न्यायमूर्ती सुजाता मनोहर

 

खूप वर्षांपूर्वीची ही गोष्ट आहे. गोव्यातून  The  Navhind Times हे इंग्रजी दैनिक सोडून आणि गोवा सोडून मी महाराष्ट्रात आलो होतो. काही महिन्यांनी औरंगाबादला लोकमत टाइम्स या दर्डा उद्योग समूहाच्या इंग्रजी दैनिकात बातमीदार म्हणून रुजू झालो. पणजीला मी मुंबई हाय कोर्टाचे खंडपीठ कव्हर करत होतो. साहजिकच मग मला औरंगाबाद येथे असलेल्या उच्च न्यायालयाचे खंडपीठाचे बिट देण्यात आले. झाले, माझे रुटीन सुरु झाले. 

 

सकाळी एकदोन ठिकाणी बातम्या गोळा करुन झाल्यावर दुपारी साडेचारच्या सुमारास क्रांती चौक ओलांडून मी उच्च न्यायालयाकडे यायचो, तेथे ज्येष्ठ वकील नरेंद्र चपळगावकर वगैरेंना भेटून मग मी तडक खंडपीठाच्या रजिस्ट्रारकडे यायचो. गोव्यातही माझा असाच नित्यक्रम असायचा. रजिस्ट्रारकडे अधिकृत बातमी मिळायची आणि ती गोळा केल्यावर मी निघायचो. 

 

तर त्या दिवशी माझ्याकडे उच्च न्यायालयातली कुठलीही हार्ड बातमी नव्हती. त्याऐवजी एक मोठी पण आम्हा पत्रकारांच्या भाषेत सॉफ्ट बातमी मला मिळाली होती. मुंबई उच्च न्यायालयाच्या इतिहासात पहिल्यांदाच एका महिलेची न्यायाधीश म्हणून नेमणूक झाली होती आणि या पहिल्या महिला न्यायाधीश नुकत्याच औरंगाबाद खंडपीठात व्हिझिटिंग जज्ज म्हणून आल्या होत्या. त्यांची मला लोकमत टाइम्ससाठी मुलाखत घ्यायची होती. 

 

ही घटना आहे १९८८ ची. त्याआधी ऐंशीच्या दशकात गोव्यात जवळजवळ सातआठ वर्षे मी उच्च न्यायालयाची जबाबदारी सांभाळली होती. त्याकाळात पणजीला मिरामार येथे नुकतेच व्ही एम साळगावकर लॉ कॉलेज सुरु झाले होते. गोव्यातले हे बहुधा पहिलेच लॉ कॉलेज. मात्र कायद्याचा पदवीधर नसतानाही मी हाय कोर्टाच्या बातम्या व्यवस्थित दिल्या होत्या. फिलिप कुटो या नावाचे ज्येष्ठ न्यायाधीश त्यावेळी पणजी इथल्या खंडपीठात होते, बाकीचे एकदोन न्यायाधीश मुंबई किंवा इतर खंडपीठांतून व्हिजिटिंग जज्ज म्हणून काही महिन्यांसाठी येत असत. 

 

एक मात्र खरे कि हाय कोर्टाच्या बातम्या देणे हे अत्यंत जबाबदारीचे आणि जोखमीचे काम होते. यात चुकीला क्षमा नसायची. दुसरे म्हणजे हाय कोर्टाच्या बिट्सचा इतका अनुभव गाठीला असताना एकदाही कुणाही न्यायाधिशाच्या चेंबरमध्ये जाण्याचा, त्यांच्याशी प्रत्यक्ष बोलण्याचा कधी प्रसंग आला नव्हता. 

 

रजिस्ट्रार ओळखीचे होतेच, त्यांनी लगेच नव्या न्यायाधीश मॅडमची मला भेटण्यासाठी परवानगी मागितली आणि मी त्या चेंबरकडे वळालो. 

 

सुजाता मनोहर हे त्या मुंबई हाय कोर्टाच्या पहिल्यावहिल्या महिला न्यायाधिशांचे नाव होते. मुंबई हाय कोर्ट हे भारतातील एक सर्वात जुने उच्च न्यायालय, या न्यायालयात न्यायाधीश म्हणून नेमणूक होणे म्हणजे साधीसुधी गोष्ट नव्हती. मूळच्या नागपूरच्या असलेल्या सुजाता मनोहर यांच्याकडे उच्च न्यायालयातील वकिलीचा अनुभव होता. 

 

हातात बातमीदाराचे नोटपॅड आणि दुसऱ्या हातात पेन घेऊन त्या मोठ्या दालनात मी त्या न्यायाधिशांसमोर आलो. न्यायमूर्तींना युवर लॉर्डशिप म्हणायचे असते. या पहिल्या युवर लेडीशिप बनल्या. न्यायाधीश मॅडम टेबलावरच्या फिती बांधलेल्या फाईल्स पाहत होत्या. आपले काम चालू ठेवत त्यांनी माझ्याकडे पाहिले, मला खुर्चीवर बसण्यास हातानेच सुचना केली. 

 

खुर्चीवर 'बसा' म्हणून स्पष्ट सूचना झाल्याशिवाय कुठल्याही कार्यालयात स्थानापन्न व्हायचे नाही हा नियम मी नेहेमीच पाळत आलो आहे, शिष्टाचाराचे नियम यजमानाने आणि पाहुण्याने दोघांनीही पाळायचे असतात. 

 

न्यायाधीश सुजाता मनोहर यांनी फाईलींमधून डोके वर काढून माझ्याकडे प्रश्नार्थक नजरेने पाहिले आणि आता संभाषण सुरु करणे मला भाग होते. `लोकमत टाइम्स'चे माझे व्हिझिटिंग कार्ड रजिस्टारमार्फत त्यांच्याकडे त्याआधीच पोहोचले होते. 

 

मुंबई हायकोर्टाच्या पहिल्या महिला न्यायाधिश म्हणून त्यांची मुलाखत घेण्यासाठी मी आलो आहे असे मी त्यांना सांगितले. सुजाता मनोहर या औरंगाबाद खंडपीठात यावेळी पहिल्यादांच आल्या होत्या तरी मुंबई न्यायालयात त्यांनी बरेच दिवस काम होते, अनेक पत्रकारांनी त्यांच्या मुलाखती घेतल्या असणार. पहिल्या महिला न्यायाधीश असण्याची नवलाई त्यांना आता वाटतही नसणार किंवा त्याबाबतचे नाविन्य मिरवायची गरज त्यांना वाटत नसावी हे त्यांच्या चेहेऱ्याकडे पाहताच मला जाणवले. 

 

झाले, माझ्या मुलाखतीची हवा मुलाखत सुरु होण्याआधीच निघून गेली होती. 

 

त्यावेळी पत्रकारितेत येऊन मला सात-आठ वर्षे झाली होती तरी तिशीच्या आत असलेला मी अनुभवाने आणि वयाने तसा कोवळाच होतो. आता कसे तरी वेळ मारुन जाणे भाग होते. 

 

पत्रकारितेतील माझ्या दीर्घ कारकिर्दीतील ही एक फसलेली मुलाखत. कारण मुंबई हाय कोर्टाच्या आपण पहिल्या महिला न्यायाधीश असलो तरी त्यामुळे आपण काही फार मोठी मर्दुमकी गाजवली आहे अशी जस्टिस सुजाता मनोहर यांची भावना नव्हती. `SO What..? '' this was her attitude, I realised it. 

 

त्यामुळे एक महिला न्यायाधीश म्हणून त्यांची मुलाखत घेण्यात काहीच अर्थ नाही हे माझ्या वेळीच लक्षात आले. 

 

''This is just a courtesy call. Thanks for permitting this visit'' असे बोलून मी ही मुलाखत आणि भेट आवरती घेतली. 

 

सुजाता मनोहर नंतर मुंबई उच्च न्यायालयाच्या पहिल्या महिला मुख्य न्यायाधीश आणि फातिमा बी यांच्यानंतर सर्वोच्च न्यायालयाच्या दुसऱ्या महिला न्यायाधीश बनल्या. 

 

या घटनेनंतर गेल्या तीस वर्षांत बऱ्याच घडामोडी झाल्या आहेत, या काळात अनेक महिला उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीश झालेल्या आहेत. सर्वोच्च न्यायालयाच्या सरन्यायाधीश पदांवर अजूनही महिलांची ने

 

महिलांच्या कर्तबगारीचा आणि कर्तृत्वाचा विषय निघाला कि मुंबई उच्च न्यायालयाच्या पहिल्या महिला न्यायाधीश सुजाता मनोहर यांच्याशी झालेल्या या अल्पकालीन मुलाखतीची मला हमखास आठवण येते. 

 

परवा भाजपचे महाराष्ट्र्र प्रदेशाध्यक्ष चंद्रकांत पाटील यांनी खासदार सुप्रिया सुळे यांना 'राजकारण सोडून स्वयंपाकघरात किंवा मसणात जा' असा सल्ला दिला तेव्हाही हा खूप जुना प्रसंग माझ्या नजरेसमोर तरळला.