापणे. ‘’
श्री. म. पिंगे यांनी `युरोपियनांचा मराठीचा अभ्यास व सेवा' या आपल्या ग्रंथात म्हटले आहे : ``हॉल व नॉट हे मुंबईत राहिल्यानंतर व मराठी शिकल्यानंतर सन १८१५ मध्ये त्यांनी इंग्रजी शाळा काढली. त्यात प्रथम २५ मुले होती. याशिवाय दोन व्हर्नाक्युलर शाळांत ४० मुले होती, प्रथम त्यांना शिक्षक मिळण्यात अडचण पडली. पण पुढे दोन ब्राह्मण शिक्षक त्यांना मिळाले व ते व्हर्नाक्युलर शाळांत शिकवू लागले. पुढील वर्षी शाळांची संख्या वाढली व एकंदर ३०० विद्यार्थी झाले. इ. स. १८१८ मध्ये ११ शाळा व ६०० विद्यार्थी होते. ’’ हिंदुस्थानात पहिल्यांदाच अशा प्रकारे सर्व जातीधर्माच्या आणि स्त्री-पुरुषांना साक्षर करणाऱ्या आधुनिक शिक्षणपद्धतीचा पाया रचला केला.’’
सरोजिनी बाबर यांनी 'स्त्रीशिक्षणाची वाटचाल' या आपल्या पुस्तकात लिहिले आहे. ``ख्रिश्चन मिशनऱ्यांनीं खाजगी प्रयत्नांचे बळावर बंगाली मुलींना सार्वजनिक शाळा काढून देण्याचा प्रयत्न केला होता (इ. स. १८१९ व १८२४ मध्ये),'' ``इ.स. १८२१ मध्ये स्थापन झालेल्या कलकत्त्यामधील मुलींच्या शाळेत संपूर्ण वेळ शिक्षकाचे काम करण्यासाठी म्हणून कु. मेरीअँन कुक या इंग्लंडहून मुद्दाम आल्या होत्या व याच शाळेतून त्या इ स, १८४५ ला सेवानिवृत्तही झाल्या होत्या.''
सरोजिनी बाबर पुढे लिहितात : इ स १८२४ मध्ये अमेरिकन मिशनऱ्यांनी मुंबईस एतद्देशीय मुलींच्याकरिता म्हणून एक खास अशी स्वतंत्र शाळा स्थापन केली होती. मुंबई इलाख्यातील ही मुलींची पहिलीच शाळा होय. त्यानंतर दोनतीन वर्षांतच मुलींच्या शाळांनीही संख्या नवावर गेली व सुमारे ३०० मुली शिक्षण घेऊ लागल्या. इ स १८२९ मध्ये विद्यार्थिनींची संख्या ४०० वर गेली. त्या वेळच्या एका शाळेस जोडून मुलींचे वसतिगृहदेखील होते हे विशेष होय. ही शाळा मुंबईत भायखळ्यास चालू होती.''
अमेरिकन मराठी मिशनची भायखळ्याची ही शाळा आणि वसतीगृह सिंथिया फरार चालवत होत्या.
``इ स १८३०च्या सुमारास हिंदुस्थानभर खास मुलींच्या अशा तीस एक तरी शाळा स्थापन झाल्या होत्या आणि त्यांमधून ५०० च्या आसपास मुली शिक्षण घेत होत्या ही वस्तुस्थिती आहे. मिस कुक (मिसेस विल्सन ) यांच्या प्रयत्नामुळे इ स १८४० मध्ये बंगाल इलाख्यात ५०० मुली शिक्षण घेत होत्या हेही विशेष होय. त्याच साली प्रसिद्ध झालेल्या शिक्षण खात्याच्या वृत्तांतातील माहितीवरून त्यावेळी पुण्यात मुलींच्या पाच शाळा होत्या असे दिसते,'' असे सरोजिनी बाबर यांनी लिहिले आहे.
नरेंद्र चपळगावकर यांनी `सावलीचा शोध' या पुस्तकात स्कॉटिश मिशनरी जॉन विल्सन आणि त्याची पत्नी मार्गारेट यांच्या शिक्षणकार्याची माहिती दिली आहे. त्यानुसार ‘’स्कॉटिश मिशनने कोकणात मिशनकार्य सुरु केले होते. डोनाल्ड मिचेल हा मिशनरी रत्नागिरीपाशी असलेल्या बाणकोट येथे १८२३च्या जानेवारीत पोहोचला होता, तेथे मराठी शिकून त्याने तेथे लगेच एक मराठी शाळा काढली. जेम्स मिचेल आणि अलेक्झांडर क्रॉफर्ड हे स्कॉटिश मिशनरीहि तेथे त्याच्या कामात सहभागी झाले. बाणकोट आणि हर्णै येथे स्कॉटिश मिशनचे कार्य चालू होते. सन १८२९ च्या दरम्यान या भागातल्या स्कॉटिश मिशनच्या शाळांची संख्या ८० पेक्षा जास्त होती, त्यात तीन हजारांहून अधिक विद्यार्थी शिकत होते आणि विशेष म्हणजे त्यापैकी तीनशेपेक्षा अधिक मुली होत्या. .
विल्सनची पत्नी मार्गारेट हर्णैला असताना स्कॉटिश मिशनने सुरू केलेल्या मुलींच्या शाळांत रस घेऊ लागली. हेच काम मुंबईत सुरु करण्याचे तिने ठरविले. अमेरिकन मराठी मिशनने त्यापूर्वीच मुंबईत मुलींच्या शाळा सुरु केल्या होत्या. १८२९च्या सप्टेंबरात विल्सन दाम्पत्य मुंबईत आले आणि अंब्रोळीच्या मिशन हाऊसमध्ये त्यांनी शाळा सुरु केली. मुलींना मार्गारेट शिकवत असे, या शाळेत पहिल्या तीन महिन्यातच ५३ मुली शाळेत दाखल झाल्या होत्या. मार्गारेट विल्सन यांनी आपल्या घरातच मुलींची शाळा चालू केली होते, त्यापैकी काही मुली अपंग तर काही अनाथ होत्या.
मार्गारेटने पुढील सहा महिन्यांत सहा शाळा मुंबईत सुरु केल्या आणि या शाळांत १२५ मुली शिकत होत्या. या शाळांत सर्वाधिक हिंदू मुली होत्या, पारशी आणि मुस्लिम मुस्लीम मुलीही होत्या. प्रामुख्याने मराठी माध्यम होते. विल्सनने २९ मार्च १८३२ रोजी अंब्रोळी इंग्लिश स्कुल सुरु केली. या शाळेची परिक्षा सार्वजनिक रीतीने होई, या शाळेला नंतर कॉलेज डिव्हिजन जोडण्यात आले. या शाळेत इंग्रजी वाचन, व्याकरण, गणित, भूमिती, भूगोल इतिहास बायबल हे विषय शिकवले जात असत. हिंदुस्थानात अशा प्रकारे पहिल्यांदाच आधुनिक शिक्षणाचा पाया रचला जात होता. १९ एप्रिल १८३५ला मार्गारेटचे मुंबईतच निधन झाले.
रेव्हरँड आय बिस्सेल यांनी अमेरिकन मराठी मिशनच्या सुरुवातीपासून १८१३ ते १८८१ पर्यंत शैक्षणिक कार्याच्या लिहिलेल्या अहवालानुसार १८१५ च्या मे महिन्यात हिंदू मुलांच्या पहिल्याच आणि एकमेव शाळेचा उल्लेख करण्यात आला आहे. त्याच वर्षी नोव्हेंबर महिन्यातल्या नोंदीनुसार या मिशनरींच्या शाळेत अंदाजे २५ विद्यार्थी होते.
सावित्रीबाई फुले यांचे एक चरित्रकार असलेल्या मा. गो. माळी यांनी महात्मा फुले गौरव ग्रंथातल्या `क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले: काळ व कर्तृत्व' या लेखात म्हटले आहे:
`` एकोणिसाव्या शतकात स्त्री व अतिशूद्र यांच्या शिक्षणाचे कार्य करणे किती महाकठीण काम होते याची कल्पना येते. त्यातल्यात्यात पुण्यासारख्या ठिकाणी मुलांसाठी व अतिशूद्रांसाठी शाळा सुरू करणे आणि ती चालवून दाखविणे म्हणजे तर एक दिव्यच होते, प्राणावरचा प्रसंग होता. कारण पुणे म्हणजे एकोणिसाव्या शतकातील भटभिक्षुकांच्या भाकड व भोगळ लोकांचे माहेरघर, भटभिक्षुक निर्मित धर्म व धर्माचाराची राजधानी. मग अशा ठिकाणी स्त्रीशूद्रांना शिक्षण देण्यासाठी शाळा चालू करणे हे तत्कालीन मिशनरी लोकांनासुद्धा जमले नाही. मिस (मेरी अँन ) कुक यांनी १८२० साली बंगालमध्ये काही शाळा चालू केल्या. त्यानंतर त्या १८२९ साली मुंबईस आल्या. त्यांनी मि. वुईल्सन साहेबाशी लग्न केले. त्या मिसेस वुईल्सन झाल्या. मुंबई इलाख्यात त्यांनी सहा शाळा काढल्याची नोंद आढळते. त्या बाई मोठ्या जिद्दीच्या व कल्पक होत्या. पण पुण्यामध्ये मात्र त्याची डाळ शिजली नाही. १८३० साली पुण्यात त्यांनी शनिवारवाडयात शाळा काढल्याचा दाखला मिळतो. सरकारने ही जागा दिली होती. बार्ट फ्रिअर हा मिशनरी म्हणतो की या शाळेत फक्त आठ मुली येत होत्या. त्या ५-६ वर्षांपेक्षा मोठया नव्हत्या. तरीपण त्यांना शिकविण्याचे काम फार गुप्तपणे चाले. त्या शाळेत मुली शिकायला लपत-छपत येत व शाळेतून बाहेर पडताच चोरट्यासारखे घरी निघून जात. ही शाळा कशीबशी १८३२ पर्यंत चालली. शेवटी यशस्वी म्हणून गाजलेल्या मिसेस वुईल्सन हिला ती बंद करावी लागली.
त्या दरम्यान नुकत्याच खिस्ती झालेल्या मोडक नावाच्या व्यक्तीने महार- वाड्यात एक मुलीची शाळा काढली. परंतु कर्मठ भटभिक्षुकांनाही मागे टाकणान्या रुढीप्रिय शूद्र-अतिशूदांनी ती बंद करण्यास भाग पाडले. १८४४ साली चर्च ऑफ स्कॉटलंड मिशनने मंगळवार पेठेत एक मुलींची शाळा काढली, तीत पुरोपियन शिक्षिका व पुरेशी साधनसामग्री अशी सर्व सोय केली होती. परंतु १८४७ साली ही शाळा बंद पडली. या तपशीलावरून पुण्यामध्ये एकोणिसाव्या शतकात स्त्री व शूद्र यांच्यासाठी शाळा सुरू करून त्यापुढे चालविण्याचा सर्व प्रयत्न विफल झाल्याचे दिसून येईल.’’
याच काळात अमेरीकन मराठी मिशनचे रेव्हरंड अँलन ग्रेव्हज आणि त्यांच्या पत्नी मेरी हे दाम्पत्य अनेक वर्षे महाबळेश्वर या थंड हवेच्या ठिकाणी मुलींच्या शाळा चालवत असत.
`सावलीचा शोध' या पुस्तकात नरेंद्र चपळगावकर यांनी स्कॉटिश मिशनच्या शिक्षणकार्याविषयी माहिती दिली आहे. डोनाल्ड मिचेल हा मिशनरी रत्नागिरीपाशी असलेल्या बाणकोट येथे १८२३च्या जानेवारीत पोहोचला होता, तेथे मराठी शिकून त्याने तेथे लगेच एक मराठी शाळा काढली. बाणकोट आणि हर्णै येथे १८२९ च्या दरम्यान स्कॉटिश मिशनच्या शाळांची संख्या ८० पेक्षा जास्त होती, त्यात तीन हजारांहून अधिक विद्यार्थी शिकत होते आणि विशेष म्हणजे त्यापैकी तीनशेपेक्षा अधिक मुली होत्या असे चपळगावकर यांनी लिहिले आहे.
अमेरिकन मराठी मिशनच्या वतीने मुलींची पहिली शाळा मुंबईत १८२४च्या मार्चमध्ये उघडण्यात आली. देशाच्या या भागात मुलीची ही पहिलीच शाळा होती. गंगाबाई या नावाच्या एक भारतीय शिक्षिका या शाळेत शिकवत असत. मुलींची ही शाळा उघडताच मुंबईतल्या दोन ब्रिटिश महिलांनी या शाळेचा सर्व खर्च उचलण्याची तयारी दाखवली. दुदैवाने त्यानंतर लगेचच मे महिन्यात प्राणघातक कॉलराची भीषण साथ पसरली. या रोगाच्या साथीत मुंबईतील हजारो लोकांचा बळी घेतला. या लोकांमध्ये या मुलींच्या शाळेतील स्कुलमिस्ट्रेस असलेल्या गंगाबाई यांचाही समावेश होता. मृत गंगाबाईंची जागा घेण्यासाठी इतर कुणीही नसल्याने ही शाळा बंद करावी लागली.
अमेरिकन मराठी मिशनच्या १८८१च्या वर्धापनानिमित्त एका अहवालात मिसेस एल. एस. गेट्स लिहितात : ``माझ्या माहितीनुसार मुलींसाठी पहिली शाळा पश्चिम भारतात १८२४ साली स्थापन करण्यात आली. गंगा या नावाच्या मुलीला मिशनरी महिलांनी शिकवले होते. मुलींच्या या पहिल्या शाळेत शिकवण्याचे काम त्यांना देण्यात आले होते. काही ब्रिटिश महिला आणि पुरुषांनी या शाळेचा आर्थिक भर उचलण्याची तयारी दाखवली होती. मात्र कॉलरा साथ आली आणि निष्ठावान गंगा यांचा या प्राणघातक रोगाने बळी घेतला.''
या पहिल्या मुलींच्या शाळेतल्या पहिल्या एतद्देशीय महिला शिक्षिका असलेल्या या गंगाबाईंबद्दल इतर काहीच माहिती उपलब्ध नाही हे सांगायला आम्हाला खूप खेद होतो असे अमेरिकन मराठी मिशनच्या या वर्धापनावेळी सांगितले गेले. या गंगाबाई स्वतः कुठे शिकल्या होत्या? स्त्रीशिक्षणाबाबत प्रचलित समाजात अत्यंत प्रतिकूल भावना असताना या मुलींच्या शाळेत शिक्षिका म्हणून काम करण्याचे धाडस त्यांनी कसे केले? अशी अनेक प्रश्ने काळाच्या उदरात गडप होऊन आतापर्यंत अनुत्तरित राहिली आहेत असे या अहवालात म्हटले आहे.
यदाकदाचित भविष्यकाळातील संशोधनातून देशातील आधुनिक काळातील या पहिल्यावहिल्या एतद्देशीय शिक्षिकेबद्दल माहिती उपलब्ध होऊ शकेल.
अमेरिकन मराठी मिशनच्या मुंबईत टाऊन हॉल येथे ७ नोव्हेंबर १९१३ रोजी झालेल्या शताब्दीसोहोळ्यात भारतीय ख्रिश्चनांच्या वतीने बोलताना बापुराव एन आठवले (बीए, एलएलबी, जेपी) यांनीं म्हटले होते ``
``भारतीय ख्रिस्ती समाजाच्या वतीने येथे बोलताना अमेरीकन मराठी मिशनच्या आमच्या बंधूंनीं केलेल्या कार्याचे आम्ही कौतुक करतो आणि या मिशनच्या शताब्दी सोहोळ्यात आनंदाने सहभागी होत आहोत. या मुद्द्यावर बोलत असताना या देशात स्त्रियांच्या शिक्षणाची मुहूर्तमेढ करणाऱ्या अमेरिकन मराठी मिशनचे आपण सर्वांनी स्तुती करावी असे मी तुम्हा सर्वांनां आवाहन करत आहे. गॉर्डन हॉल आणि सॅम्युएल नॉट यांच्या १८१३ सालच्या आगमनानंतर केवळ अकरा वर्षातच भायखळा येथे मुलींची पहिली शाळा गंगाबाई नावाच्या महिला शिक्षिकेच्या देखरेखीखाली सुरु झाली.. त्याकाळी अंधश्रद्धेच्या खडकातून बाहेर पडलेला हा पाण्याचा झरा वाढत्या ताकदीने देशाच्या कानाकोपऱ्यांत इतक्या प्रमाणात वाढला आहे कि आता आपण पाहतोच आहे कि महिला हल्ली त्यांच्यासाठी स्वतंत्र कॉलेजेस आणि विद्यापीठे उघडण्यात यावी यासाठी संघर्ष करत आहेत.''
``मराठीत उपलब्ध असलेल्या एकोणिसाव्या शतकाच्या इतिहासाचा जेव्हा आपण मागोवा घेतो तेव्हा भारतात झालेल्या ख्रिस्ती धर्माच्या आगमनाने येथील एकूण जीवनांत जे काही बदल झाले त्यांचा सविस्तर, साद्यन्त, तर्कशुद्ध आणि तटस्थ इतिहासच लिहिला गेला नाही याची आपणास जाणीव होते असे ज्येष्ठ साहित्यिक आणि समीक्षक सुधीर रसाळ यांनी म्हटले आहे.
`` भारताच्या सामाजिक इतिहासाची कितीतरी सामग्री ख्रिस्ती साहित्यात दडलेली आहे. जोपर्यंत ख्रिस्ती साधनसामुग्रीचा वापर करून एकोणिसाव्या शतकाचा इतिहास लिहिला जात नाही तोपर्यंत तो पूर्ण झाला असे म्हणता येणार नाही,’’ असे सुधीर रसाळ यांनी माजी न्यायमुर्ती नरेंद्र चपळगावकर यांच्या `सावलीचा शोध’ या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत म्हटले आहे.
ही टिपण्णी सर्वार्थाने खरी आहे याची प्रचिती अमेरीकन मराठी मिशनच्या कार्याचा आणि या संस्थेने मागे ठेवलेल्या अमूल्य दस्तऐवजांचा अभ्यास करताना येते.
मुंबईत भायखळा इथली मुलीची ही पहिली शाळा बंद पडल्यावर लगेचच पुन्हा नव्या जोमाने मुलींची शाळा उघडण्याचे प्रयत्न झाले.
हिंदुस्थानात ब्रिटिश अमदानीत सर्वप्रथम आगमन केलेल्या आणि या देशात पहिल्यांदाच मुलं-मुलींसाठी शाळा सुरु करणाऱ्या आद्य मिशनरी गॉर्डन हॉल यांचे २० मार्च १८२६ रोजी वयाच्या अवघ्या ४१व्या वर्षी नाशिकजवळ दोडी दापुर या गावी निधन झाले, हा अमेरिकन मराठी मिशनला मोठा धक्का होता.
त्यानंतर अमेरिकेतून या मिशनच्या आणखी काही मिशनरींचे मुंबईत आगमन झाले. डेव्हिड ओ अँलन, त्यांच्या पत्नी एज्युबा अँलन, सायरस स्टोन, त्यांच्या पत्नी अँटोसा स्टोन यांचे २९ डिसेंबर १८२७ रोजी आगमन झाले होते आणि त्यांच्या बरोबर आणखी एक व्यक्ती होती.
ती व्यक्ती म्हणजे स्टोन यांच्या जवळच्या नातेवाईक, बहुधा चुलतबहिण, (कझन ) असलेल्या मिस सिंथिया फरार. हिंदुस्थानात येणाऱ्या पहिल्या अविवाहित महिला ख्रिस्ती मिशनरी.
सिंथिया फरार यांची एक अत्यंत महत्त्वाची ओळख म्हणजे समाजसुधारक सावित्रीबाई फुले यांच्या आणि त्यांच्या सहकारी फातिमा शेख या दोघींच्या या शिक्षिका.
(पूर्वार्ध)

 फेसबुकवर मित्र असलेले अहमदनगरचे संजय आढाव गेली तीनचार वर्षे दर ३ जानेवारीला एक पोस्ट हमखास टाकायचे. सावित्रीबाई फुले यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांना अभिवादन करताना अहमदनगर येथे आपल्या मुलींच्या शाळेत सावित्रीबाईंना शिकवणाऱ्या मिस सिंथिया फरार यांची ते या दिवशी आठवण करून द्यायचे. दोन वर्षांपूर्वी त्यांची ही पोस्ट मी स्वतः शेअर केली होती.

सालाबादप्रमाणे यावर्षीसुद्धा आढाव यांनी अशी एक पोस्ट टाकल्यानंतर इथे इनबॉक्समध्ये येऊन एकाने मला विचारले: ``अहो हे खरं आहे का?''
मी म्हटलं. ''हो खरं आहे ते. काही शंका आहे का याबाबत ?''

``तसं नाही हो , एका मित्रानं तसा प्रश्न मला विचारला म्हणून मी तुमच्याकडून खात्री करून घेण्यासाठी विचारलं..''
हे संभाषण संपल्यानंतर मी मात्र विचारात पडलो. सिंथिया फरार यांनी सावित्रीबाईंना शिकवलं हे खरे आहे काय? याबाबत काही पुरावे आहेत का? सिंथिया फरार यांची व्यक्तिगत आणि कार्याबाबत काही माहिती उपलब्ध आहे का?
शंकेचा किडा असा मनात वळवळायला लागल्यानंतर मी लगेच संजय आढाव यांना फोन केला आणि त्यांच्याकडे याबाबत मी विचारले.
``गुगलवर ही सर्व माहिती, सिंथिया फरार यांचे फोटोसुद्धा आहेत.''
त्यांचे ते उत्तर ऐकून मी चमकलो.
गुगलवर? गुगलवरच्या माहितीची विश्वासार्हता, त्याबाबतचे खरेखोटे कसे शाबित करणार?
आणि त्या दिवसापासून `कोण या सिंथिया फरार ?' फरार या खऱ्याच ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्व आहेत का? असल्या तर त्यांचा काळ कुठला? त्यांच्याविषयी कुठे संदर्भ आहेत का? याचा मी शोध घेऊ लागलो.
कुठलीही व्यक्ती ऐतिहासिक आहे हे ठरवण्यासाठी किंवा त्या व्यक्तीचे कार्य निश्चित करण्यासाठी काही ठोकताळे किंवा मानदंड असतात. एक म्हणजे त्या व्यक्तींबाबत समकालीन किंवा नंतरच्या लोकांनी केलेली नोंद. त्याशिवाय त्या व्यक्तीच्या चरित्रात आलेले ऐतिहासिक, सामाजिक संदर्भ.
उदाहरणार्थ, येशू ख्रिस्ताच्या जन्माच्यावेळी तत्कालीन रोमन सम्राटाने शिरगणती हाती घेतली होती आणि इस्राएल रोमन साम्राज्याचा भाग असल्याने जोसेफ आपल्या गरोदर पत्नीला - मारियेला - घेऊन आपल्या मूळगावी बेथलेहेम येथे पोहोचला होता. अर्थात हे झाले एक उदाहरण. गौतम बुद्ध वगैरेसारख्या व्यक्तीं ऐतिहासिक असणे किंवा त्यांचा काळ निश्चित करणे यासाठीसुद्धा असेच परिमाण वापरले जातात.
तर मग सावित्रीबाई फुले आणि त्यांच्या सहकारी फातिमा शेख यांनी १८४७च्या सुमारास ज्यांच्याकडे अद्यापनाचे धडे घेतले त्या मिस सिंथिया फरार यांच्याबाबत तशा काही ऐतिहासिक नोंदी आणि क्रॉस रेफरेन्सेस असणे आवश्यक होते.
अहमदनगर येथील भास्कर पांडुरंग हिवाळे यांनी स्थापन केलेल्या अहमदनगर कॉलेजशी संबधित असलेल्या, या ऐतिहासिक शहरातील ख्रिस्ती मिशनकेंद्रांशी संबंध असलेल्या लोकांशी, संशोधकांशी मी या फरार मॅडमबाबत चौकशी करू लागलो. महात्मा फुले यांचे एक चरित्रकार असलेल्या धनंजय कीर यांनी तसेच हरि नरके यांनी आपल्या फुले दाम्पत्याच्या संदर्भातील लिखाणात फरारबाईंचा उल्लेख केल्याचे मला आठवत होते.
तर अशाप्रकारे मिस सिंथिया फरार त्यांच्या चरित्राचा आणि कार्याचा शोध घेण्याचं काम मी सुरू केलं.
सतराव्या शतकातल्या `क्रिस्तपुराण'कार फादर थॉमस स्टिफनपासून `स्वदेशी आणि विदेशी ख्रिस्ती लेखकांची मराठी ग्रंथ संपदा' ही सूची करणारे पुण्यातले अनिल दहिवाडकर, संशोधक अशोक हिवाळे, अहमदनगरचे विनोद शिंदे आणि पौलस वाघमारे, सातारा येथील तरुण संशोधक सुबोध क्षेत्रे, सोलापूरचे सुहास वाघमारे यांच्याशी चर्चा केली.
जे समजले ते धक्कादायक होते.
स्त्रीशिक्षणाबाबत महात्मा फुले यांना प्रभावित करणाऱ्या सिंथिया फरार यांच्याविषयी कुणालाच काहीच माहिती नव्हती. मात्र अमेरिकन मराठी मिशनबाबत माहिती असणारी पुस्तके आणि इतर साहित्य मिळवून देण्यात वरील सर्वांनी अगदी मनापासून मदत केली.
सुरुवातीला काही दिवस पुण्यातल्या `सकाळ' दैनिकाच्या मुख्यालयातल्या वाचनालयात खुर्चीवर मांड ठोकून मी य दि फडके, हरी नरके, स. गं. मालशे, तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी, पंढरीनाथ सीताराम पाटील, रा, ना. चव्हाण यांनी लिहिलेली किंवा संपादित केलेली महात्मा जोतिबा फुले आणि सावित्रीबाईंच्या कार्याबाबत असलेली अनेक लेख आणि पुस्तके नजरेखालून घातली. `सकाळ' वाचनालयात ग्रंथपाल सुरेश खराटे यांनी संदर्भयोग्य पुस्तके मिळवून दिली.
अन या प्रयत्नांतून साकार होत गेले अमेरिकेतून हिंदुस्थानात येणाऱ्या पहिल्यावहिल्या अविवाहित महिला मिशनरी, मुंबईत आणि नंतर अहमदनगरमध्ये मुलींसाठी डे-स्कुल आणि बोर्डिंगा चालवणाऱ्या मिस सिंथिया फरार यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि स्त्रीशिक्षणासाठी आणि महिला सबलीकरणासाठी त्यांनी अनेक वर्षे केलेली धडफड.
फरार मॅडमचा खराखुरा फोटो मात्र अजूनतरी माझ्या पाहण्यात आलेला नाही.
माझ्या या प्रयत्नांतून उभे राहिले सिंथिया फरार यांचे छोटेखानी का होईना पण पहिलेवहिले चरित्र.
सन १८२७ ला अमेरिकेतून येऊन या देशातील स्त्रीशिक्षणासाठी खस्ता खाणाऱ्या आणि तीसपस्तीस वर्षांनंतर येथेच देह ठेवणाऱ्या जन्माने परदेशी असलेल्या या समाजसुधारक महिलेच्या व्यक्तिगत जीवनाची आणि कार्याची आजच्या महिलादिनी ओळख देणे ही माझ्यासाठी निश्चितच आनंदाची गोष्ट आहे.
आजच्या या महिलादिनी फरारबाईंना माझी हिच आदरांजली.

Saturday, March 11, 2023



दोनशेदहा वर्षांपूर्वी म्हणजे १२ फेब्रुवारी १८१३ रोजी अमेरिकेतून बोटीने एका आगळ्यावेगळ्या मिशनवर निघालेल्या तीन व्यक्तींनी मुंबई बंदरात पाय ठेवला आणि भारतात एका वेगळ्या पर्वाची सुरुवात झाली.
गॉर्डन हॉल, सॅम्युएल नॉट आणि त्यांच्या पत्नी रॉक्सना नॉट या त्या तीन व्यक्ती होत्या आधुनिक काळात भारतात पाऊल ठेवणारे हे पहिले तीन मिशनरी.
अमेरिकेत मुख्यालय असलेल्या आणि अमेरिकन मराठी मिशन म्हणून नंतर ओळखल्या जाणाऱ्या संस्थेचे हे मिशनरी होते. महाराष्ट्राच्या विविध शहरांत आणि खेड्यापाड्यांत मुलांमुलींसाठी शाळा उघडून, बहुजनांना पहिल्यांदाच शिक्षणाची कवाडे उघडून या अमेरिकन मराठी मिशनने महाराष्ट्राच्या शैक्षणिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक क्षेत्रांत अशाप्रकारे आमूलाग्र बदल घडवले आहेत.
ब्रिटिशांची ईस्ट इंडिया कंपनी या देशात हळूहळू आपला अंमल बसवत होती आणि त्यामुळे आपले इथे कसे स्वागत होईल याची त्यांना धाकधूक वाटत होती. आणि अगदी तसेच झाले. ``तुम्ही इथे मुळीच येऊ नका, आला तसेच परत माघारी जा,'' असेच त्यांना फर्मावण्यात आले.
याचे कारण साहजिकच होते. ईस्ट इंडिया कंपनी खासगी असली तरी तिचा सर्व कारभार ब्रिटिश संसदेच्या संमतीनुसार आणि ब्रिटिश कायद्यानुसार चालत होता आणि ब्रिटिश कायद्यानुसार हिंदुस्थानात मिशनरींना येण्यास चक्क बंदी होती.
याच कारणामुळे विल्यम कॅरी यांना ब्रिटिशांच्या ईस्ट इंडिया कंपनीचा अंमल असलेल्या भारतात प्रवेश करण्यापासून रोखले केले होते. त्यामुळे डचांची सत्ता असलेल्या बंगालमधील सेरामपूर येथेच थांबून त्याला मराठी आणि इतर भारतीय भाषांतील पुस्तके छापावी लागली होती.
एक गोष्ट मात्र इथे नमूद केली पाहिजे. ती म्हणजे मिशनरींना भारतात प्रवेश करण्यावर कायद्याने बंदी असली तरी त्याकाळात आणि त्याआधीही इथे ख्रिस्ती प्रार्थनामंदिरे होती. कारण ब्रिटिश अधिकारी आणि नोकर ख्रिस्तीधर्मीय होते. त्या चर्चमध्ये असणाऱ्या चॅप्लेन यांच्या तनख्यासाठी सरकारी तिजोरीतून पैसे मोजला जात असे. पुण्यात पेशव्यांच्या सैन्यात गोव्यातील कॅथोलिक सैनिक आणि अधिकारी होते. त्यांच्यासाठी चर्च बांधण्यासाठी माधवराव पेशवे यांनीं १७९२ साली जमीन दिली, त्यातून कॅम्पातले क्वार्टर गेटपाशी आजचे सिटी चर्च उभे राहिले.
मात्र त्याकाळातल्या या चर्चचे धर्मगुरू `मिशनरी’ नव्हते, म्हणजे ते आपल्या धर्माच्या प्रसाराचे काम करत नसत, कुणा परधर्मीय व्यक्तीचा बाप्तिस्मा करत नसत. त्याउलट आता मुंबईच्या बंदरावर आलेले हे ख्रिस्ती धर्मगुरु `मिशनरी’ होते, धर्मप्रसार हेच त्यांचे मिशन, उद्दिष्ट्य होते. आणि या उद्दिष्ट्याला ब्रिटिश राज्यकर्त्यांचा - ईस्ट इंडिया कंपनी आणि नंतरचे ब्रिटिश राज्यकर्ते - यांचा धोरणात्मक सक्त विरोध होता.
त्यावेळचा मुंबईचा गव्हर्नर सर आयव्हन नेपियन हा या तीन मिशनरींना प्रवेश देण्याबाबत अनुकूल असला तरी कायद्यानुसार तसे करणे त्याला शक्य नव्हते.
ब्रिटिश नागरिकांनी आणि ख्रिस्ती धर्मगुरुंनी निर्माण केलेल्या दबावामुळे ब्रिटिश संसदेने अखेरीस १३ जुलै १८१३ रोजी हिंदुस्थानात मिशनरींच्या प्रवेशावर असलेली बंदी उठवली. अर्थात त्यानंतरही या मिशनरींना खुलेआम किंवा सुप्त उत्तेजन देण्याचे ब्रिटिश राजसत्तेने टाळले, कारण इथल्या लोकांच्या भावना त्यांना दुखवायच्या नव्हत्या. याबाबतीत ब्रिटिशांचे धोरण शेजारी गोव्यात काही शतके सत्ता असलेल्या पोर्तुगिजांहून अगदी वेगळे होते. याचा एक परिणाम म्हणून दीडशे वर्षे ख्रिश्चन ब्रिटिशांची सत्ता असूनही भारतातील ख्रिस्ती धर्मियांचे प्रमाण तसे अत्यल्पच राहिले.
अमेरीकन मराठी मिशनचा किंवा इतर कुठल्याही युरोपियन व्यक्ती किंवा संस्थांचा इतिहास चाळताना एक कौतुकास्पद बाब म्हणजे आपल्या अनेक कृत्यांची, घडामोडींची नोंद, नियमित स्वरूपात अहवाल किंवा दस्तऐवज मागे ठेवण्याची त्याची सवय किंवा शिस्त.
उदाहरणार्थ, गॉर्डन हॉल यांच्या भारतातल्या पहिल्या दिवसापासून त्यांनी लिहिलेल्या अनेक नोंदी, पत्रे, टिपणे आणि त्यांच्या वयाच्या ४१ व्या वर्षी नाशिकमध्ये कॉलरामुळे झालेल्या निधनापर्यंत अनेक ऐतिहासिक बाबी आज लिखित स्वरूपात उपलब्ध आहेत. आपल्याकडे अगदी पुरातन काळापासून याबाबत भयानक अनास्थाच आढळते. त्यामुळे याच काळात किंवा त्यानंतर काही दशकांनी भारतात आणि महाराष्ट्रात झालेल्या अनेक महत्त्वाच्या घडामोडींबाबत, काही ऐतिहासिक व्यक्तींच्या जन्ममृत्यूंच्या तारखांबाबत आणि छायाचित्रांबाबत आजही संभ्रमाची स्थिती आहे.
अमेरिकन मराठी मिशनने इंग्रजी आणि मराठीत अशा स्वरुपे दस्तऐवज मागे ठेवल्याने भारतातील आणि महाराष्ट्रातील एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकांतील अनेक सामाजिक, आर्थिक, शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक गोष्टींवर प्रकाश पडतो.
ख्रिस्ती मिशनरींच्या भारतातील आगमनामुळे सर्वप्रथम ठळकपणे जाणवलेला अनुकूल परिणाम म्हणजे इथल्या सर्वसामान्य लोकांना ख्रिस्ती मिशनरींनी खुले करून दिलेले शिक्षण. भारतात सगळीकडे ब्रिटिशांचा अंमल प्रस्थापित होण्याआधीच म्हणजे एकोणिसाव्या शतकाच्या अगदी सुरुवातीला कोलकात्याला, मुंबईत आणि नंतर अहमदनगर येथे मिशनरी लोकांनी मुलां-मुलींसाठी शाळा सुरु केल्या होत्या.
`एकोणिसाव्या शतकातील हिंदू मुलींसाठीं पहिली शाळा कलकत्त्यात अठराशे एकोणीस साली तेथील अमेरिकन मिशनने सुरु केली’’ असे धनंजय कीर यांनी महात्मा फुले गौरवग्रंथातल्या आपल्या लेखात म्हटले आहे.
प्रथम मुंबईत आणि नंतर अहमदनगर येथे अमेरिकन मराठी मिशनच्या शाळेत मिस सिंथिया फरार या मिशनरी शिकवत असत. भारतात येणाऱ्या त्या `पहिल्यावहिल्या अविवाहित महिला मिशनरी' असे त्यांचे वर्णन केले जाते. इतर ख्रिस्ती मिशनरी महिला या धर्मगुरू असलेल्या आपल्या पतीबरोबर मिशनकामासाठी भारतात आलेल्या होत्या.
मिस सिंथिया फरार यांचे नाव घेतल्याशिवाय महात्मा जोतिबा फुले आणि साबित्रीबाई फुले यांची चरित्रे पूर्ण होत नाही. याचे कारण म्हणजे फरार मॅडम यांच्या अहमदनगरच्या शाळेत सावित्रीबाई फुले शिकल्या, नंतर पुण्यात त्यांनी मिचेल मॅडमच्या नॉर्मल शाळेत अद्यापनाचे प्रशिक्षणही घेतले. त्यानंतरच स्वतः फुले दाम्पत्याने पुण्यात मुलींच्या शाळा उघडल्या. फरार मॅडम यांच्या शाळेत सावित्रीबाई यांच्याबरोबर फातिमा शेख यांनीही प्रशिक्षण घेतले.
महात्मा जोतिबा फुले यांनी मिशनरींनी सुरु केलेल्या मुलींच्या शाळा पाहून प्रेरणा घेऊन पुण्यात आपण स्वतः मुलींची शाळा सुरु केली असे त्यांनी हंटर कमिशनसमोर मांडलेल्या अहवालात पहिल्याच परिच्छेदात लिहिले आहे.
``महात्मा फुले : शोधाच्या नव्या वाटा'' या आपल्या संपादित पुस्तकात हरि नरके लिहितात :
''२२ नोव्हेंबर १८५१ च्या बॉंबे गार्डियनने याबद्दल विस्तृत नोंद केली आहे. ''१८४८ मध्ये सदाशिव बल्लाळ गोवंडे हे अहमदनगर येथे जज्जाच्या कचेरीत नोकरीस लागले, तेव्हा त्यांनीं जोती गोविंद फुले या आपल्या मित्राला नगर येथे नेले होते. एके दिवशी ते दोघे मिस फरारच्या मुलींच्या शाळा पहावयास गेले. तेथील व्यवस्था बघून त्यांना आपल्या देशातील स्त्रियांना शिक्षण दिले जात नाही याची खंत वाटली. फुले पुण्यास गेले व त्यांनीं मित्रांना हे काम हाती घेण्याचा बेत सांगितला. त्यांच्या पत्नीला शिक्षण देऊन त्यांनी शाळा सुरु केली. मग पुण्यातील महारा-मांगांसाठी शाळा काढली.''
पंचकवींमध्ये समावेश असणारे रेव्ह. नारायण वामन टिळक, समाजसुधारक आणि विदुषी पंडिता रमाबाई अशा अनेक धुरिणांना अमेरिकन मराठी मिशनने घडवले आणि या महान व्यक्तींनी विविध क्षेत्रांत मोठे योगदान केले. या मिशनच्या कार्याचा उल्लेखावाचून महाराष्ट्राचा सामाजिक इतिहास पूर्ण होऊच शकत नाही.
१८१३च्या अमेरिकन मिशनऱ्यांच्या भारतातल्या आगमनानंतर देशात आणि अमेरिकेतसुद्धा प्रचंड बदल झालेला आहे. अमेरिकेतून किंवा कुठल्याही पाश्चात्य राष्ट्रांतून हल्ली मिशनरी येण्याची शक्यता राहिलेली नाही, याचे कारण त्या देशांत धर्म या संकल्पनेचे तिथल्या समाजातून वेगाने उच्चाटन होत आहे. यांपैकी अनेक देशांत ठिकाणी कट्टरता वाढत चालली असली तरी तिथे ख्रिस्ती मिशनरी किंवा धर्मगुरु होण्याचे प्रमाण गेल्या काही दशकांत झपाट्याने कमी झाले आहे, धर्मगुरु बनवणाऱ्या सेमिनरीज ओस पडत आहेत. त्यामुळे ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार किंवा प्रौढ व्यक्तींना बाप्तिस्मा देणे हल्ली जवळजवळ कालबाह्य झाले आहे. तशातच भारतात धर्मांतरविरोधी आणि भिन्नधर्मीय विवाहांबाबत कठोर नियम आणि कायद्यांमुळे अशा गोष्टींना खिळ बसते आहे.
मात्र एखाद्या व्यक्तीने कुठल्याही कारणात्सव आपला वाडवडिलोपार्जित धर्म नाकारून दुसऱ्या धर्मात प्रवेश करणे, तसेच इतरांना धर्मांतर करण्याबाबत प्रवृत्त करणे किंवा कुठलाही धर्म नाकारुन सरळसरळ नास्तिक बनणे या प्रक्रिया कितपत योग्य, समर्थनीय, नैतिक किंवा कायदेशीर आहे याबाबत कुठलीही टिपण्णी करणे इथे योग्य ठरणार नाही.
माजी न्यायमूर्ती नरेंद्र चपळगावकर यांनी आपल्या `सावलीचा शोध' या पुस्तकात मुंबईतल्या विल्सन स्कुल आणि विल्सन कॉलेजचे संस्थापक असलेल्या जॉन विल्सन, परळीतले नारायण शेषाद्री, निळकंठशास्त्री नेहेम्या गोरे, इंग्रजीत कादंबरी लिहिणाऱ्या पहिल्या भारतीय महिला आणि हरिपंत ख्रिस्ती यांची कन्या कृपा सत्यनाथन, तसेच भारतातल्या पहिल्या स्त्री वकील असलेल्या कॉर्नेलिया सोराबजी यांची चिकित्सक चरित्रे लिहिली आहेत. या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत चपळगावकर लिहितात:
``आपला देश सोडून हजारो मैल लांब आलेल्या मिशनऱ्यांच्या धर्मनिष्ठेबद्दल आणि स्वार्थत्यागाबद्दल कौतुकच केले पाहिजे . भारतात ज्या परिस्थितीत मिशनऱ्यांना राहावे लागत होते ती परिस्थिती फारशी सुखावह नव्हती. अनेक वेळा येथील रोगराईला आणि प्रतिकूल हवामानाला मिशनरी बळी पडत. प्रारंभीच्या काळात भारतात आलेल्या मिशनऱ्यांना सरासरीने पाच वर्षेच आयुष्य लाभले असा अंदाज करण्यात आला आहे. अतिशय कष्टाने ही मंडळी मराठीभाषा शिकली, त्यांनी त्यात ग्रंथरचनाही केली, व्याकरणे लिहिली. स्त्रिया आणि अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या जमाती यांच्यासाठी शिक्षण उपलब्ध करुन दिले. आणि हे सर्व करुन आपला मुख्य उद्देश जो ख्रिस्ती धर्मप्रसार तो साध्य करण्याचाही प्रयत्न केला. सुरुवातीला रस्तोरस्ती सुवार्ता सांगत फिरणाऱ्या मिशनऱ्यांना टवाळीही सहन करावी लागली. हे त्यांचे जीवन एका अतुलनीय धर्मनिष्ठेचे आणि त्यागाचे द्योतक मानले पाहिजे . ‘’
याच पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत सुधीर रसाळ यांनी मिशनरींच्या सेवाभावी कामांमुळे आणि त्यांनी हिंदू धर्मावर केलेल्या टीकेमुळे भारतीय समाजजीवनावर झालेल्या अनेक भल्याबुऱ्या परिणामांबद्दल पुढील शब्दांत वर्णन केले आहे.
''मिशनऱ्यांच्या या धर्मप्रसाराचा मुख्य फायदा असा झाला की महाराष्ट्रातले समाजजीवन त्यामुळे ढवळून निघाले. आपल्या धर्माची कठोर चिकित्सा करायला महाराष्ट्रातील सुशिक्षितांनीं त्यामुळे प्रारंभ केला. ज्या प्रकारची धर्मचिकित्सा आणि समाजचिकित्सा या काळात झाली तशी ती गतेतिहासात कधीही झाली नव्हती. इस्लामच्या धार्मिक आक्रमणाच्या काळात अशी चिकित्सा करण्याचे टाळून हिंदू समाजाने आपल्या भोवती एक सरंक्षक तट उभा केला. आपल्या धर्मातील जे काही बरेवाईट आहे ते सर्वच टिकवून कसे ठेवता येईल, याचीच काळजी वाहिली गेली. मिशनऱ्यांनी हिंदू धर्मावर जे वैचारिक आक्रमण केले त्याचा प्रतिकार करण्यासाठी, त्यांना अपरिहार्यपणे आपल्या धर्मातील चांगल्या आणि वाईट गोष्टींचा शोध घेऊन त्यांची चिकित्सा करावी लागली. या काळात प्रार्थनासमाजासारखे जे नवे धर्मपंथ स्थापन केले गेले त्यावर ख्रिस्ती विचारांचा प्रभाव असल्याचेच दिसून येते. मिशनऱ्यांच्या टीकेमुळे अस्पृश्यतेच्या भीषण स्वरूपाची आम्हाला प्रथमच जाणीव झाली. आम्हाला जातिभेदातित समाज घडवण्याची गरज वाटू लागली. मुख्य म्हणजे पारलौकिकाकडे अतिरिक्तपणे झुकलेल्या समाजाला लौकिकाकडे आणले पाहिजे आणि त्यासाठी समाजाचे ज्यातून कल्याण होईल अशा संस्था उभ्या करुन त्या निरलसपणे चालवल्या पाहिजे असे आम्हाला वाटू लागले. सामान्य माणसाच्या लौकिक जीवनात सुख निर्माण होईल अशा सामाजिक मूल्यांचा स्वीकार करायला आपण केवळ ख्रिस्ती धर्माच्या परिणामामुळे आणि मिशनऱ्यांनीं येथे धर्मातराच्या चालवलेल्या चळवळीमुळे आपण खूप काही मिळवले आणि आपण बऱ्याच प्रमाणात बदललो. ‘’
मिशनरींच्या सेवेबाबत आणि योगदानाबाबत वरील प्रतिपादन प्रातिनिधिक स्वरूपाचेच आहे.